derindən bilən Xaqani bəzən ince bir eyhamla elmi dünyagörüşü ilə islam
dünyagörüşünü qarşılaşdırır. A zərbaycan ədəbiyyatm da ilk poema sayılan
“Töhfətül-İraqeyn” əsərində bu cəhət daha əyani şəkildə əksini tapmışdır.
Şair Xızrın dili ilə qədim yunan fəlsəfəsinə “m ünasibətini” bu cür ifadə edir:
De, nə vaxta q əd er sen bele heyran
Çürük fəlsəfəd en dəm vuracaqsan?
Ə slinə baxanda “fəlsə fə ” sözü
“ Sefeh” kelm əsine yaxındır düzü:
Ayrı bir m ənası olmamış derin -
Quranın, danılm az bu hədislərin -
Qabağmda yəqin anlayar h ər kes,
Yunan felsəfəsi bir yuna dəym ez.
Sonralar eyni ədəbi fəndi Nizam i də işlədəcək, möm in Bişrin Qurana
istinadən getirdiyi “təkzibedilm ez dəlillərlə” M əlixanın elmi müddəalarmı
rədd edəcək. Ə lbəttə, bu halda Xaqani, yaxud Nizaminin m əhz hansı terəfdə
durduqlarım qəti söylem ək çətindir, lakin əsas m osələ bunda deyildir:
ondadır ki, h ər iki m ütəfəkkır axtarır, şübhə edir, sxolastik çərçivəni laxladıb
“tozsuz pencərədən günəşe” (Nizami) tə r ə f boylamrlar. Elə bu dərin
skeptisizm də m əntiqi cəhətdən Xaqaninin zəm anədən narazılığım əsas-
landırır. Şəxsi həyatm dakı uğursuzluğun bu narazıhğa m üoyyən təsiri olsa da,
bunun başlıca motiv olduğunu düşünm ək sadəlövhlükdür. Xaqaninin zəm a-
nəyə qarşı derin m əzəm m etle dolu misralarmı oxuduqca istər-istəm əz düşü-
nürsən ki, o, Şirvan zindanlarmdan olmazm əzab-əziyyetlər çəkməsəydi belə,
tez-tez əzizlərini itirməsəydi belə, zəm anə ilə “diişmənçiliyindən” əl çək-
məyəcəkdi. Yaradıcılığındakı bu m otivlərə görə Xaqani mütərəqqi sufılərə
çox yaxmlaşır. “Fələyi yıxmaq üçün göylərə nərdivan tapm ayan” şair əlacı
“başını ayaq edib qaçmaqda”, yəni m ənəvi asketizmdə göıiir.
Q əsidə və m əsnəvilərində əsasən ictim ai ittiham çı olan X aqani
qəzəllərində hər şeydən əvvəl lirikdir. Xaqani həm do qəzəli müstəqil janr
kimi formalaşdıran ilk şairlərdən biri saydır.
Xaqani qəzəllərinin təhlilinə yüksək estetik meyarla yanaşmaq lazımdır.
Şair gözlənilm əz poetik tapıntılarla, obrazlarla təkraredilmoz gözəllik yaradır
və bu gözəlliklə də oxucunu heyrətləndirir. Eyni zamanda nəzərə almaq lazım -
dır ki, bu, yoluxucu heyrətdir - yəni şair özü gözəllikdən heyrətlənmiş və
bunu o qədər gözəl təsvir, tərənnüm etmişdir ki, oxucunu da ovsunlayır. Klassik
poeziyada “yaralı sine” obrazı çox işlənib. Lakin Xaqaninin bu obraza yanaş-
ma üsuluna hələ heç kəsde təsadüf edilməmişdir: yar aşiqin sinəsini öz kir-
pikləri ilə deşır. Bu işdən onun moqsedi o deyil ki, aşiqin əzab-əziyyətindən
zövq alsm, əksinə, o, aşiqini lazımmca yüksok qiymətləndirdiyindən onun
sinəsini qiymətli inci hesab edir. İncidə isə, təbiidir ki, deşik açarlar.
Xaqaninin özündən sonrakı Yaxın və Orta Şerq, eləcə də Azerbaycan
şairlərinə çox böyük təsiri olmuşdur. Xaqani ideyaları, fıkirləri, Xaqani
obrazları yaradıcılıqdan yaradıcılığa uzun müddet səyahət etmiş, neçə-neçə
sənətkarm yazı üslubunu müoyyonləşdirmişdir. Təkcə onu göstərmək kifa-
yətdir ki, Nizami kimi nəhəng m ütəfəkkir-şair bele Xaqani poeziyasımn
nüfuzedici təsirindən müsbət m ənada yaxa qurtara bıməmişdir. Bu ise təbii
idi. Eyni ədəbi məktəbin nümayəndələri nə qədər orijinal olsalar da, haradasa
ümumilik təşkil etməli, hansı bir nöqtədəsə kəsişməli, fikir, obraz işlətm ək
m əqam m da səsləşməlidirlər.
Ümumiyyətlə, bu dövr şairlərinin yaradıcılığına xas olan incə yumor,
eyham Xaqani poeziyasım da fərqləndirir. A ra-sıra diqqeti cəlb edən bu
cizgilər şairin yaradıcılığında özünü müəyyən dərəcədə gösterən bədbinliyin
tutqun rənglərini açır, onu bir qədər yumşaldır. Nizami yaradıcılığında olduğu
kimi, Xaqani şeirlərindəki yumordan da folklor yumorunun ətri gəlir desək,
səhv etmərik. Təsadüfi deyil ki, şair bu m əqsədlə atalar sözü və m əsəllərdən
geniş istifadə edir. M əsələn:
Eşşəyə dediler: “ Buyur toya g ə l” ,
Eşşək q əh-qəh çəkib güldü nəhayet.
Dedi: “Siz istəyən rəqqas deyilem,
N e do çalğıçı tək tapmışam şöhrət.
Hamballıq etm əyə çağırırsımz,
Su, odun daşım aq lazımdır e lb ə t” .
Təkcə Azorbaycan ədəbiyyatında deyil, eləcə də Yaxın və Orta Şərq
regional ədəbiyyatında orijinal hadisə sayılan Xaqani sənətkarlığı XII əsrdon
bori şair və ədəbiyyatşünaslar tərefm dən sevilo-sevilə tədqiq və tərənnüm
edilmiş, öm ək qaynağı olmuşdur. Avropa şərqşünasları da böyük şairin heyro-
tamiz sənətkarlığına laqeyd qalmamtşlar. XVII əsrin ikinci yarısından etiba-
rən adı Avropa oxucusuna tamş olan Xaqani haqqmda ilk elmi monoqrafiya
da XIX əsrin ikinci yarısında Avropada yaranmışdır. Hazırda xaqanişiinaslıq
yeni inkişaf morhəlosino çatıb m üasir ədəbiyyatşünaslıq elminin toləblori
səviyyosində dursa da, şairin tükənm əz sənət xəzinosində araşdırılmamış
hələ çox inci qalıb.
Ayrı-ayrı ədobi şoxsiyyətlərin yaradıcılığı, XI osrin birinci yarısından
formalaşmağa başlayıb, yüksələn xətlə XIII əsrə qədər gelib çatan farsdilli
Azorbaycan poeziya moktəbinin inkişaf yolu barodə bəsit do olsa, təsovvür
yaratm ağa cəhd etdik.
Haqqında danışdığımız sənətkarların çoxu yalnız şair olmaqla qalmamış,
yaşadıqları dövrün tələbləri əsasında bir çox elm saholəri ilə maraqlanmış, bir
sözlə, sinkretik zəka sahibi olmuşlar. İstər Xaqani, istərsə do Nizami yaradı-
Dostları ilə paylaş: |