I c I l d Qədim dövr Prof. Dr



Yüklə 112 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/76
tarix09.03.2018
ölçüsü112 Kb.
#31028
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   76

Ola  bilsin  Kİ,  tan rıçılıq   özünəqədərKİ  m ifoloji  dünyagörüşünü 
tam am ilə  inKar  etməK  gücündə  olm am ışdır.  LaKİn  o,  m ahiyyət  eti- 
barilə,  türK  düşüncəsində,  ən  azı,  təKallahlığm   ərəfəsi  idi.  TürKÜs- 
tanda  geniş  yayılm ış  əfsanəyə  görə,  A llahm   rəsulu  Məhəmməd  me- 
raca  çıxdığı  gecə  peyğəm bərlər  arasında tanım adığı b ir  şəxsi  görm üş 
və  Cəbrayıldan  onun  hansı  peyğəm bər  olduğunu  soruşm uşdu.  Cəbra- 
yıl  cavab  verm işdi  Kİ,  o,  peyğəm bər  deyil,  333  il  sonra  TürKÜstanı 
dinim izə  döndərəcəK  Satıq  B uğra  xanm   ru h u d u r...
TürKİərin  İslam ı  qəbul  etdiyi  dövrün  tarix ç ilə ri  yazırdılar  Kİ, 
türKİər  həm işə  təK  b ir  T anrıya  in a n ır,  ərəblərin  də  eynilə  b ir A llaha 
inanm aları  onları  islam a  y ax m laşd ırırd ı.
Qədim  türK  mifologiyası üm um türK  eposunda tanrıçılıq qədər bö- 
yÜK  rol  oynam am ışdır  və  oynaya  də  bilməzdi.  MÜKəmməl  epos  təfəK- 
Kürü  üçün  təK  bir  Tanrı  (təK  bir  hÖKmdar,  təK  bir  qəhrəman!..)  lazım 
idi.  Ona  görə  də  qədim  türK  eposunun  (m üxtəlif  mənbələrdə  bu  və  ya 
digər  şəKİldə  m ühafizə  olunmuş  dastanlarm )  əsas  qəhrəm anları  “Tan- 
r ı ”  obrazınm   tran sfo rm ları  olan  hÖKmdar-qəhrəmanlardır  Kİ,  onlarm 
iradəsi həm in dastanı yaradan  epos təfəKKÜrünün (xalqm,  etnosun,  et- 
nİK-mədəni  sistem in  və  s.)  bilavasitə  iradəsidir.  Tanrı  türK  insanm ı, 
türK 
cəmiyyətini, 
türK 
dövlətini  (və 
türK 
hÖKmdarını)  hifz  edir.
Qərbdə  əvvəl  x ristia n lığ m ,  sonra  islam ın,  Şərqdə  islam ın  (oğuz- 
la r  arasm da),  buddizm in  və  m aniçiliyin  (Karluq-uyğurlar  arasm da) 
yayılm ası  qədim  (ümum-)  türK   eposuna  həm in  dinlər  -   dünyagörüş- 
lərilə  əlaqədar  m üəyyən  m otivlər,  ideyalar  g ə tirir.  Əsasən  V -X   əsr- 
lərdə  baş  verən  beynəlxalq  m ənəvi-ideoloji  KontaKtların  nəticəsində 
türK  eposu  Şərqdə  Çin-Tibet,  H ind-İran,  ərəb,  Qərbdə  isə  germ an, 
SKandinav,  slavyan  eposları  ilə  qarşılaşır.
IX-  XI  əsrlərdə  aşağıdaKi  türK  etnİK-Kulturoloji  regionları  for- 
m alaşır 
kİ, 
bu da qədim (ümum-)  türK  eposunun  diferensiasiyası  üçün 
etnİK-ictimai  zəmin  olur:  TürKÜstan,  yaxud  MərKəzi  Asiya;  Şimal- 
Qərb,  yaxud  Şərqi  Avropa;  Cənub-Qərb,  yaxud  Qafqaz-KiçİK  Asiya.
BeləlİKİə,  qədim  türK  eposunun  zənginliyi,  ideya-estetİK  mü- 
Kəmməlliyi  ta n rıç ılığ m   fəlsəfi  idraK  im K anlarm m   genişliyi  ilə,  türK- 
lərin  ta rix in in ,  iqtisadi,  ictim ai  və  siyasi  h əy atlarm ın   zənginliyi, 
çoxtərəfliliyi,  fəallığı  ilə,  nəhayət,  onlarm   A ltaydan  A vropanm   içə- 
rilərin ə  qədər  geniş  bir  coğrafiyada,  m üxtəlif  xalqlarla,  etnoslarla 
fəal  əlaqədə  olub  üm um dünya  proseslərində  ardıcıl  iştiraK   etm ələri 
ilə  bilavasitə  bağlıdır.  Məhz  b ü tü n   b u n larm   vəhdətdə  təsirin in   nəti- 
cəsidir  Kİ,  qədim  türK  epİK  ənənəsi  həm   Şərq,  həm  də  Qərb  xalqları- 
nm   epos  təfəKKÜrünə,  ədəbiyyatm a,  m ədəniyyətinə  tə sir  göstərməK-
lə  yanaşı,  xüsusilə  I  minillİKdə,  Şərq  epİK-mədəni  ənənələrinin  Qər- 
bə  daşınm asında  çox  m ühüm   rol  oynamış,  təxm inən  min  il  ərzində 
Şərqlə  Qərb  arasında  əsas  mənəvi-Kulturoloji  ötürücü  olm uşdur.
Qədim  türK  epos  təfəKKÜrünün  m üxtəlif  mənbələrdə  zəmanəmizə 
qədər  gəlib  çıxmış  əsas  əsərləri  mətnşünaslıq  səciyyəsinə,  mühafizə 
olunma  üsuluna  görə  bir-birlərindən  fərqlənir:  onların  çox  az  bir  his- 
səsi  uzun  zaman  şifahi  şəKİldə  xalq arasm da dolaşmış,  yalnız  son  dövr- 
lərdə  yazıya  alınm ışdır;  əKsər  hissəsi  isə  orta  əsrlərdə  türK  və  ya  qey- 
ri-türK  dilli  mənbələrə  səpələnmiş,  həmin  mənbələrdə  ya  bilavasitə 
əks 
olunmuş,  ya  da  mətndə  “gizlədilmiş”  (məsələn,  Ə.Firdovsinin  “Şahna- 
mə”sində  olduğu  Kİmi)  dir  -   türK  epos  təfəKKÜrünü  (onun  mətnlərini) 
bərpa  etməK  işi  elmi  vəzifə  Kİmi  bu  gün  də  qarşıda  dayanmaqdadır.
Qədim  türK   dastanları,  əsasən,  e.ə.  I  m inilliyin  o rtalarından 
meydana  çıxsa  da,  epos  ənənəsinə  uyğun  olaraq,  daha  qədim  dövrlə- 
rin hadisələri,  ictim ai,  etİK-  estetİK əhval-ruhiyyəsi də  onlarda  öz 
ək- 
sini  tapm ışdır.  A parıcı  ovqat,  dünyagörüşü,  etnİK-ictimai  emosiya 
isə  məhz  dastan ların   form alaşdığı  dövrə  aiddir.
“Qədim  türK  eposu”  bir  anlayış  Kİmi  bir  də  ona  görə  şərtid ir  Kİ, 
onun  təzah ü r  form alarm m   həcmi,  mənzum,  yaxud  m ənsur  formada 
olması,  dil-üslub  xüsusiyyətləri  barədə  KonKret  m əlum at  yoxdur;  ar- 
tıq qeyd  edildiyi Kimi,  mənbələrdə həmin  əsərlərin,  əsasən,  “qısa məz- 
m unu”  və  ya  “sü je t”i  m ühafizə  olunm uşdur.  Belə  məzmun  və  süjet- 
lərin  özü  də bir  sıra  hallarda  ya  tam   deyil,  ya  da  “m üasirləşdirilm iş”, 
müəyyən  məqam ları  təh rifə  m əruz  qalm ışdır.  Çin  və  ya  İran  mənbə- 
lərində  m ühafizə  olunmuş  qədim  türK  dastanlarm da  (əslində,  dastan 
süjetlərində)  nəinKİ  bir sıra  m otivlər,  h ətta  adlar  belə  dəyişİKİiyə  mə- 
ruz  qalmış,  türK  adları  Çin  və  ya  İran  adları  ilə  əvəz  edilm işdir...  Bü- 
tün bunlarla bərabər,  qədim 
türK 
dastanları  qədim  (ümum-) 
türK 
epo- 
sunu  “reKonstruKSİya”  etməK  üçün  yeganə  m ühüm   mənbələrdir.
Əlbəttə,  epos (eləcə də qədim türK eposu)  sadəcə dastan deyil,  apa- 
rıcı  etnİK-milli  ideyamn  təzyiqi  ilə  m üxtəlif  süjetlər,  m otivlər  verən, 
mənsub  olduğu  xalqm   ictimai-estetİK  təfəKKÜrünün  əsaslarm ı  (və  in- 
cə  nüanslarm ı)  bütövlÜKdə  ifadə  edən  möhtəşəm  dastan-potensiyadır. 
Onu  tam   halında  bərpa  etməK  olmaz,  mövcud  mənbələr  əsasmda  yal- 
nız  tə s ə w ü r  etməK  mümKÜndür 
k
İ,  həmin  təsəvvür  ideya-estetİK,  po- 
etexnologiya  və  s.  Komponentlərin  üzvü  vəhdətini  tələb  edir.
Qədim  türK  m ifoloji  dünyagörüşünün  (və  epos  təfəKKÜrünün) 
İİk 
mÜKəmməl  m əhsullarından  olan  Düyanm  yaranm ası  haqqm da  təsəv- 
vür  -   d astanı  XIX  əsrdə  böyÜK  türKoloq  V.Radlof  A ltaydan  yazıya 
alm ışdır.  Y arandığı  dövrdən 
İkİ-üç 
min  il  sonra  yazıya  alm m asm a
.r ı,- ; 
i .   . 
■ .
1 . 

f
l  W  
XİTZ&XANAS/ |


Yüklə 112 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   76




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə