I c I l d Qədim dövr Prof. Dr

-------------------------------------------------------------------------------------------- —
--------------------------------------------------------------------------
Ləl  ilə  doludur  m ənim   əsərim .
Şah  özü  sə rra fd ır,  qədrini  bilər,
Sözümün 
rü tb ə s i 
qat-qat 
yÜKsələr.
KİTABIN  BAŞLANMASI
Y unanlı  filosof,  zəKada  nadir,
Ç ıxartdı  m ədəndən  belə  cəvahir:
B ir 
dəfə  dünyanı  səyahət  edən 
İsKəndər  KeçərəK  neçə  öİKədən,
Gəlib  öz  yerinə,  y u rd u n a  çatdı,
Doğma  vətənini  n u rla   p arlatdı.
Ağıl  hər  b ir  sirrə  yol  tapsm   deyə,
O  verdi  fİKrini  elmə,  biliyə,
Xəyalı  göyləri  gəzdi,  dolaşdı,
Bağlı  qapıların  sirrin i  açdı.
Bəyəndi  pəhləvi,  yunan  və  dəri 
Dilində  yazılm ış  b ir  çox  əsəri.
B ir  də  fars  dilində  şahanə  d əftər 
Olmuşdu  dilində  su  Kİmi  əzbər,
İs tə r  Rum   elində,  istə r  Yunanda,
Dünya  dillərində  nə  var  cahanda, 
B uyurdu  tərcüm ə  edilsin  b ü tü n  
Bİİİ
k
  xəznəsini  doldurm aq  üçün.
D ü rr  yığdı  elm  üçün  bir-bir  hər  yandan, 
B unlardan  y a ra td ı  böyÜK  b ir  ümman. 
Onun  y aratd ığ ı  birinci  əsər 
D ünyaşünaslıqdan  v erirdi  xəbər.
O  b iri  -   ru h an i  sirlərə  açar,
Onunla  yun an lar  əbədi  yaşar.
B ir  də  «İsKəndərin  qeydləri»dir,
Mum 
K İm i 
yum şalar  bununla  dəm ir.
K in,  qəzəb  m ərhəm ət  nədir  -   bilərlər, 
Fələyin  sirrin d ən   tu ta rla r  xəbər.
O  gövhər  Kanını  yox  edib  ru zg ar,
Bircə  «Antiyaxis»  qalıb  yadigar.
Neçə  əql  övladı  n u r  yaya-yaya,
O  şahm   rəyilə  gəldi  dünyaya.
O  böyÜK,  a ğ ıllı  ayıq   hÖKmüdar
Öz  şahlıq  ta x tm d a   tutarK ən  qərar, 
Əmr  etdi,  verildi  belə  b ir  fərm an: 
«Alimdir  gözüm də  ən  əziz  insan! 
Elmlə,  hünərlə!  —Başqa  cü r  heç 
k əs 
Heç 
k ə sə  
üstünlÜK  eləyə  bilməz! 
R ütbələr  içində  seçilir  b iri  -  
Ham ıdan  ucadır  alim in  yeri!»
Belə  q ərar  verdi:  yanında  ancaq 
Hər 
k əs 
öz  elmiylə  b ir  yer  tutacaq. 
Hamı  elmə,  fənnə  elədi  rəğbət,
ÇünKİ 
elmə  təşv iq   edirdi  dövlət.
Elmə  qiym ət  qoydu 
böyÜK 
hÖKmüran, 
Elmilə  ucaldı  dünyada  Y unan.
Onun  tacü  tə x ti  indi  yoxsa  da,
Elm  ilə  m ə şh u rd u r  b ü tü n   dünyada. 
Qəsrinin  bürcləri  göyə  dəyərdi, 
Haqqm  cəlalına  o,  baş  əyərdi.
H ücrəsi  ziynətsiz,  bərsiz-bəzəKsiz,
B ir  dəri  ü stü n d ə  o,  çÖKərdi  diz. 
Söyüddən  qurulm uş  sadə  b ir  otaq, 
Yerliyi  ağappaq,  tərtəm iz  torpaq. 
Könlü  bu  dünyadan  doyduğu  zam an 
Ibadətxanaya  olardı  rəvan.
Tacını  götü rü b ,  b ir  xeyli  m üddət 
Elərdi  ürəKdən  haqqa  ibadət.
Üzünü  sürtərəK   təm iz  torpağa, 
Başlardı  T anrıya  o  yalvarm ağa.
Keçmiş  günlər  üçün  şÜKr  eləyərəK, 
G
ə
I
əcək
  işlərə  dilərdi  KÖməK.
B ütün  qazandığı  qalibiyyəti 
Sanardı  A llahın  b ir  inayəti.
A llaha  şahanə  dua  edərdi,
Özü  də  duaya  layiq  bir  ərdi.
Könüldən  gəlməyən  dua,  yaxşı  bil, 
Mənasız  bir  işdir,  ibadət  deyil.
Sidq  ilə  ibadət  eləsə  insan,
Naüm id  qayıtm az  haqq  dərgahından. 
İsKəndər  belə  b ir  düz  yolla  getdi,
Odur 
kİ, 
cahanı  tam am   fə th   etdi.
Qafil  şah lar  Kİmi  Keyfə  dalaraq,

---

Yaxşını,  yamanı  gözündən  iraq 
Qoymazdı...  0 ,  zülmə  verməzdi  imnan, 
Saxlardı  dünyada  daim  bir  mizan. 
Qocalar,  cavanlar,  uşaqlar  üçün 
Açıqdı  qapısı  onun  bütün  gün.
Özünə  düzlüyü  eləyib  şüar,
O,  yeddi  öİKəyə  oldu  hÖKmüdar.
Tədbir  soruşardı  iş  bilənlərdən,
Odur 
kİ,  olmuşdu  özü  işbilən.
Yoxsa  rum  papaqlı  bir  türK  nə  sayaq 
Çinə,  Hindistana  basardı  ayaq? 
Deyirlər,  getsəydi  o  bir  yer  üstə, 
Yanında  hazırdı  bu  altı  dəstə:
Minlərcə  ən  möhKəm,  mərd  qılıncvuran 
D urardı  əmrində  onun  hər  zaman. 
Əfsunda  H arutu  vurub  Keçənlər,
Neçə  əfsun  quran,  neçə  cadugər,
Elə  natiqlər  Kİ,  dilləri  atəş,
Heyrandı  onlara  səmada  Günəş.
Alim,  uzaqgörən  hİKmətşünaslar, 
Saysız-hesabsızdı  qiymətşünaslar.
Qoca  zahidlər  də  vardı  bir  qədər,
Dua  elərdilər  onlar  gecələr. 
Peyğəmbərlərə  də  gətirib  pənah, 
Almışdı  orduya  onlardan  da  şah.
Bir  işi  düyünə  düşsə,  hər  zaman 
KöməK  istəyərdi  daim  bunlardan.
Bu  altı  dəstədən  məclis  qurardı, 
Onlardan  iş  üçün  tədbir  sorardı.
Hər 
kəs 
bildiyini  açıb  deyərəK,
Ona  öz  işində  edərdi  KÖməK.
Bu  qədər  KÖməKçi  edib  m əsləhət, 
Düyünü  açardı  onlar,  nəhayət.
Yaşlı 
K İş ilə rin   m ə s lə h ə tilə ,
Xoştale  ulduzun  hərəKətilə 
Gördüyü  tədbirlər  düz  çıxan  zaman, 
Çatardı  məqsədə  qadir  hÖKmüran.
Ona  rast  gələndə  bir  qatı  düşmən, 
Vuruşda  işləri  bərKƏ  düşərKən,
Qızılı  salardı  işə  ən  əvvəl,
QızıltəK  eylərdi  işi  təm iz  həll.
Qızıl  iş  görməsə,  iş  olsa  mahal, 
Qılınca  atardı  əlini  dərhal.
Qılınc  etməsəydi  bu  işə  çara,
Işi  tapşırardı  əfsunçulara.
Bir  iş  görməsəydi  onlar  da  əgər, 
KÖməyə  gələrdi  onda  natiqlər.
Söz  də  etməsəydi  düşmənə  təsir, 
Alimlər  yığışıb  görərdi  tədbir.
Onlar  da  qalsaydı  tədbirdə  naçar, 
Zahidlər  Allaha  yalvarardılar.
Bu  da  verməsəydi  əgər  səmərə, 
Həvalə  edərdi  peyğəmbərlərə.
İşə  gəlməsəydi  heç  biri  hərgah, 
Haqqa  gətirərdi  axırda  pənah.
Bəxti  yar  olardı  o  şaha  müdam, 
İşinə  verərdi  xeyr  ilə  əncam.
Keçdiyi  yollara  edərdi  diqqət, 
Gördüyü  şeylərdən  alardı  ibrət. 
Kefdən,  əyləncədən  ovçuluğadəK 
Heç  şeyə  baxmazdı  bir  oyuncaqtəK... 
Şah  İçkİ  məclisi  düzəltdi  bir  gün, 
Şadlığa  qərq  etdi  dünyanı  bütün. 
Müğənnilər  gəldi,  çalanlar  gəldi, 
Ucsuz-bucaqsız  bir  məclis  düzəldi. 
Məclisdə  bir  gözəl  oxuyan  vardı,
Şah  ona  daima  nəzər  salardı:
Libası  yeddi  rəng  zərif  ipəKdən, 
Ərişi,  arğacı  güldən,  çiçəKdən.
O  qəşəng  paltara  edib  tamaşa,
Heyran  qalmış  idi  xanəndəyə  şah. 
Paltar  Günəş  Kİmi  par-par  yanırdı, 
Ancaq 
k
İ,  xam  bezdən  astarı  vardı.
O  paltar  sahibi  bir  xeyli  müddət 
Ömr  etdi,  hər  yanda  qazandı  şöhrət. 
Soldurdu,  toz-torpaq  vermədi  aman,
O  zərif  paltarı  Köhnəltdi  zaman. 
TİKİşlər  sÖKÜlüb,  bəndlər  boşaldı, 
Xanəndə  oxuyub-çalmaqdan  qaldı. 
Gördü  çox  KÖhnədir  əynində  paltar,

---

A starı  üz  etdi,  üzü  də  astar.
Bu  bədrəng  paltarı  şah  görən  zaman 
Ona  acıqlanıb  dedi:  «A  nadan,
Atıb 
qızılgülün  ləçəKİərini,
Bəzədin  tİKanla  ətəKİərini,
Niyə  palaz  oldu  geydiyin  ipəK? 
Gövhərşünaslara  şəvə  nə  gərəK?» 
Xanəndə  baş  əyib  təzim  eylədi, 
Başına,  canına  and  içib  dedi:
«Haman  o  libasdır  bu,  ey  hÖKmüdar, 
Diqqətlə  nəzər  sal,  özüdür  Kİ,  var. 
Dəyişməyib  onda,  inan  Kİ,  heç  nə, 
A starı  çevrilib  ancaq  üzünə.
Üzü  KÖhnəlmişdi,  gizlətdim  mən  də, 
ÇünKİ  utanardım   şahım  görəndə...» 
Bu  sözlər  o  şaha  eylədi  əsər,
Heyrətlə  dayanıb  baxdı  bir  qədər. 
Şaha  xoş  göründü  ondaKi  xislət,
Ona  bəxş  elədi  hədiyyə-xələt.
Söylədi,  təsirdən  qəhərlənərəK: 
«Sirrimiz  gizlində  saxlansın  gərəK! 
Bizim  iç  üzümüz  açılsa  əgər,
Dünyanı  üfunət  basar,  bürüyər! 
Madam  Kİ,  o  rum i  ipəK  bir  rəngmiş, 
İçdən  belə  çirKİn,  üzdən  qəşəngmiş, 
Gümüş  məcməyidə  gərəK  biz  nahaq 
B ir  qara  ud  Kİmi  coşub  daşmayaq.
Ud,  söyüd  Külüylə  yoxsa  gözəllər 
Dişini  ağardıb  bizə  gülərlər...»
İSKƏNDƏR  İLƏ  ÇOBAN 
DASTANI
Müğənni,  dayanma,  sübh  açılarKən, 
Püxtə  bir  mizrab  v u r  o  xam  ruda  sən. 
Könlümə  ru h   versin  gözəl  nəğməsi,
Bu  qafil  sevdanı  oyatsın  səsi. 
HəKİmlər  içində  misilsiz  olan 
Bir  qoca  bu  sayaq  eyləyir  bəyan:
O,  rumi  Kəmərli,  o  Çin  taclı  şah 
Taxtda  oturm uşdu  yenə  bir  sabah, 
Qaşını  çatmışdı  onun  qüssə,  qəm, 
Gözündə  deyildi  əsla  cami-Cəm. 
Yarının  çöhrəsi  Günəşdi,  Aydı,
O  qızı  qızdırma  yandırmadaydı. 
Qəlbində  qalmışdı  arzusu,  Kamı,
Əfsus  Kİ,  müşKÜldü  onun  əncamı. 
Şahın  da  KÖKSündə  sevdalı  ürəK 
Qəmli,  qüssəliydi  həmin  xəstətəK.
Əmr  etdi,  nə  qədər  Rumda  həKim  var, 
Hansı  bir  öİKədə,  harda  olsalar 
Gəlsinlər,  etsinlər  çarə  birtəhər,
Şahın 
ürəyindən  silinsin  Kədər.
İşdən  başı  çıxan  həKİmlər  gəldi, 
Sarayda  məşvərət  -   məclis  düzəldi. 
Min  cür  çarə  etdi  hərə  bir  yandan, 
Ancaq  o  gözələ  olmadı  dərman.
Yanırdı 
almatəK 
qızın  yanağı,
Şahm  açılmırdı  qaşı,  qabağı.
Ona  vermiş  idi  şah  öz  Könlünü,
Qəmlə  Keçirirdi  bütün  gününü.
Qüssə  gətirm işdi  o  şahı  cana,
Taxtından  enərəK  çıxdı  eyvana, 
Eyvanda  dayanıb  qəmgin,  mÜKəddər, 
Ordan  çölə,  dağa  salırdı  nəzər.
Padişah  çölləri  seyr  edən  zaman 
Göründü  gözünə  onun  bir  çoban. 
MüdrİK  bir  qocaydı,  nurlu,  zəKalı, 
KafurtəK  ağ  idi  saçı,  saqqalı.
Sürü  yayıldıqca  çəmənə,  çölə,
Ürəyi  fərəhdən  gəlirdi  dilə.
Şah  bir  az  sevindi  onu  görərKən,
ÇünKİ  nur  yağırdı  gülər  üzündən.
Tez  adam  göndərdi  onun  yanına, 
Çağırtdı  çobanı  öz  eyvanma.
Qulamlar  baş  əyib  hÖKmünə  yenə,
Piri  gətirdilər  şahm   qəsrinə.
Çoban  daxil  olub  uca  saraya,
Bir  qəsr  gördü 
kİ, 
ucalmış  Aya.

---

B ilirdi,  belə  sədd  IsKəndərin  var, 
X oşbəxtdir  bu  qəsrə  daxil  olanlar. 
Ədəblə  yer  öpdü,  çünKİ  bir  m üddət 
Başqa  şahlara  da  etm işdi  xidm ət.
Şah  onu  yanına  dəvət  elədi,
Onunla  söhbətə  başlayıb  dedi:
«Ay  Kİşi,  gəl,  mənə  dağdan,  dərədən 
Gözəl  bir  sərgüzəşt  danış  görüm  sən. 
Ürəyim  Kədərdən  çəKİlib  dara,
B
ə
I
kə
  söhbətinlə  edəsən  çara...»
Çoban  söylədi  Kİ:  «Ey  tacidar,  sən 
Özünsən  aləm i  abad  eyləyən.
T axtın  işıq  salsın 
öİKəyə 
hər  an,
P is  göz  uzaq  olsun  tə x tü   tacından. 
Əvvəl  söylə  görüm ,  sən  ey  hÖKmüdar, 
Nə  üçün  tu tm u ş d u r  KÖnlünü  qubar? 
Söylə  Kİ,  m üsahib  o  yolla  getsin, 
Sözləri  dərdinə  b ir  çarə  etsin.» 
Çobanm  sözünü  şah  çox  bəyəndi, 
Gördü  Kİ,  söz  bilən  və  iş  biləndi. 
A ğıllı  d an ışır  dinpərvər  Kİmi,
Mənasız  söz  dem ir  çöllülər 
Kİmi.
Şah  onu  dərdindən  etdi  xəbərdar...
Bu  sirri  biləndə  çoban  da  təKrar 
Torpağı  öpərəK  yenə  də  şaha 
Sidqilə,  ürəKdən  elədi  dua.
Dedi:  «Gəncliyimin  xoş  zam anm da 
Mən  xidm ət  etm işəm   şahlar  yanında. 
O  xidm ət  etdiyim   şah lar  içində 
B iri  var,  yadım dan  çıxmaz  bu  gün  də: 
O  b ir  şahzadəydi,  Mərvdə  yaşardı,
Uca  qəd-qaməti,  gül  üzü  vardı. 
Boyuna  sərvlər  m in  həsrət  çəKər, 
Ü zünün  rəngindən  sərxoşdu  güllər. 
V ardı  bir  gəlini  -   gözəl,  m ehriban, 
Saray  n u r  alardı  ay  Kimi  ondan.
Göz  dəydi  o  qıza,  üz  verdi  əzab, 
Qızdırma  əlindən  oldu  o,  bitab.
Canını  yandıran  bu  bəd  azara,
Nə  qədər  etdilər,  olmadı  çara.
Uca  sərv  incəlib  söyüdtəK  əsdi,
Hamı  o  gözəldən  ümidi  Kəsdi. 
Şahzadə  ölümlə  pəncə-pəncəyə 
Görəndə  gözəli:  «Sağalmaz,»  deyə,  -  
Hələ  o  dilbəri  almamış  əcəl,
Biçarə  gözəldən  tam am   üzdü  əl. 
Naümid  olaraq,  o  birdən-birə 
Dünyadan  əl  çəKİb  düşdü  çöllərə. 
Vardı  həm in  yerdə  ucsuz-bucaqsız, 
Q upquru  b ir  səh ra  -   meşəsiz,  dağsız. 
H ər  tə rə f  xaraba  m ağaralardı,
Içində  pələnglər,  şirlər  y atard ı.
Nə  bir  ot,  nə  yarpaq  -   h ər  tə rə f  ölü, 
Xalq  ona  deyirdi:  «Ölümlər  çölü». 
H ər 
k ə s  
əl  çəKsəydi  dünyada  candan, 
O  m öhnət  çölündə  olardı  nihan.
Heç  görən,  eşidən  yoxdu:  b ir  n əfər 
Ordan  sağ  qayıdıb  g ətirə  xəbər. 
Şahzadə  dözülməz  qəmdən,  qüssədən 
O  çölü  etm işdi  özünə  məsKən.
B ir  dostu  v ardı 
K İ ,  
o  şahzadənin 
Yolunda  canm dan  Keçərdi  yəqin.
Bildi  Kİ,  bu  çöldə  cavan  şahzadə 
Öm rünü  verəcəK  boş  yerə  badə. 
QuldurtəK  niqablı,  əlində  yaraq 
Getdi  arxasınca,  ona  çataraq 
Tanınm az  b ir  səslə  qopardı  nərə, 
Tutub  şahzadəni  o  sərdi  yerə.
Şahzadə  sərvtəK  yerə  yıxılcaq 
Tez  onun  gözünü  bağladı  qoçaq.
TərK  etd i  durm adan  o  qorxunc  yeri, 
Onu  gözübağlı  qaytardı  geri.
Cavanın  vardı  b ir  gizlin  otağı,
A parıb  o tu rtd u   orda  qonağı.
Yanmda  qoydu  bir  KeşİKçi  -   məhrəm, 
Sirri  şahzadədən  saxladı  möhKəm. 
Çörəyə,  suya  da  edib  qənaət,
Başqa  şey  verm əyə  verm ədi  rü x sət.
O  dustaq  şahzadə,  sinəsi  dağlı,
Qəlbi,  KÖnlü  tutqun,  gözləri  bağlı,

---

Özü  öz  işinə  qalmışdı  heyran:
Bu  bəla  hardandır,  nədir  bu  zindan? 
Dostusa,  durmayıb  cəhd  edir  yenə,
Çarə  axtarırdı  onun  dərdinə.
Çalışıb  gəlini  sağaltdı  əvvəl,
Yüz  cürə  şərbətlə  dəf  oldu  əcəl. 
Dərdbilən  bir  təbib  elədi  dəvət,
Saxladı  yanında  onu  bir  müddət. 
Qurtardı  gözəli  verdiyi  dərman, 
Tərtəmiz  sağaldı  o,  qızdırmadan. 
Ə
w ə
I
k
İ  gözəllİK  gəldi  yerinə,
Başladı  şənliyə,  çəmən  seyrinə. 
Dərmandan  tapınca  o  gözəl  şəfa,
Durdu  axtarm ağa  KÖnlünə  dəva. 
Cavansa,  gözəli  görəndə  belə,
Duydu 
Kİ, 
ürəyi  vurur  eşq  ilə.
Evində  şahanə  bir  məclis  açdı,
Udun  xoş  ətrini  hər  yana  saçdı,
Düzdü  hər  tərəfə  gülü,  sünbülü,
Oturtdu  bir  yanda  o  qızılgülü.
Sonra  da  gətirib  gəldi  içəri 
Əjdəha  ağzından  çıxan  qəməri.
Üzündən  pərdəni  açıb,  nəhayət,
Elədi  min  cürə  nəvaziş,  hörmət.
Şahzadə  nə  gördü?  Məclis  düzəlib, 
Sevgili  yarı  da  məclisə  gəlib...
Qorxunc  cəhənnəmdən,  dardan  qurtuldu, 
Həm  cənnət,  həm  huri  sahibi  oldu.
Nə  deyim,  nə  qədər  sevindi  o  şah!
Daha 
nə 
şərh 
edim , 
artıqdır  izah...» 
lsKəndər  dinlədi  dedİKCə 
çoban,
Elə  bil  ayıldı  pis  bir  yuxudan.
Dincəldi,  yox  oldu  çəKdiyi  əzab,
0   yetKİn  qocadan  aldı  xam  şərab.
Şah  burda  çobanla  sohbət  edərKən: 
«Sağaldı!..Sağaldı!..»  -Eşitdi  birdən. 
Padşah  da  sevindi,  oldu  bəxtiyar;
Bircə  asqırmaqla  sağalmışdı  yar...
Çobanı  görərəK  belə  xeyirxah,
Onunla  şahanə  rəftar  etdi  şah.
Hər  Kəsin  zatı 
paK 
olarsa  əgər, 
Ondan  çox  yazılar  belə  əsərlər.
Ay  daim  nur  saçar,  Müştəri  parlar, 
Hünərli  şəxsin  də  hünəri  parlar. 
Itirmiş  olmasa  ağlını  sərraf,
Tez  seçib  ayırar,  deməz  qəlpə  saf. 
Səninlə  biri  xoş  danışsa  əgər, 
Könüldən  dinlə  kİ,  bir  xeyri  dəyər. 
Nalayiq  söz  ilə  etsələr  xitab,
Sən  gərəK  sÜKutla  verəsən  cavab.

---

M ü n d ə r i c a t
B ir  neçə  s ö z
..................................................................................3
Ön  s ö z
.............................................................................................5
Qədim  türK  ep o su ...................................................................................... 13
Qədim  türK  ş e r i.......................................................................................... 35
Qədim  türK  n ə s r i.....................................................................................147
Kitabi-Dədə  Qorqud................................................................................201
Yusif  Balasaqunlu.  Qutatqu 
b i l İ K
.......................................................219
Əhməd  YüqnəKİ.  A tibətül-həqaiq........................................................ 253
Əhməd  Yəsəvi.  Divani-hİKmət..............................................................269
Nizami  Gəncəvi......................................................................................... 287
Mündəricat.............