I c I l d Qədim dövr Prof. Dr

si  Kİmi  yığıb  topladılar.  C ürbəcür  böyÜK  m ərasim lər,  ayinlər,  sita- 
yişlər  Keçirdilər.  Ayin,  m ərasim lərin  icrası  başa  çatıb  q u rtard ıq d an  
sonra  şahzadənin  nişanələrini  b ir  ev  içinə  yığdılar.
KİTABİ-DƏDƏ 
QORQUD

---

“K itabi-Dədə  Qorqud”  (XI  əsr)  I  m inilliyin  sonlarına  doğru 
form alaşm ış  (əlbəttə,  daha  qədim  sü je tlə r  əsasında!)  “Dədə  Qorqud” 
eposunun  yazılı  form asıdır,  Kİtabdır.
“Dədə  Q orqud”  eposu  qədim  (ümum-)  türK  eposu  ilə  o rta  əsrlər 
A zərbaycan,  türK  və  türK m ən  eposları  arasm d a  Keçid  təşKİl  edir. 
LaKİn  qeyd  etməK  lazım dır  Kİ,  “Dədə  Q orqud”  eposu  türKİərin 
Şərqdən  Qərbə  (MərKəzi  A siyadan  Kİ
ç
İ
k
  Asiyaya)  axını-hərəKəti 
dövründə  A zərbaycan  ərazisində  form alaşm ışdır.  Həmin  dövrdə  (və 
həm in  ərazidə)  gəlmə  m üsəlm an  türKİər  (oğuzlar)  yerli  Kafirlərə:  a) 
qıpçaqlara,  b)  iber-Q afqazlara,  c)  B izansa-yunanlara  qarşı  v u ru şu r, 
islam ın  coğrafi  h ü d u d ların ı  genişləndirirdilər.
Eposun  təşəKKÜlü  (həm  daha  qədim  sü jetlərin   ideya-bədii 
baxım dan  birləşm əsi,  həm  də  həm in  ideya-bədii  tələblərə  uyğun  yeni 
süjetlərin  yaradılm ası)  birinci  növbədə  islam a  Keçidlə  bağlı  idi.
“K itabi-D ədə  Q orqud”da  (daha  geniş  m iqyasda  eposda!)  təsvir 
edilmiş  ictim ai-siyasi  hadisələr,  ailə-m əişət  m ünasibətləri  və  s.  türK 
epos  təfəKKÜründə  “m ifologiya  dövrü”nü n   a rtıq   çoxdan  bitib  “ta rix i 
dövr”ün  başlandığını  təsdiq  edir.  Və  m üşahidələr  g ö stərir  Kİ,  “Dədə 
Q orqud” 
eposundaK i 
A zərbaycan 
tü rK İə rin in  
yad d aşın d an  
TürKÜstan,  deməK  olar  Kİ,  silinm iş,  Kİçİk  A siya  (Anadolu)  isə  hələ 
m əsK unlaşdırılaraq  onların  (türK İərin)  fəal  coğrafiyasm a  daxil 
olm am ışdır.  K itabın  əvvəlində  “Osman  n əsli”nin  x atırlan m ası, 
yaxud  Kİçİk  A siyam n  qərb  u cq a n  
olan
  İstanbulun  adınm   çəKİlməsi, 
heç  şübhəsiz,  sonraKi  əlavələrdir.
“Dədə  Q orqud”  eposunun  form alaşm ası  beş  əsrə  qədər  çəKdiyi 
Kİmi  yazıya  alınm ası  prosesi  də  təxm inən  beş  əsr  davam  etm işdir.

---

MÜQƏDDİMƏ
R əsul  əleyhissəlam  zəm anm a  yaqm  Bayat  boym dan,  Q orqut  ata 
diyərlər,  b ir  ər  qopdı.  Oğuzın,  ol 
Kİşi 
təm am   bilicisiydi,  -  nə  diyər- 
sə,  olurdı.  Ğaibdən  d ürlü  xəbər  söylərdi,  həq  təala  anm   KÖnlinə  il- 
ham   ed ərdi...
Q orqut  a ta   ayıtdı:  “A x ır  zəm anda  xanlıq  Kerü  -  Qayıya  dəKƏ, 
Kİmsənə  əllərindən  almıya.  A xır  zəman  olıb  qiyam ət  qopınca  bu  di- 
dügi  Osman  nəslidir.  İşdə  sürilib  gidə-yürir” ...  Və  dəxi  neçə  buna 
bənzər  söz  söylədi.
Q orqut  ata  Oğuz  qövm inin  müşKİlini  həll  edərdi.  H ər  nə  iş  olsa, 
Qorqut  atay a  tanışınça  işləm əzlərdi.  Hər  nə  Kİ  buyursa,  qəbul  edər- 
lərdi;  sözin  tu tıb   təm am   edərlərdi...
Dədə  Qorqut  soylamış:
A llah-allah  diməyincə  işlər  onmaz.
Q adir  tə n ri  verməyincə  ər  bayımaz.
Əzəldən  yazılm asa,  qul  başm a  qəza  gəlməz.
Əcəl  və’də  irməyinçə  Kimsə  ölməz.
Ölən  adam   dirilm əz,  çıxan  can  gerü  gəlməz.
B ir  yigidin  qara  ta ğ   yum rısınca  m alı  olsa, 
yığar-dərər;  tələb  eylər,  nəsibindən 
a rtu ğ ın   yeyə  bilməz.
U laşuban  sular  taşsa,  dəniz  tolmaz.
TəKəbbürlİK  eyləyəni  tə n ri  sevməz.
Könlin  yuca  tu ta n   ərdə  dövlət  olmaz.
Yad  oğlı  saqlam aqla  oğul  olmaz,  -  böyüyəndə 
salur-Kİdər,  gördüm   dim əz...
K ül  təpəcİK  olmaz.  Güyəgü  oğul  olmaz.
Qara  eşəK  başm a  üyən  u rsan   q atır  olmaz.
Q aravaşa  ton  geyürsən,  qadın  olmaz.
Yapa-yapa  q arlar  yağsa,  yaza  qalmaz.
Yapağlu 
kökçə
  çəmən 
küzə
  qalmaz.
Ə
sk
İ  panbuq  bez  olmaz.
Qarı  düşm ən  dost  olmaz.
Qarağuca  qıym ayınca  yol  alınm az.
Qara  polad  uz  qılıcı  çalm aym ca  qırım   dönməz.
Ər,  m alına  qıymaymca  adı  çıqmaz.
Qız  anadan  görməyincə  ÖKİt  almaz.
Oğul  atad an   görməyincə  sü frə  çəKməz.
Oğul  atan m   y e tirid ir, 
İ
k
İ 
gözinin  b irid ir.  __
D övlətlü  oğul  qopsa,  ocağınm   gözidir.
Oğul  dəxi  neyləsün,  baba  ölüb  mal  qalmasa.
Baba  m alından  nə  faidə,  başda  dövlət  olm asa... 
Dövlətsiz  şərrin d ən   allah  saqlasun,  xanım ,  sizi!
Dədə  Q orqut  b ir  dəxi  soylamış:
Sarb  yürürK ən  Qazlıq  a ta   nam ərd  y ig it  binə  bilməz; 
binincə  binm əsə,  yeg!
Çalub-Kəsər  uz  qılıcı  m üxənnətlər  çalmca, 
çalm asa,  yeg!
Çala  bilən  yigidə  oqla  qılıçdan  b ir  çomaq  yeg!
Qonağı  gəlməyən  qara  evlər  yıqılsa,  yeg!
A t  yem iyən  acı  o tlar  bitincə  bitm əsə,  yeg.
A dam   içməyən  acı  su la r  sızm ca  sızm asa,  yeg.
A ta  adm ı  yürü tm iy ən   xoyrad  oğul 
ata   belindən  enincə  enməsə,  yeg. 
ana  rəhm inə  düşüncə,  toğm asa,  yeg.
A ta  adm   yüridəndə  dövlətlü  oğul  yeg.
Yalan  söz  bu  dünyada  olmca,  olmasa,  yeg.
GerçəKİərin  üç  otuz  on  yaşm ı  to ld ırsa,  yeg.
On  otuz  on  yaşm da  tolsun,  həq  sizə  yam an  gətürm əsin, 
dövlətiniz  payəndə  olsun,  xanım ,  hey!
Dədə  Q orqut  soylamış,  görəlim ,  xanım ,  nə  soylamış:
GetdİKdə  yerin  otlaqların  KeyİK  bilür.
Kənəz  yerlər  çəm ənlərin  qulan  bilür.
A yru-ayru  yollar  izin  dəvə  bilür.
Yedi  dərə  qoxuların  diİKÜ  bilür.
Dünlə  Kərvan  Keçdigin  tu rğ ay   bilür.
Oğul 
Kİmdən 
oldığın  ana  bilür.
Ərin  ağzm   yeynisin  a t  bilür.
A ğ ır  yÜKİər  zəhm in  q a tır  bilür.
Nə 
yerdə 
sırılu r  varsa, 
çəKən 
bilür.
Ğafil  başm   ağrısm   beyni  bilür.
Qolça  qopız  götürib  eldən-elə,  bəgdən-bəgə  ozan  gəzər,

---