I c I l d VII-XII əsrlər azərbaycan şERİ



Yüklə 22,64 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/99
tarix14.01.2018
ölçüsü22,64 Kb.
#20492
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   99

derindən  bilən  Xaqani  bəzən  ince  bir  eyhamla  elmi  dünyagörüşü  ilə  islam 
dünyagörüşünü  qarşılaşdırır.  A zərbaycan  ədəbiyyatm da  ilk  poema  sayılan 
“Töhfətül-İraqeyn”  əsərində  bu  cəhət  daha  əyani  şəkildə  əksini  tapmışdır. 
Şair Xızrın dili  ilə  qədim  yunan fəlsəfəsinə  “m ünasibətini”  bu cür ifadə  edir:
De,  nə vaxta q əd er sen bele  heyran 
Çürük fəlsəfəd en  dəm  vuracaqsan?
Ə slinə baxanda  “fəlsə fə ”  sözü 
“ Sefeh”  kelm əsine  yaxındır düzü:
Ayrı bir m ənası  olmamış  derin -  
Quranın,  danılm az bu hədislərin -  
Qabağmda yəqin anlayar h ər kes,
Yunan felsəfəsi bir yuna  dəym ez.
Sonralar  eyni  ədəbi  fəndi  Nizam i  də  işlədəcək,  möm in  Bişrin  Qurana 
istinadən  getirdiyi  “təkzibedilm ez  dəlillərlə”  M əlixanın  elmi  müddəalarmı 
rədd edəcək.  Ə lbəttə, bu halda Xaqani,  yaxud Nizaminin  m əhz hansı  terəfdə 
durduqlarım  qəti  söylem ək  çətindir,  lakin  əsas  m osələ  bunda  deyildir: 
ondadır ki, h ər iki  m ütəfəkkır axtarır,  şübhə  edir,  sxolastik  çərçivəni  laxladıb 
“tozsuz  pencərədən  günəşe”  (Nizami)  tə r ə f   boylamrlar.  Elə  bu  dərin 
skeptisizm  də  m əntiqi  cəhətdən  Xaqaninin  zəm anədən  narazılığım  əsas- 
landırır.  Şəxsi həyatm dakı uğursuzluğun bu narazıhğa m üoyyən təsiri olsa da, 
bunun  başlıca  motiv  olduğunu  düşünm ək  sadəlövhlükdür.  Xaqaninin  zəm a- 
nəyə qarşı  derin m əzəm m etle  dolu misralarmı  oxuduqca  istər-istəm əz düşü- 
nürsən ki, o,  Şirvan zindanlarmdan olmazm əzab-əziyyetlər çəkməsəydi belə, 
tez-tez  əzizlərini  itirməsəydi  belə,  zəm anə  ilə  “diişmənçiliyindən”  əl  çək- 
məyəcəkdi.  Yaradıcılığındakı  bu  m otivlərə  görə  Xaqani  mütərəqqi  sufılərə 
çox  yaxmlaşır.  “Fələyi  yıxmaq  üçün  göylərə  nərdivan  tapm ayan”  şair  əlacı 
“başını  ayaq  edib  qaçmaqda”,  yəni  m ənəvi  asketizmdə  göıiir.
Q əsidə  və  m əsnəvilərində  əsasən  ictim ai  ittiham çı  olan  X aqani 
qəzəllərində  hər  şeydən  əvvəl  lirikdir.  Xaqani  həm  do  qəzəli  müstəqil janr 
kimi  formalaşdıran  ilk  şairlərdən  biri  saydır.
Xaqani  qəzəllərinin  təhlilinə  yüksək  estetik  meyarla  yanaşmaq  lazımdır. 
Şair gözlənilm əz poetik tapıntılarla,  obrazlarla  təkraredilmoz gözəllik yaradır 
və bu gözəlliklə də oxucunu heyrətləndirir. Eyni zamanda nəzərə almaq lazım - 
dır  ki,  bu,  yoluxucu  heyrətdir  -   yəni  şair  özü  gözəllikdən  heyrətlənmiş  və 
bunu o qədər gözəl təsvir, tərənnüm etmişdir ki, oxucunu da ovsunlayır. Klassik 
poeziyada “yaralı sine”  obrazı  çox  işlənib. Lakin  Xaqaninin bu obraza yanaş- 
ma  üsuluna  hələ  heç  kəsde  təsadüf edilməmişdir:  yar  aşiqin  sinəsini  öz  kir- 
pikləri  ilə  deşır.  Bu  işdən onun  moqsedi  o  deyil  ki,  aşiqin  əzab-əziyyətindən 
zövq  alsm,  əksinə,  o,  aşiqini  lazımmca  yüksok  qiymətləndirdiyindən  onun 
sinəsini  qiymətli  inci  hesab  edir.  İncidə  isə,  təbiidir ki,  deşik  açarlar.
Xaqaninin  özündən  sonrakı  Yaxın  və  Orta  Şerq,  eləcə  də  Azerbaycan 
şairlərinə  çox  böyük  təsiri  olmuşdur.  Xaqani  ideyaları,  fıkirləri,  Xaqani 
obrazları  yaradıcılıqdan  yaradıcılığa  uzun  müddet  səyahət  etmiş,  neçə-neçə 
sənətkarm   yazı  üslubunu  müoyyonləşdirmişdir.  Təkcə  onu  göstərmək  kifa- 
yətdir  ki,  Nizami  kimi  nəhəng  m ütəfəkkir-şair  bele  Xaqani  poeziyasımn 
nüfuzedici  təsirindən  müsbət  m ənada  yaxa  qurtara  bıməmişdir.  Bu  ise  təbii 
idi. Eyni ədəbi məktəbin nümayəndələri nə qədər orijinal olsalar da, haradasa 
ümumilik  təşkil  etməli,  hansı  bir  nöqtədəsə  kəsişməli,  fikir,  obraz  işlətm ək 
m əqam m da səsləşməlidirlər.
Ümumiyyətlə,  bu  dövr  şairlərinin  yaradıcılığına  xas  olan  incə  yumor, 
eyham  Xaqani  poeziyasım  da  fərqləndirir.  A ra-sıra  diqqeti  cəlb  edən  bu 
cizgilər şairin yaradıcılığında özünü müəyyən dərəcədə gösterən bədbinliyin 
tutqun rənglərini açır, onu bir qədər yumşaldır. Nizami yaradıcılığında olduğu 
kimi,  Xaqani  şeirlərindəki  yumordan  da  folklor  yumorunun  ətri  gəlir  desək, 
səhv etmərik.  Təsadüfi deyil  ki,  şair bu m əqsədlə  atalar sözü  və m əsəllərdən 
geniş  istifadə edir.  M əsələn:
Eşşəyə  dediler:  “ Buyur toya g ə l” ,
Eşşək q əh-qəh  çəkib güldü nəhayet.
Dedi:  “Siz  istəyən  rəqqas deyilem,
N e  do çalğıçı  tək tapmışam  şöhrət.
Hamballıq  etm əyə  çağırırsımz,
Su,  odun daşım aq  lazımdır e lb ə t” .
Təkcə  Azorbaycan  ədəbiyyatında  deyil,  eləcə  də  Yaxın  və  Orta  Şərq 
regional  ədəbiyyatında orijinal  hadisə  sayılan Xaqani  sənətkarlığı  XII  əsrdon 
bori  şair  və  ədəbiyyatşünaslar  tərefm dən  sevilo-sevilə  tədqiq  və  tərənnüm 
edilmiş,  öm ək qaynağı olmuşdur.  Avropa şərqşünasları da böyük şairin heyro- 
tamiz  sənətkarlığına  laqeyd  qalmamtşlar.  XVII  əsrin  ikinci  yarısından  etiba- 
rən  adı  Avropa  oxucusuna  tamş  olan  Xaqani  haqqmda  ilk  elmi  monoqrafiya 
da  XIX  əsrin  ikinci  yarısında  Avropada  yaranmışdır.  Hazırda  xaqanişiinaslıq 
yeni  inkişaf  morhəlosino  çatıb  m üasir  ədəbiyyatşünaslıq  elminin  toləblori 
səviyyosində  dursa  da,  şairin  tükənm əz  sənət  xəzinosində  araşdırılmamış 
hələ  çox  inci  qalıb.
Ayrı-ayrı  ədobi  şoxsiyyətlərin  yaradıcılığı,  XI  osrin  birinci  yarısından 
formalaşmağa  başlayıb,  yüksələn  xətlə  XIII  əsrə  qədər  gelib  çatan  farsdilli 
Azorbaycan  poeziya  moktəbinin  inkişaf yolu  barodə  bəsit  do  olsa,  təsovvür 
yaratm ağa cəhd etdik.
Haqqında  danışdığımız  sənətkarların  çoxu  yalnız  şair olmaqla qalmamış, 
yaşadıqları dövrün tələbləri  əsasında bir çox elm saholəri  ilə maraqlanmış,  bir 
sözlə,  sinkretik zəka sahibi  olmuşlar.  İstər Xaqani,  istərsə  do  Nizami  yaradı-


Yüklə 22,64 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   99




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə