I c I l d Qədim dövr Prof. Dr

Altun  başlu  ban  evlər  sənin  gedərsə,
Mənim  də  içində  odam  var,
Qomağım  yoq  qırq  namərdə!
Ağ  saqallu  qocalar  sənin  gedərsə,
Mənim  dəxi  içində  bir  əqli  şaşmış,
Biligi  yetmiş  qoca  babam  var,
Qomağım  yoq  qırq  namərdə!-dedi.
Qırq  yigidinə  dilbənd  saldı,  əl  eylədi.  Qırq  yigit  bədəvi  atın  oy- 
natdı,  oğlanm  üzərinə  yığnaq  oldı.
Oğlan  qırq  yigidin  boyına  aldı,  at  dəpdi,  cəng  və  savaş  etdi. 
Ki- 
minün  boynm  urdı,  Kİmini  tu tsaq   elədi.  Babasmı  qurtardı,  qayıtdı, 
gerü  döndi.
Dərsə  xan  burda  oqlancığın  sağ  idügin  yenə  bildi.  Xanlar  xanı 
oğlana  bəglig  verdi,  təxt  verdi.  Dədəm  Qorqut  boy  boyladı,  soy  soy- 
ladı,  bu  Oğuznaməyi  düzdi-qoşdı,  böylə  dedi:
Anlar  dəxi  bu  dünyaya  gəldi,  Keçdi.
Karvan 
g ib i  q o nd ı,  KÖçdi.
Anları  dəxi  əcəl  aldı,  yer  gizlədi,
Fani  dünya  yenə  qaldı...
Qərə  ölüm  gəldigində  Keçit  versün.
Sağlığla  sağıncın,  dövlətin  həq  artursın.
01  ögdigim  yuca  tənri  dost  olubanı  mədəd  irsün.
Yum  verəyin,  xanım:
Yerli  qara  tağların  yıqılmasun!
Kölgəlicə  qaba  ağacm  Kəsilməsün!
Qamən  aqan  görKİi  suyın  qurumasın!
Qanadlarm  ucları  qırılmasun!
ÇaparKən  ağ-boz 
atın 
büdrəməsün!
Çalışanda  qara  polat  uz  qılıcm  güdəlməsün!
DürtüşərKən  ala  göndərin  ufanmasun!
Ağ  birçəKİü  anan  yeri  behişt  olsun!
Ağ  saqallu  baban  yeri  uçmağ  olsun!
Həq  yandıran  çırağın  yana  tursun!
Qadir  tənri  səni  namərdə  möhtac  eyləməsün,  xanım, 
hey!...
YUSİF BALASAQUNLU
KÜTÄTQU  BİLİK

---

Y
u sif  Xas  Hacib  Balasaqunlun  (1017-1077)  K aşqarda  yazıb 
b itird iy i  (1069)  "K utatqu  bilİK"  ("XoşbəxtlİK  elminin 
əsasları")  m əsnəvisi  türK  islam   ədəbiyyatınm  
İİk 
böyÜK  əsəridir. 
Q araxanlı,  yaxud  K aşqar  türKcəsində  qələmə  alınm ış  əsər  əruz 
vəzninin  m ütəqarib b əhrindədir.  "K utatqu biliy "in   meydana  çıxması 
göstərdi  Kİ,  islam ı  qəbul  edən  türK  təfəKKÜrü  (və  dili)  müsəlman 
d ü n y asm m   böyÜK  m ənəvi  m ədəniyyət  a b id ə lə rin i  y aratm ağ a 
qadirdir.
Ü m u m iy y ətlə, 
TürK Ü standa  b ir 
neçə 
əsr  davam  
edən 
Q araxanlılar  haKİmiyyəti  dövründə  (840-1212)  türK İərin  Islam 
dinini  qəbul  etm əsi  KÜtləvi  hal  alm ış, 
İİk 
böyÜK  türK-islam  
mütəfəKKİrləri  də  məhz  bu  dövrdə  yetişm işlər.  Və  təsadüfi  deyildir 
Kİ,  Y .B alasaqunlu  da öz  m öhtəşəm  əsərini Q araxanlı  hÖKmdarı Satuq 
Buğra  xana  təqdim   etm iş,  istedadı  m üqabilində  Xas  ünvanı  ilə 
yanaşı  Hacib  rütbəsinə  layiq  görülm üşdür.
Y .B ala sa q u n lu n u n   " K u ta tq u   Mİİ
k
"  əsəri  türK -m üsəlm an 
düşüncəsinin  dövlətçilİK,  idarəçilİK  m ə h arəti,  qayda-qanunlarla 
yaşamaq  ehtiyacı  barədə  İİK  sözüdür.

---

Mərhəmətli,  mehriban  Tanrının  adı  ilə
H əm d ü   şÜKÜrlər  və  alqışlar  olsun  ən  əziz,  ən  ulu  Tanrıya  Kİ, 
böyÜKİÜK  sahibi,  ən  qüvvətli  padşahdır,  yeri-göyü  yaradandır,  b ü tü n  
nəfəs  alanlara  ruzu  verəndir.  O  nə  istəsə  qılar,  nəyi  istəsə  yerinə 
y etirər.  Yafəlü  ma  yaşay  və  YahKəmu  m a  Y urid  (Yə'ni  nəyə  istəsə 
qəsd  edər,  nəyə  ix tiy ar  qılsa hÖKm  edər).  BeləlİKİə,  adam lar  arasında 
əzəmətlə  ucalmış  T anrının  rəsu lu n a  sansız  salam lar  olsun.  Rəsulun 
səfdaşları  olmuş  əziz  və  qiym ətli  səhabələr  üzrə,  rizvan  allahu 
əleyhüm  əcməinə  (yə'ın  onların  ham ısınm   ü stü n ə  T anrınm   razılığı 
saçılm ışdır).  Bu  Kİtab  olduqca  əzizdir.  Çin  alim lərinin  məsəllərilə 
yaradılıb.  Maçin  şairlərin in   ş e 'rlə ri  ilə  bəzənmiş  bu  Kİtabı  oxuyan, 
bu  beytlərin  m ə'nasm ı  anlayan  Kİşi  Kİtabdan  da  əzizdir.  Maçin 
alim ləri,  şairləri  bu  q ərara  gəldilər 
k
İ,  Gündoğan  vilayətində, 
TürKÜstan  ellərində  B uğraxan  dilində  bircə  Kimsə  bu  Kİtabdan  yaxşı 
Kİtab  yaza  bilməz.  Bu  Kİtab  hansı  padşahlığa,  yaxud  hansı  iqlimə 
yetsə,  hədsiz  yaxşılığm dan,  son  dərəcə  cazibəli  olduğundan  həmin 
ellərin  alim ləri  qəbul  edib  hər  birinə  m ü x təlif  ad,  ləqəb  verdilər. 
Ç inlilər  "ədəblər  müİKÜ"  d edilər.  M açin  məlİKİnin  nədim ləri 
"MəmlƏKƏÜn  aynası"  ad lan d ırd ılar.  G ündoğanlılar  "Zinətül  üm əra", 
İran lılar  "TürKÜn  şahnam əsi"  adı  verdilər.  Bu  yolla  bə'ziləri  bu 
Kİtabı  "MəmləKətin  nəsihətnam əsi",  tu ra n lıla r  isə  "Q utadqu  bilİK" 
(səadət  g ətirən   elm)  ad lan d ırıb lar.  K itabm   tərtib çisi  B alasaqunda 
doğulan,  pəhriz  sahibi,  y ə'n i  dözüm lü,  səbrli,  qənaətcil  b ir  Kİşidir. 
K itabı  K aşğarda  b itirib   Gündoğan  məlİKİ  Tavğaçxan  dərgahm a 
gətirm işdir.  M
ə
İİ
k
  onu  əzizləyib,  dəyərləndirib  öz  saraym da  Xas 
hacib  etm işdir.  Buna  görə  Y usif  ulu  Xas  Hacib  adı  m əşhur  olub 
dünyaya  yayılm ışdır.  K itab  bu  fəzilətlərilə  qiym ətlidir.  B iri  -ədl, 
İKİncisi  -dövlət,  üçüncüsü  -əql,  dördüncüsü  -qənaət.  Y ə'ni  bunlarm  
hər  birinə  TürKcə  bir  ad  verilib.  Y azar  ədlə  Gündoğdu  adı  qoyub 
k
İ, 
padşahdır,  dövlətə  Aydoldu  adı  verib 
k
İ,  v əzird ir,  əql  üçün 
Ögdülmüş  adını  seçib  Kİ,  vəzirin  oğludur,  qənaətə  Ozğurm uş  adı 
qoyub  Kİ,  Ögdülm üşün  qard aşıd ır.  BöyləlİKİə,  onlarm   arasmdaKi 
heKayəni  sual-cavab  şəKİində  qurm uşdur.  Qoy  oxucunun  KÖnlü 
açılsın,  m üsənnifi  özgü  d u alar  ilə  yad  qılsın,  inşaallaah.
H am ıdan  h ər  Kəsdən  ü stü n d ü r  xuda,
T
ək
  ona  y ara şır  dua-səna  da.
Tərcümə  Xəlil  Rza  UlutürKİindür.
BöyÜKİÜK  sahibi  zülcəlal  odur, 
Y aradan,  törədən,  pürKəmal  odur. 
Odur  yerin-göyün,  xəlqin  yiyəsi,
N uş  elə  sənindir  m in  b ir  töhfəsi. 
Ondan  ru zu   alar  aləmdə  h ər 
k ə s, 
H am ını  yedirər,  təK  özü  yeməz. 
Y edirər,  içirər,  ac  qoymaz  heç  v ax t, 
H ər  nəfəs  sahibi  onunla  xoşbəxt.
O  Kİmi  istəsə  şan-şöhrət  verər, 
Ləyaqət,  əzəm ət,  şüçaət  verər. 
, 
Seçmə  rəsu lu n u n   m innətdarıyam , 
Dörd  böyÜK  Kİmsəyə  salam ,  ehtiram . 
Məhəmd  peyğəm bər  xilqətin  başı, 
Göz-qaşı,  v arlığ ı,  can  çırpm ışı.
Bu  Kİtab  nə  qədər  m üqəddəs,  əziz, 
BilİKİər  dənizi,  ən  təmiz  dəniz. 
O ndadır  bərəKət,  hər  qədri  qiym ət, 
Ülviyyət,  səadət,  şÜKrü  qənaət.
Gör  necə  düzülüb  alim lər  sözü,
Inci  sandığıdır,  zəKa  güzgüsü. 
M əşriq  ıəlİKİəri,  Maçin  bəyləri 
Seçib  bircə-bircə  d ü rrü ,  gövhəri. 
K itabm ı,  sal  qaya,  yoxsa  xəzinə? 
D ürdanə  ta p arsan ,  düşsən  izinə. 
Alim dən  alimə  irsd i,  nə  yaxşı,
Min  dəfə  oxuya,  açlamaz  naşı.
A1  oxu,  bərq  v u rsu n   ovcunda  alm az, 
Heyif,  bə'zi  türK İər  vecinə  almaz. 
K itabdan  feyz  alan  -özgə  b ir  cahan! 
Bu  həddə  bəİKƏ  də  uçalmaz  yazan,
Bu  Kİtab  göz  n u ru n ,  KÖnül  çırağın, 
H ər 
İkİ 
dünyada  arxan,  dayağın. 
Macin  alim ləri  Çin  həKİmləri,
Onun  h eyranıdır  haçandan  bəri.
Dolaş  TürKÜstanı,  M əşriqi  çox-çox, 
Cahanda  bu  qədər  ülvi  Kİtab  yox 
K itabm   qədrini  bilənlər  bilər, 
H ardandır  nadanda  o  cürə  hünər?
Ey  dost,  hər  naşıya  vermə  Kİtabı. 
Vermə,  yoxsa  onda  eşq  inqilabı.

---