I c I l d Qədim dövr Prof. Dr

lıqla  ö ld ü rü lü r  və  “dünya  yiyəsiz,  sahibsiz  q alır” .
D astanda  qədim  türK İərin  geniş  coğrafi  təfəKKÜrü,  dünyada  ge- 
dən  m iqyaslı  ictim ai-siyasi  proseslərə  nəzarət  edə  bilməK  bacarığı, 
dövlətçilİK  təsəvvürləri  və  s. 
əks 
olunur.
M .K aşqari  “D ivan”nmdaKi  parçalar  g ö stərir 
Kİ, 
Alp  Ər  Tonqa 
dastanı  iri  həcmli  mənzum  b ir  əsər  imiş,  çox  güm an 
Kİ, 
I  m inillyin 
sonu  II  m inilliyin  əvvəllərinə  qədər  türKİər  arasm da  onun  müəyyən 
hissələrini,  yaxud  ham ısm ı  əzbər  bilən  ozanlar  olm uşdur.
D astanm   qısa  m əzm unu  Ə .Firdovsinin  “Şahnam ə”si,  M.Kaş- 
qarinin  “D ivan”ı  əsasm da  bərpa  edilm işdir  (bu  zaman  N .A tsızm   re- 
KonstruK siyasm dan  geniş  istifa d ə  olunmuşdur).
Şu  d astan ı  MaKedoniyalı  İsgəndərin  TürKÜstana  yürüş  etdiyi 
dövrün  hadisələrindən bəhs  edən,  g örünür,  e.ə.  I  m inilliyin sonu  era- 
m ızm  
İİk 
əsrlərində 
üm um türK   eposu  əsasm da  form alaşm ış  bir 
əsərdir  Kİ,  ondan  rəvayətlər  şəKİində  müəyyən  hadisələr  M .Kaşqari 
“D ivan”m da  öz  ƏKSini  tapm ışdır.
Qədim  türK  d astan larm d a,  əfsanələrində  MaKedoniyalı  İsgən- 
dərlə  bağlı  əhv alatlara  təsad ü f  olunm ası  dünyanm   boyÜK  cahangiri- 
n in   yü rü şlərin ə,  yəni  KonKret  ta rix i  hadisələrə  türK  epos  təfəKKÜm- 
nün  reaKsiyasm ı  g ö stərir:  həm in  reaKsiyanm  məzmununu  bu  cür 
üm umiləşdirm əK  olar  Kİ,  MaKedoniyalı  İsgəndər  nə  qədər  məğlube- 
dilməz  sərKərdə,  nə  qədər  müdrİK  hÖKmdar  olsa  da,türK  dünyası 
üçün  “g əld i-g ed ərd ir”,  ona  görə  də  Şu  dastanm ın  qəhrəm anı  İsgən- 
d ərin  gəlişini  laqeyd  qarşılayır,  xüsusi  bir  tədbir  görməyi  mənasız 
sayır.  Və  üm um iyyətlə  m araqlıdır  Kİ,  qədim  dövrlərdən  gələn  ənənə- 
yə  uyğun  olaraq,  iİK  orta  əsrlə r  türK  təfəKKÜründə  (eləcə  də  sonra- 
lar)  qədim  dünyanm   böyÜK  cahangirinə  m ünasibət  Kİfayət  qədər 
m üsbət  olmuş,  dahi  mütəfəKKİr  N izam i  Gəncəvi  də  “İsgəndərnamə- 
n i”ni  həm in  ənənənin  tə siri  altm d a  yaratm ışdır.
ƏrgənəKon  d astanı  təxm inən  I  m inilliyin  ortalarm d a  formalaş- 
m ışdır.  D astanm   m əzm ununu  XIV  əsrdə  F.Rəşidəddin,  XVII  əsrdə 
isə  Əbül  Qazi  xan  danışır.
TürKİərdə  ƏrgənəKondan  çıxmaq  yazm  gəlişi  ilə  əlaqələndirilmiş, 
bu  tarixi  hadisəylə  bağlı  möhtəşəm  mərasim  yaranm ışdır.  Həmin  məra- 
simdə  dəmir  döyməK,  yəni  dəmirçiliyin  müqəddəs  (xilasedici)  bir  sənət 
olduğunu  nümayiş  etdirməK  adəti  zəmanəmizə  qədər  gəlib  çıxmışdır.
U yğur  türK İərinin  mifoloji,  tarixi-estetİK   düşüncəsinin  məhsu- 
lu  olan  Köç  d astanı  onlarm   ÖtÜKəndən  Tarım  hövzəsinə  Köçmələrin- 
dən  bəhs  edir.  D astanm   bir  v aria n tı  Çin,  digəri  İran  mənbələrində 
qorunub  saxlanm ışdır.
Diinyanın  yaranması 
haqqmda
...  B ir  zam anlar  yalnız  T anrı  Qara  xan  və  su  vardı.  Qara  xandan 
başqa  görən,  sudan  başqa  görünən  yox  idi.  Ağ  Ana  göründü.  O,  Qa- 
ra  xana  “y a ra t”  deyib  yenidən  suya  daldı.  Bunu  eşidən  Qara  xan  bir 
Kİşi  yaratdı.  Qara  xanla  Kİşi  intəhasız  suyun  ü stü   ilə 
İkİ 
qara  qaz  Kİ- 
mi  uçurdular.  LaKİn  halm dan  məmnun  olmayan  Kİşi,  Qara  xandan 
daha  yÜKsəKdə  uçmaq  istəyirdi.  Onun  istədiyini  bilən  Qara  xan  Kİşi- 
dən uçm aq qabiliyyətini aldı.  Kişi  dibsiz  suya yuvarlandı.  Boğulurdu. 
Elədiyinə  peşman  olub  Tanrı  Qara  xandan  bağışlanm asını  xahiş  etdi.
T anrı  Qara  xanın  göstərişi  ilə  sudan  bir  ulduz  çıxdı.  Kişi  həmin 
ulduzun  ü stü n ə  çıxıb  xilas  oldusa  da,  Qara  xan  onun  b ir  daha  uça 
bilməyəcəyini  nəzərə  alıb  dünyanı  yaratm aq  qərarm a  gəldi.  Kişiyə 
buyurdu 
kİ, 
suyun  dibinə  dalaraq torpaq çıxarsm .  Şər düşüncədən  əl 
çəKməmiş  Kİşi  torpaq  gətirərK ən  fİKİrləşdi 
kİ, 
özü  üçün  gizli  bir 
dünya  da  y a ratsm ,  ona  görə  də  torpağm   b ir  hissəsini  ağzm da  saxla- 
dı.  Elə 
kİ, 
ovcundaKi  torpağı  su  üzərinə  səpdi,  T anrı  Qara  xan  tor- 
pağa  “böyü”  deyə  buyurdu.  Torpaq  böyüyüb  dünya  oldu.  LaKİn  Kİşi- 
nin  ağzm da  saxladığı  torpaq  da  böyüyüb  onu  boğmağa  başladı.  Qara 
xan  ona  “tü p ü r!”  deməsəydi,  boğulub  öləcəKdi.
T anrı  Qara  xan  düm düz  b ir  dünya  y aratm ışdı,  laKİn  Kİşi  tüpü- 
rəndə  ağzm dan  çıxan  torpaq bataqlıqlar,  təpələr  əmələ  gətirdi.  Hirs- 
lənən  Qara  xan  itaətsiz  Kİşiyə  “ErlİK”  (şeytan)  adını  verib,  özünün 
işıqlı  dünyasm dan  qovdu.
Sonra  yerdə  doqquz  budaqlı  b ir  ağac  bitirdi,  hər  budağm  altm da 
bir  adam  yaratdı  Kİ,  bunlar  doqquz  insan  irqinin  ataları  oldular.  ErlİK 
insanların  gözəlliyini,  xoş  həyatm ı  görüb  Tanrı  Qara  xandan  xahiş  et- 
di 
k
İ,  həmin  insanları onun ixtiyarm a versin.  Qara  xan vermədi.  LaKİn 
ErlİK  istəyindən  dönmədi,  insanları  öz  tərəfinə  çəKməyə  başladı.  Qara 
xan insanlarm   azğmlığım,  Erliyə aldanm alarm ı  görəndə acıqlandı,  on- 
ları  öz  başlarına  buraxdı.  Erliyi  yer  altmdaKi  qaranlıq  dünyanm  üçün- 
cü  qatm a  qovdu.  Özü  isə  göyün  on  yeddinci  qatını  yaradıb  oraya 
çəkİİ- 
di.  MəlƏKİərindən  birini  insanları  qorumaq  üçün  yer  üzünə  göndərdi.
ErlİK  T anrı  Q ara  xanm   q ərar  tu td u ğ u   gözəl  göyü  görüb,  ondan 
icazə  istəd i  Kİ,  özü  üçün  b ir  göy  y aratsm .  İcazə  alıb  y aratd ı  və  al- 
datdığı  şər  ru h la rı  öz  göyündə  yerləşdirdi.  LaKİn  Qara  xan  görəndə 
Kİ,  E rliyin  təbəəsi  onunKundan daha yaxşı  yaşayır,  mələKİərindən bi- 
rin i  göndərib  həm in  göyü  d ağ ıtd ırd ı.  Göy  yıxılıb  dünyaya  düşdü,

---