I c I l d Qədim dövr Prof. Dr

baxm ayaraq,  d astan  qədim  ideya-məzmun  xüsusiyyətlərini,  deməK 
olar 
kİ, 
bütünliİKdə  m ühafizə  etm işdir.  Bu  isə  islam ı  (eləcə  də  başqa 
dinləri  KÜtləvi  şəKİldə) 
qəbul 
etm əm iş 
A ltay 
türKİərinin 
yeni 
dövrdə 
də hələ qədim zam anlarm  ideoloji “əhval-ruhiyyə”si ilə yaşam aları nə- 
ticəsində  mümKÜn  olm uşdur.
MifİK  dünyagörüşün  tə siri  altm d a  olan  dastan d a  qədim  türKİə- 
rin   (h ətta  prototürK İərin)  dünyanın  yaranm ası  barədə  epİK  təsəvvü- 
r ü  
əks 
olunm uşdur.  “Xaosdan  Kosmosa”  m əntiqinə  əsaslanan  həm in 
təsəvvürə  bu  və  ya  digər  şəKİldə  dünya  xalqlarınm   çoxunun  düşün- 
cə  tarix in d ə  təsad ü f  olunur.
Qədim  türKİər inanır Kİ,  dünyanm   (Kosmosun)  təşəKKÜlündə  Tan- 
rı  Qara  xanm   (ideyanm!)  rolu  aparıcıdır.  Ancaq,  görünür,  o,  bu  dün- 
yanı  yalnız  xeyirxah  düşüncələr,  əməllər  dünyası 
Kİmi 
yaratm aq  iqti- 
darında deyil  -   T anrı Qara xan hədisələrə  ancaq o halda müdaxilə edir 
Kİ,  bədxahlıq  xeyirxahlıqdan  yÜKSəyə  qalxmaq,  dünyanı  idarə  etməK, 
“Kosmos”a  hÖKm 
eləməK 
iddiasm a  düşür. 
Ü m u m iyyətlə 
isə,  varlıq Ağ 
A nanın  hÖKmü,  T anrm ın  (ideyanm!)  iradəsi  ilə  yaranm ışdır.
TürKİərin  törəyişi  haqqm daKi  təsəvvür-dastanlar  (Boz  Qurd 
dastanları),  çox  güm an  Kİ,  D ünyanm   yaranm ası  haqqındaKi  mifolo- 
ji-fəlsəfi-bədii  düşüncə-Konsepsiyadan  sonra  form alaşm ışdır.  E.ə.I 
m inilliyin  o rta la rın d a   təşəKKÜl  tap d ığ m ı  güm an  etdiyim iz  həm in  tə- 
səvvür-dastan  GöytürK  dövründə  (eram ızm   I  m inilliyinin  ortalarm - 
dan  sonra),  ta rix i  ideya-m əzm ununa  ciddi  xələl  gəlmədən  yenidən 
dirçəlm işdir.  D astanm   İKİ  v a ria n tı  GöytürK,  onlardan  daha  fərqli 
üçüncü  v a ria n tı  isə  U yğur  dövrünə  aiddir.  H ər  üç  m ətn  Çin  mənbə- 
lərində  tə sb it  olunsa  da,  d asta n la rm   əsas  m otivlərinə  o rta  əsrlər 
türK  m ənbələrində  də  təsad ü f  edilir.
Oğuz  Kağan  dastanı  qədim  türK  eposunun  ən  mÜKəmməl  təza- 
h ü rlərin d ən  b iri,  bəİKƏ  də b irin cisid ir.  D astanm   e.ə.  I  m inilliyin  son- 
ların d a  form alaşdığm ı  güm an  etməK  olar.  Eram ızm   birinci  minilli- 
yində  türKİər arasında geniş  yayılm ış,  təxm inən  həm in  m inilliyin  so- 
nu   II  m inilliyin  əvvəllərindən  etibarən  daha  çox  oğuz  türK İərinin 
epİK  ta rix i  fum csiyasm da  çıxış  etsə  də,  mənşəyi,  tipologiyası  baxı- 
m ından  üm um türK   miqyaslı  hadisədir.
Oğuz  Kağan  d astam nm   ideya-m əzm unu,  poetİK  xüsusiyyətləri 
barədə  Kİfayət  qədər  təsəvvür  yaradan  aşağıdaKi  əsas  yazılı  mənbə- 
lər  mövcuddur:  təxm inən  XIII  əsrdə  uyğur  əlifbası  ilə  TürKÜstanda 
yazılm ış 
kİçİk 
b ir  m ətn  (əvvəldən  də,  sondan  da  n aqisdir), 
F.R əşidəddinin  XIV  əsrə  aid  farsca  “Came  ət  tə v a rix ”  Kitabında  bö- 
yÜK  bir  hissə,  bizə  gəlib  çıxan  nüsxəsi  XVI  əsrə  aid  (XI  əsr  mənbə-
sindən  üzü  müəyyən  redaKtə  ilə  Köçürülən)  “K itabi-D ədə  Qorqud”, 
XVII  əsrdə  Əbülqazi  xan  X ivəlinin  yazdığı  “Şəcəreyi-təraKİmə”  və  s.
Oğuz  Kağan  T anrı  m ənşəlidir,  mərKəzləşmiş  türK  cəm iyyətinin 
(dövlətinin)  epİK  yaradıcısı,  hÖKmdarı  və  ham isidir.  Onun  Tanrı 
mənşəyi  ilə  yanaşı  T anrı  tipologiyası  da  v ard ır 
kİ, 
bu  da  özünü,  hər 
şeydən  əvvəl,  göy  qızları  ilə  evlənməsində  göstərir.  Oğuza  (və  onun 
xalqına)  yol  göstərən,  onu  düşm ən  üzərində  qələbəyə  aparan,  türKİə- 
rin  Dünya  dövləti  yaratm asına  KÖməK  edən  Göy  (Boz)  Qurd  da  Oğu- 
zun  bilavasitə  T anrı  him ayəsində  olduğunun  ifadəsidir.
Oğuz  Kağan  dastanm m   türK  epİK  ənənəsində  həm  ideya-estetİK, 
həm  də  forma-poetİK  baxım dan  möhKəm  yer  tu tm ası  dastandan  bəhs 
edən,  deməK  olar  Kİ,  b ü tü n   araşd ırm alard a  qeyd  olunm uşdur.  TürK 
epos  təfəKKÜrünü,  g örünür,  Oğuz  Kağan  dastanı  (yaxud  dastanları) 
qədər  sistem li 
əks
  etdirən,  bu  dərəcədə  mÜKəmməl  bir  əsərə  təsadüf 
etməK  çətindir.
TürK  törəyiş  təsəw ü r-d astan larm ın ,  Oğuz  Kağanın  ideya  motiv- 
ləri əsasında  I  m inilliyin  o rtala rm a  qədər  form alaşdığm ı  güman  etdi- 
yimiz  Siyenpi  dastanı  II  əsrdə  yaşamış  Siyenpi  hÖKmdarı  Tanşe  Hoay 
yabqunun  qeyri-adi  (ilahi!)  doğuluşu,  qəhrəm anlağı  barədədir.  Çin 
mənbələrində  qısa  məzmunu  qorunub  saxlanm ış  bu  dastanın  bir  vari- 
antının  da  V.Radlof  tərəfindən  A ltay  tü n d ə rin d ə n   yazıya  almması 
göstərir 
k
İ,  o,  türKİərin  yaddaşından  uzun  zaman  silinm əm işdir.
Alp  Ər  Tonqa dastam ən  geci  e.ə.  I  minilliyin  sonlarmda  formalaş- 
mış  olsa da,  həmin  dastandan  türKCə  çox  az  şey,  yalnız  M.Kaşqari  “Di- 
van”ında  qeydə  alınmış  məşhur  ağı  qalmışdır.  Ancaq  güman  edilir 
k
İ, 
Turan  hÖKmdarı  Alp  Ər  Tonqa  (Assuriya  mənbələrində  Maduva,  Hero- 
dotun  “T arix”inda Madyes,  İran mənbələrində  Əfrasiyab)  haqqmda  həm 
turanlılar (əslində,  türKİər),  həm də iranlılar arasm da xüsusi dastan təş- 
Kİİ edəcəK  qədər əfsanələr,  rəvayətlər dolaşmış,  Ə.Firdovsi “Şahnamə”ni 
yazarKən  İran  mənbələri  ilə  yanaşı,  türK  mənbələrindən  də  istifadə  et- 
mişdir.  Ə.Firdovsiyə,  haqqmda  söhbət  gedən  mövzuda  əsər  yazmağı  si- 
fariş  verən  türK  hÖKmdarı  Sultan  Mahmud  Qəznəvi  həmin  mövzunun 
türKİər üçün şərəf gətirən hadisələrdən bəhs etdiyini bilirdi,  “Şahnamə” 
müəllifinin  iranpərəst  mövqe  tutduğunu  gödÜKdə  isə  qəzəblənmiş,  şairi 
mÜKafatlandırmaqdan,  tamamilə  təbii  olaraq,  im tina  etmişdi.
Alp  Ər  Tonqa  dastanı  “Şahnam ə”  m üəllifi  tərəfindən  “tə h rif 
edilsə”  də,  burad a  türK  hÖKmdarı  Alp  Ər  Tonqanın  cahangirlİK  eh- 
tirasları,  vətənpərvərliyi,  haqq-ədalət  (dünya  nizam ı)  u ğrunda  mü- 
barizəsi  və  s.  heç  də  sonacan  itirilm əm işdir.  T anrınm   iradəsi  ilə  hə- 
rəKət  edən  hÖKmdar,  nəticə  etibarilə, 
taledən  qaça  bilm ir,  bədxah-

---