LaKİn qeyd etməK lazımdır
k
İ, həmin təsəwür o qədər də mÜKəmməl ol-
mamış, dünyanm Göy və Yerdən ibarət olması düşüncəsi daha geniş yayılmış-
dır. Dünyanın dağılıb yenidən qurulması barədəKİ ümumbəşəri ideyamn mey-
dana çıxmasmda
tünc təfəKKÜrünün
də xidməti olmuşdur: elə Kİ, “Göy yuxa-
ndan sıxır, Yer ayrılır”, yaxud “Yer-Göy lərzəyə
gəlir”,
o zaman işıq
çəKİlir,
qaranlıq
çöKÜr,
insanlar, heyvanlar, quşlar “yolunu azır”...
Üç
il sürən həmin
xaos “Göyün rəhmi” ilə aradan qalxır, dünyanın harmoniyası bərpa olunur.
Eramızm I minilliyinin ortalarmdan etibarən türK təfəKKÜründə artıq
xüsusi sistemi olan din səviyyəsinə yÜKsələn tanrıçılığm əsas obrazı - Tan-
n
anlayışı məhz türn
mifİK
düşüncəsinin məhsuludur. Və maraqlıdır
kİ,
hə-
lə mifin güclü olduğu dövrlərdə də Tanrı obrazı müəyyən müstəqilliyə ma-
İİk
olmuş, Göy, yaxud Yer
Kİmi
dünyanm
(Kosmosun!) tərKİbinə
daxil edil-
məmiş, I minilliyin ortalarından
isə
artıq dünyanm, insanlarm, hadisələrin
məhz Tanrı
tərəfindən idarə
olunması
barədəKİ
təsəw ür türK
cəmiyyətində,
xüsusilə onun yuxarı təbəqəsində aparıcı yer tutmuşdur.
LaKİn
təbiidir
kİ,
Tanrı anlayış-ideyası tanrıçılıq dininin əsası Kİmi
formalaşana,
yaxud
mü-
Kəmməlləşənə qədər xeyli dərəcədə
KonKret, hətta antropomorf
səciyyə da-
şımışdır. Həmin dövrdə türKİər Tanrmı hər şeyə qadir bir qəhrəman, yenil-
məz
bir
igid saymış, onun
şərəfinə mərasiməlr Keçirmiş, qurbanlar Kəsmiş-
lər. Doğum ilahəsi olan Umay isə Tanrınm xanımı imiş.
Qədim türK mənbələri göstərir
kİ,
xaqan, onun qvardiyası Tanrı ilə
Umaya adətən birlİKdə ibadət edər, apardıqları döyüşlərdən qələbə ilə qayıt-
maq üçün onlardan yardım diləyərmişlər. Həmin mənbələrdə xaqanın vaxta-
şırı Tanrı ilə söhbətləşməsi, ondan göstərişlər alması, bu ilahi göstərişə əməl
etmədİKdə isə cəzalandırılması barədə təsəw ürlər də
əks
olunur. Zaman
Keç-
dİKcə Tanrı ideyasınm güclənməsinin, mifdən dinə
Keçilməsinin
nəticəsidir
Kİ,
xaqan özünü Tanrınm himayəsində hiss edir, xalqı məhz onun iradəsi ilə
idarə etdiyini inamla bildirərəK özünün real ictimai-siyasi missiyasını ruha-
ni-ilahi mənbəyə bağlayır. Və etiraf olunmalıdır
k
İ, tanrıçılığm bir din Kİmi
formalaşmasmda, tanrıçı ruhanilərin yetişib müxtəlif formalarda fəaliyyət
göstərmələrində, həmin dinin xalq içərisində təbliğində türK xaqanları, on-
ları əhatə etmiş aristoKratiya
İİk
dövrlərdən maraqlı olmuşlar.
Qədim türK mifologiyasmda müqəddəs Yer - Su (ıdiK Yer-Sub) obra-
zı da mövcud olmuşdur - həmin obrazm funKsiyası müəyyən qədər Tanrı
- Umaym ilahi funKsiyasma uyğundur. Bununla belə Yer - Su, görünür,
daha çox yurd - vətən hissinin təzahürüdür. Ümumiyyətlə, türKİərdə “Və-
tən”, “Vətən tutm aq” təsəvvürü çox güclü olmuşdur
k
İ, bu da, heç şübhə-
siz, onlarm mifologiyasma yeni ideyalar gətirmişdir.
Qədim tümlərdə yeraltı dünya təsəwürünün əsas qəhrəmanı ErlİKdir.
O, Tanrınm qəzəbinə gəlmiş insanlarm, əgər belə
deməK
mümKÜnsə, hamisi,
bəd ruhların hÖKmdarıdır.
Qədim
türK
mifologiyasınm ən çox maraq doğuran mövzularmdan
bi-
ri etnosun öz genezisinə münasibəti,
daha
doğrusu,
etnİK mənşəyinə
verdi-
yi iİKİn bədii-fəlsəfi interpretasiyadır. Üm um iyyətlə, qədim türKİər inan-
Türn xalqları ədəbiyyatı
,'S>-ör
11
_____________________ ---------------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------------- -
^
-------------------
mışlar Kİ, onlar Qurddan törəmişlər, əcdadları məhz Boz Qurddur. Bunun-
la yanaşı Dağdan (Qayadan), Ağacdan törənmə təsəvvürləri də vardır
kİ,
bu cür interpretasiya rəngarəngliyi qədim
türK
mifologiyasının dinamİKİi-
yini,
qədim
türK
insanm m idraK imKanmın
genişliyini göstərir.
Altay
-
protürK -türK mifologiyasmdan türK
ta n n çılığ m a qədər gəlib
çıxan
prosesin
ta rix i
zənginliyi
özünü
onda da
göstərir
Kİ,
türKİərin
sonra-
lar
qəbul etdİKİəri dinlərin anlayışlar sistem i tanrıçılıq
leKSİKonu
ilə
Kİfa-
yət qədər
mÜKəmməl
ifa d ə
olunur.
Və
laKİn,
təbii
Kİ,
istər
manilİK,
istərsə
də xüsusilə buddizm türKdilli m aniçi, yaxud buddist ədəbiyyta özünəməx-
sus ideyalar, idraK texn ologiyası ilə yanaşı, öz term inologiyasını, sözün ge-
niş
mənasmda ifadə tərzin i
də
gətirir.
Qədim
türK
ədəbiyyatma
hiss
ediləcəK qədər təsir göstərmiş gəlmə dini
dünyagörüşlərdən birincisi, yəqin Kİ, manilİKdir.
Əslən
iranlı olan
Nəqqaş
Maninin
III
əsrdə Şərq
öİKƏİərində
yaymağa başladığı maniliyin əsasında zər-
düştlÜK -
xeyirlə
şərin, işıqla qaranlığm mübarizəsi
dayansa
da, burada qə-
dim
dövrün m ü x təlif
dinlərindən
(zərdüştlÜK,
buddizm,
xristianlıq
və s.) əxz
olunmuş ideyalar KompleKtləşdirilmişdir.
Özünü
“həqiqət
allahmm
elçisi”
sa-
yan Mani dünyada mövcud
olan bütün
dini dünyagörüşlərini
birləşdirərəK
universal “dünya dini” yaratmaq iddiası
ilə çıxış
edirdi
Kİ, bu
da “dünya
döv-
ləti”
qurmaq barədə
düşünən
türKİər
üçün maraqlı
olmaya bilməzdi.
LaKİn
maniliyin asKetizmi -işığı, xeyiri (ruhu!) qaranlıqdan, şərdən (bədəndən!) qur-
tarmaq barədəKİ göstərişi həyatsevər türKİər arasmda geniş yayılmaq, mənə-
vi-ideoloji
dayaq
tapmaq
imKanına malİK deyildi.
Maninin təlimində qədim
türK
mifologiyası, xüsusilə Dünyanın
yaranma-
sı
haqqmdaKi təsəw ü rlərlə səsləşən
məqamlar
Kİfayət qədərdir.
Tanrının
qa-
ranlığm, şərin, bədənin deyil, məhz işığm , xeyirin, ruhun yaradıcısı
olması;
insanın mahiyyətinin
bədəndə
yox,
ruhda təzahürü, dünyamn (materiyanm)
xaos, mÜKəmməl
insanın (ruhun)
Kosmos
səciyyəsi daşıması qənaətinə gələn
Mani, görünür, yalnız müqəddəs Kİtabları öyrənməKİə Kİfayətlənməmiş, öz tə-
limini yaradarKən qədim təsəw ürlərd ən , miflərdən də istifadə etmişdir.
Maniliyin Şərqi TürKÜstanda yayılmasınm ən intensiv dövrü
I
minill-
yin son əsrlərinə düşdüyündən güman
etməK
olar kİ, maniçi türK ədəbiy-
yatı da əsasən həmin əsrlərdə yaranıb yayılmışdır.
Qədim türK ədəbiyyatma əhəmiyyətli təsir göstərmiş gəlmə dinlərdən
biri
də
buddizm dir.
Ən
qədim dünya dini olan buddizm e.
ə. I
m in illiyin
ortalarında yaransa da, türKİər arasında min il sonra yayılm ağa başlam ış,
buddist
türK
ədəbiyyatı
isə
təxm in ən m aniçi türK ədəbiyyatı ilə eyni dövr-
də inKİşaf etmişdir.
Buddizmin yaradıcısı olan Qautama Budda (“işıqlanmış mənasmda),
tərcümeyi-halı əfsanələrə bürünmüş olsa da, tarixi şəxsiyyətdir. Mənbələr
göstərir
k
İ, Qautama Buddanm əsl adı Siddxartxadır. O, ŞaK tayfasınm
hÖKmdarı Suddxodanın oğlu, şahzadədir. Sarayda yaşayan, zəngin, firavan
həyat sürən şahzadə yeniyetmə illərində insanlarm müxtəlif səbəblər üzün-
dən çəKdİKİəri əzabları görüb onlara KÖməK
etməK
üçün bir çarə tapmaq
Dostları ilə paylaş: |