I c I l d VII-XII əsrlər azərbaycan şERİ

cılığında  elə  nüm unələr  tapm aq  olar  ki,  onları  oxuyanda  düşünürsən:  bu 
misraların müəllifi dövrünün  görkəm li  alimi  olmuş,  öz  elmi  ideyalarmı  gözəl 
poetik dillə şərh etmişdir. Eyn Ə l-Q uzat M iyanəci ve Şehabəddin Sührəvərdi 
kimi  sufı  filosoflar üçün isə bu sözləri m üstəqim  m ənada işlətm ek olar.
Orta  esr  ərəb  qəsidəlerinde  olduğu  kimi,  Azərbaycan  şairlərinin  də  bu 
janrda  yaratdıqları  m ədhiyyələrin  çoxu  tebiətin  ve  m eşuqənin  tərifi  ilə 
başlanır,  sonra m üəllif əsl m ətləbe keçib cəm iyyət m əsələlərinden bəhs edir, 
təm təraqla dövrünün hökmdarı yaxud başqa bir m əşhur şexs haqqmda danışır, 
ondan  səxavət gözləyir.
M üeyyen  əlam ətlerə  malik  olması  heç  de  XII  esr  Azərbaycan  poeziya 
mektəbini ümumən Azərbaycan ədebiyyatm dan ayırmır.  Bu məktəble genetik 
əlaqelər Həsənoğludan,  Qazi  Bühranəddindən, N əsim idən,  Füzulidən  başla- 
mış  bu güne qədər bütün Azerbaycan ədəbiyyatında çox aydm nəzərə çarpır; 
bu  m əktəb  sonrakı  ədəbiyyat  üçün  ideya-obraz  xezinəsi  rolunu  oynayır. 
Onun en böyük nailiyyeti Xaqani və Nizami  yaradıcılığıdır.  Bu iki nehəngsiz 
isə Azərbaycan ədəbiyyatınm  sonrakı  inkişafını təsevvür etm ək çətindir.
Fələki Şirvani ve Mücireddin Beyleqaninin irsindən azərbaycancaya xeyli 
şerinin tərcümesi  bu kitabda çap  edilir.
XII 
əsre  aid  bir  neçe  əsərin  ə w ə lk i  tərcüm əsində  bezi  yerləri  üslubca 
redaktə  etmək lazım gelmişdir ki,  bu işi  də  şair Xəlil  Rza görmüşdür.
V II-X   əsrlər  ərebdilli  Azerbaycan  şairlərinin  əserlərindən nüm unələrin 
menzum  tercüm esi  isə  erəbşünas  professor  Malik  Mahmudovun  “Ərebcə 
yazmış  azerbaycanlı  şair və  ədiblər”  (Bakı,  1983)  kitabmdakı  filoloji  tercü- 
m ələr əsasmda hazırlanmışdır.
Teymur Kərimli
vn-xıı
ƏSRLƏR
AZdRBATOAN 
ŞERİ

---

D Ə V D Ə K
Azərbaycan xalqınm  soy-kökündə dayanan albanlar
 (
aranlılar
) 
V- VIII əsr- 
lərdə  yü ksək  səviyyəyə  çatmış  b ir  m ədəniyyət  yaratm ış  və  hətta  A lban  dili 
əsasm da  əlifba  da  düzəltm işdilər.  VII əsrdə ya ra n m ış zəngin A lban ədəb iyya - 
tından  bizə gəlib  çatanlarsa  M usa  K alankaytuklunun  “A lban  tarixi
 ” 
əsərinə 
d a xil  edilmiş  ya ln ız  b ir  neçə  hekayə,  nağü  və  şa ir D əvdəkin  ölkə  hökm darı 
Cavanşirin
  (
616-681
) 
xəya n ət  nəticəsində  öldürülm əsi  m ünasibətilə yazd ığ ı 
ağıdır.
D əvdəkin  həyatı  və  yaradıcılığı  barədə  m əlum at  azdır.  M əlum dur  ki,  o, 
Cavanşirin  sarayında  yaşam ışdır.  Onun  m üasiri M usa  K alankaytuklu  yazır: 
“D əvd ək  dövriinün  bütün  elm lərinə  bələd  m ü d rik  bir filo so f,  gözəl  natiq  və 
u sta d  şa ir idi.  Cavanşirin ölüm xəb ərin i eşidən şa ir hökm darın cənazəsi önünə 
gəlib,  ona  həsr  etdiyi  ağı
  -  
him nini  əlifba  sırası  ilə  oxum ağa  başladı ”.  O tuz 
iki  bənddən  ibarət  olan  bu  ağının  m əzm unundan  g örünür  ki,  əsər  ja n r  
etib a rilə  qədim yunan,  form aca  isə  akrostixlə  (m üşəvvəş) ya zü m ışd ır;  o riji- 
nalda  onun  birinci  bəndi  “a
 ” 
hərfi  ilə  başlam r,  sonrakı  bəndlərdə  isə  h ə r f 
ardıcıllığına  riayət  olıınur.  B urada  əsər  şaır  X ə lil  Rza  Ulutürkün  tərcüm ə- 
sində  verilir.
'V
^
 
B Ö Y Ü K  H Ö K M D A R   C A V A N Ş İR   Ü Ç Ü N   A Ğ I
V
Ey  ilahi  k ə la m la rı  x ə lq   ey ləy ən   u lu   T anrı,
Ö zün  n ə ğ m ə   -   ağı  sö y lə ,  yad  et b iz im   h ö k m d arı.
E lə   n ə ğ m ə  -   ağı  qoş  k i,  b u   ə v ə z siz   itki  ü çü n
G ö zü m ü zd ən   g e c ə -g ü n d ü z   axsm   o d lu   g öz y aşları.
Çox  b ö y ü k d ü r  bu  g ü n d o ğ an   ö lk ə m iz i  tu tan   k ə d ə r.
Y er üzünü  b a ş d a n -b a ş a   b ü rü m ü şd ü r h ö n k ü rtü lə r.
Z ü lü m -z ü lü m   qoy  ağ lasm   m ə n im lə   b ir b ü tü n   b əşər.
F əry ad ım a  fə ry a d   ilə  h aray   v ersin   q ə b ilə lə r.
Ö zü lü n d ən   q o p u b   g etd i  d ağ  g ö v d ə li  b ir  sal  qaya.
Y ıxıldı  b ir  lay   d iv a r ki,  adı  divar,  ö zü   dünya.
Q ü llələri  g ö y ə   d ay aq   b ir im a rə t  sarsıld ı,  ah,
D ağıldı  b ir m ö h k ə m   q ala,  göz  y a şım ız   d ö n d ü   çaya.
A*ffÜJNCCANhlSP08(lS$> 
PREZİDENVNİN 
İŞ LƏ R   İD ARƏ SİN İN
K İ T A B X A N A S I

---

Q ara  g ə ld i  ağ  g ü n ü m ü z ,  ə lə m ,  k ə d ə r   d ö v ra n   sürür. 
Ü stü m ü z ə   alay   ç ə k ir b a s q ın ç ıla r  s ü rü -sü rü .
H e y rə t  saçan   b ir d ö v lə ti  x a ra b a y a   d ö n d ə rd ilə r,
M ö c ü z ə   b ir  s ə ltə n ə tin   çıra ğ ın ı  sö n d ü rd ü lər.
B izim   y u rd a   g ə lə n  b ə la  h a n sı  b ə la ,  h an sı  rü zg ar?
İsay y a*   d a  q o rx u d a ra q   c a r ç ə k m iş d i  b ir  zam an lar. 
B a y ra m ım ız  y a sa  d ö n d ü ,* *   k ö lg ə   d ü şd ü   q ız ıl  xaça. 
Ş a d lığ ım ız   gö z y a şın d a n   b a tıb   g etd i,  e y   insanlar!
G eri  d ö n m ə z   itki  ü ç ü n   q a z d ırd ıla r d ə rin   m ə z a r.
Ş ə ra fə tli b ir k eşişi  q ə b rə   q o y u b   b asd ırd ılar.
D ə fn   e td ilə r f ıtn ə - f ə s a d   iz lə rin i,  cin ay əti.
A riflə ri  a z d ırm a q ç ın  q a b ıq  q o y d u  o  azğ ın lar.
A rsla n  k im i  q ü d rə tliy d i,  o  ö z   a rsla n  y a ta ğ ın d a ,
D ü ş m ə n lə ri  z a ğ -z a ğ   ə s ə r,  d o n a rd ıla r q ab ağ ın d a.
Z ə h m i  ağır...  ü rə k lə rd ə   m ə h ə b b ə ti  d ə ry a   q ə d ə r.
Q ü d rə tin ə   b aş  ə y ə rd i  ağ sa q q a lla r,  b a şb ilə n lə r.
U z a q -u z a q   e llə rə c ə n   y a y ılm ışd ı  şa n -ş ö h rə ti,
D ü n y a la ra  ü n   salm ışd ı  lə y a q ə ti,  m e rifə ti.
B ü tü n   c a h a n   v ə s f  ed ird i  q ü d rə tin i,  əm ə lin i.
Q a ra n lığ a   işıq  sa lan  a ğ ıl,  k a m a l  m ə şe lin i.
T e lə s ird i  R u m   q e y sə ri,  b ir d ə   C ə n u b   h ö k m d a rt,
G ə lə rd ilə r g ö rm ə k  ü ç ü n   b izim   u lu   tacidarı.
Ş ə ra fə tlə ,  s ə x a v ə tlə ,  ə n   b a h a h   z ə r-z in e tlə ,
Q arşılard ı,  salam lard ı  o n la r b iz im   b ayraqları.
B iz i  la p d a n  y ax alad ı  b u   fə la k ə t,  b u  q a n -q a d a .
M a y m a q   olm aq ,  ac iz   q a lm a q  n ə   y a m a n m ış b u  dünyada.
A x ı n e ç in   ö lg ü n lə şd ik ?   U lu   T an rı  q ə z e b lə n d i.
B ö y ü k ,  şan lı  b ir d ö v lə ti  “u f  ’  d e m ə d ə n   m ə h v   eləd i.
* 
İsayya -  “Tövrat”da adı çekilen peyğemberlerdətı biridir, Xristosdan xeyli öncə 
yaşamışdır.
** “Bayramımız yasa döndü” deyirken müəllif sentyabrın 6-da keçirilən müqed- 
dəs xaç bayramını nezərde tutur.  Cavanşir həmin gün öldürülüb.
H ökm darı  s ə d a q ə tlə   h ifz   e lə y ə n   sad iq   m ə lə k  
E le b il  k i,  k ü sd ü   g e td i,  q e fıld ə n   ü z   d ö n d ə rə re k  
B u qanlı,  b u   u ğ u rsu z   g ü n   u zaq laşd ı  u lu   Y əzd an .
H iy lə g ə rin  c a y n a ğ m d a  b ö y ü k   in sa n  tə k   qaldı,  tək.
Ö z  satq m lıq   k a m a n m ı  d ü şm ə n   ç ə k d i  g ecəy arı.
F itn ə -fə s a d   q ılın clart  p a rıld a d ı  p a rıl-p a rıl.
Sanki  q a lx a n   b ir g ü n ə ş i  y ö n ə ltd ilə r  b aşq a  sə m tə ,
K im lər?  O n u n   q u lla rın ın   alçaq,  rə z il  balaları.
A ldatdılar,  a p a rd ıla r x ə lv ə t y e rə ,  u zaq lara.
A çdılar,  tu n c   sin ə s in d ə   n e ç ə   şın m ,  n e ç ə   yara.
G ecə  g izli  ö ld ü rü lə n   m o b id lə r tə k   q ə tl  olundu,
G örün  k im lə r q ald ırd ı  ə l  o  b a h a d ır tacidara!
A tasın d an   x e b ə rsiz ,  b ic ...  zatıq trıq ,  ö zü   g ü rzə.
S ü rü m -sü rü m   q o y   sü rü n sü n ,  h ə s rə t  qalsın   x o ş  b ir üze. 
Q arğışlara,  n ifrə tle rə ,  lə n e tlə rə   d ö z ə -d ö z e ,
Q oy  sü lə n sin   b ü   d ü n y a d a ,  Q ab il  k im i  ə s ə - e s ə .
Q açm ağ a y o l,  riz  tap m asın .  R ü z g a r q ırsın   inadını.
B aşı  ü stə   v ə h ş i  q u şla r  şaq q ıld atsın   qan ad m ı.
D ə rə lə rin   q a rğ a la rı  c e m d ə y in e   d a ra şsın   qoy,
A ğzı  qanlı  y ırtıc ıla r u d su n   onun  fəry ad m ı.
C ə h ə n n ə m   tə k   od p ü sk ü rsü n   q o y   Iro d a*   -   d ə h şə tli  çar.
Ə m r etsin  ki,  ü rə y in d ə   y u v a  salsın   so x u lcan lar.
Y andıraraq,  sö n d ü rə re k ,  ö ld ü rə rə k ,  d irild ə rə k ,
D id im -d id im   d id sin   o n u   k o r  ə q re b lə r,  ac  ilanlar.
Sınsın  çü rü k   ağ ac  kim i  s ə rk ə rd ə y ə   q ıy an   alçaq.
İflic  olsun  o  m ə rd   ü z ü   ta p d a la y a n   m u rd a r ayaq.
Z əq q u m ,  z ə rd a b   q an ın ı  q o y  ac  g ü v ə lə r g ə lib   içsin,
G e b ə rsin   q o y ,  v ə b a la ra ,  cü z a m la ra   ra st  olaraq.
* 
İroda -  İudey çarıdır, eramızdan əw əl 40-cı illerdə Roma quldarlıq cemiyyeti- 
nin başçılanndan olmuşdur.  “İroda odladı” dedikde müəllif cehennem odunu nəzerde 
tutur. İroda İncildə “allahsız, xesis”  adlandırıhr.

---