onun gələcək inkişafı üçün daha yeni perspektivlərin açılmasına zəmin
yaradır, habelə beynəlxalq ictimaiyyətdə Azərbaycan həqiqətlərinin
təbliği, milli maraqlanmızm müdafiəsi və digər dövlətlərlə qarşılıqlı
faydalı münasibətlərin dərinləşməsi işinə öz töhfələrini verir.
Məhz bu cür vəziyyət Azərbaycanın da iştirakçısı olduğu döv-
lətlərarası beynəlxalq münasibətlər sisteminin daha yüksək səviyyədə və
etibarlı şəkildə müvafiq hüquq normaları vasitəsi ilə tənzimlənməsini
şərtləndirir; həmin normalann məcmusu isə beynəlxalq hüquq adlanır.
Tərəfimizdən toxunulan bu məsələ, hesab edirik ki, Azərbaycan
Respublikasının müasir dövrdə beynəlxalq strukturlara inteqrasiyası
şəraitində olduqca aktualdır.
Azərbaycan Respublİkasmda ilk dəfə olaraq, geniş formatda və
müvafiq təhsil standartlanna uyğun yazılmış bu əsərdə beynəlxalq
hüquqa doktrinal və tədris kursu mənasında anlayış verilir, onun
nizamasalma, tədqiqetmə və öyrətmə predmetinə aid məsələlərə ətraflı
şəkildə toxunulur və onlann mahiyj'ətinə aydınlıq gətirilir. Müasir
beynəlxalq hüququn sistemi təqdim edilərək, beynəlxalq təşilatlar
hüququ, xarici əlaqələr hüququ, beynəlxalq iqtisadi hüquq, beynəlxalq
insan hüququ, beynəlxalq cinayət hüququ, beynəlxalq humanitar hüquq
və s. bu kimi müstəqil hüquq sahələri fərqləndirilir.
Sözügedən əsər, ilk növbədə, tələbə-oxucu auditoriyasını beynəlxalq
hüququn ibarət olduğu müvafiq hüquq normaları və beynəlxalq hüquq
doktrinası haqqında zəruri elmi biliklərlə təmin edir. Belə biliklərə
yiyələnmək və onlan mənimsəmək olduqca vacib məsələdir. Axı,
Azərbaycan Respublikasının məqsədlərindən biri dünya birliyinə
inteqrasiya olunmaqdan ibarətdir; inteqrasiya həm iqtisadi, sosial və
humanitar, həm də insan hüquqlan, ekologiya, kosmos və s. bu kimi
sahələri əhatə edir.
Əsəri fərqləndirən məziyyətlərdən biri odur ki, o, Azərbaycan Milli
Elmlər Akademiyası Hüquq və İnsan Haqları İnstitutunun və Bakı
Dövlət Universiteti «Hüquq» Fakültəsi «Beynəlxalq
ümumi hüquq» Kafedrasının təklif və tövsiyələri nəzərə alınmaqla
hazırlanmış və Azərbaycan Hüquqşünasları Konfederasiyası tərəfindən
çapa tövsiyə olunmuşdur.
Çoxsaylı elmi mənbələr və elektron informasiya resursları əsasında
hazılanmış bu kitab müasir beynəlxalq hüquq elmində mövcud olan
boşluqların dolduralmasına, cəmiyyətdə dinamik inkişaf və hüquqi
dövlət quruculuğu prosesləri kontekstində əhalinin maariflənməsinə,
hüquqi aiqoritm və hüquqi nihilizm təzahürlərinin aradan qaldmlmasına
və qarşısının alınmasına xidmət edir.
Qeyd etməliyik ki, müasir beynəlxalq hüquq dövlətlərarası
münasibətlər sistemində böyük əhəmiyyətə malik olan və mühüm rol
oynayan siyasi-hüquqi fenomendir. Belə fenomenə dair elmi bilikləri,
qismən də olsa, təsbit edən bu əsər həm də Azərbaycan Respublikasımn
beynəlxalq hüquq elmi (doktrina) üçün töhfə ola bilər. Unutmaq olmaz
ki, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına uyğun olaraq,
beynəlxalq hüququn norma və hamılıqla qəbul edilmiş prinsipləri
Azərbaycanın qanunvericilik sisteminin aynlmaz tərkib hissəsidir.
Tələbələr tərəfindən beynəlxalq hüquq elminin öyrənilməsi isə mühüm
və zəruri olan aktual vəzifələrdəndir.
Əsərdən ali məktəb tələbələri, müəllimlər, hüquqşünaslar,
tədqiqatçılar, beynəlxalq hüquq elmi sahəsində çalışan mütəxəssislər,
vəkillər və digər praktik işçilər faydalana bilər.
Məmmədov
R.F.
Bakı Dövlət Universiteti «Beynəlxalq ümumi
hüquq» Kafedrasının müdiri, hüquq üzrə
elmlər doktoru, professor.
I FƏSİL. BEYNƏLXALQ HÜQUQUN ANLAYIŞI VƏ ƏSAS
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
1.1.
Beynəlxalq hüququn anlayışı və predmeti
1.1.1.
Beynəlxalq hüquq - müstəqil hüquq sistemi kimi
Sosial tənzimləyici rolunda çıxış edən hüququn yerinə yetirdiyi əsas
funksiyalardan biri onun cəmiyy'ətdəki ictimai münasibətləri
nizamlamasından və qaydaya salmasından ibarətdir. Qeyd etməliyik ki,
hüququn tənzimetmə obyekti olan ictimai münasibətlər isə yalnız və
təkcə dövlət sərhədləri daxilində əmələ gəlmir. Belə ki, həmin
münasibətlərin müəyyən hissəsi dövlətlərin sərhədlərindən kənarda da
yaranır; onların məcmusuna beynəlxalq münasibətlər deyilir.
Beynəlxalq münasibətlər dedikdə dövlətlərin sərhədlərindən kənara
çıxan bütün ictimai münasibətlərin məcmusu başa düşülür.
Bildiyimiz kimi, dövlətlərin sərhədləri daxilində yaranan ictimai
münasibətlər (onlara dövlətdaxili münasibətlər deyilir), yəni
konstitusiya, maliyyə, inzibati, cinayət, əmək, mülki və digər
münasibətlər hüququn ayrı-ayn müstəqil sahələri (məsələn, konstitusiya
hüququ, maliyyə hüququ, inzibati hüquq, cinayət hüququ, əmək hüququ,
mülki hüquq və s.) tərəfindən tənzimlənir; həmin müstəqil hüquq
sahələri birləşərək hər bir dövlətin milli hüquq sistemini formalaşdınr.
Dövlətin milli hüquq sistemi dedikdə onun daxili hüquq sistemi başa
düşülür. Buna görə də, dövlətin milli hüquq sisteminə dövlətdaxili hüquq
sistemi də deyilir; o, eyni zamanda, sadəcə olaraq, milli hüquq və ya
dövlətdaxili hüquq da adlanır.
Hər bir dövlətin aynca olaraq, özünəxas daxili (milli) hüquq sistemi
vardır. Buna görə də, daxili (milli) hüquq sistemlərinin
8