I e.Ə.ƏIiyev 2016
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
sayı Yer kürəsində mövcud olan dövlətlərin sayına bərabərdir; nə qədər dövlət varsa, bir o qədər də daxili (milli) hüquq sistemləri mövcuddur. Hal-hazırda dünyadakı dövlətlərin və dövlətəoxşar qurumlann sayı 220-yə yaxındır'; deməli, bu gün dünyada təxminən 220-yə yaxın daxili (milli) hüquq sistemi mövcuddur. Beynəlxalq münasibətlərə gəldikdə, qeyd etmək lazımdır ki, bu münasibətlər, bir qayda olaraq, daxili (milli) hüquqla tənzimlənmir. Belə ki, beynəlxalq münasibətlər dövlətlərin sərhədlərindən kənara çıxan əlaqələr olduğuna görə onlann ayn-ayn daxili (milli) hüquqla tənzimlənməsi qeyri-mümkündür. Başqa
sözlə, beynəlxalq münasibətlərin yaranması iki və daha çox dövlətlə bağlı olduğuna görə daxili (milli) hüquq onlan tənzimləmək iqtidannda deyildir. Beynəlxalq münasibətlər geniş və əhatəli anlayışdır; bu münasibətlər özündə həm dövlətlərarası, həm də qeyri-dövlətlərarası beynəlxalq münasibətləri birləşdirir. Dövlətlərarası beynəlxalq münasibətlər, hüquq ədəbiyyatı səhifələrində çox düzgün olaraq göstərildiyi kimi, beynəlxalq münasibətlərin vacib hissəsini təşkil edir.^ Dövlətlərarası beynəlxalq münasibətlərin əsas və başlıca iştirakçılan hakimiyyət subyekti olan dövlətlərdir; belə münasibətlərə çoxlu misallar çəkə bilərik. Məsələn, ticarət, nəqliyyat, maliyyə- valyuta, investisiya və digər sahələrdə iki dövlət öz arasında əlaqəyə girir; belə halda dövlətlərarası beynəlxalq iqtisadi münasibətlər yaranır. Dövlətlər öz aralarında müttəfiqlik, qarşılıqlı yardım, sülh, bitərəflik haqqında və siyasi xarakterli digər müqavilələr bağlayırlar; bu zaman dövlətlərarası beynəlxalq müqavilə münasibətləri əmələ gəlir. Dövlətlər arasında beynəlxalq münasibətlər xarici əlaqələr (diplomatiya və konsulluq) sahəsində də yarana bilər ki, bu mü-
nasibətlərin tarixi qədim dövrlərlə bağlıdır; onlara diplomatik və konsulluq münasibətləri deyilir. İnsan hüquqları dövlətlərarası beynəlxalq münasibətlərin əmələ gəldiyi sahələrdən biridir; onlara beynəlxalq insan hüquqları münasibətləri deyilir; bu münasibətlərin beynəlxalq-hüquqi müstəvidə tənzimlənməsi əsas insan hüquq və azadlıqlannın qorunması üçün vacib əhəmiyyət kəsb edir. Dövlətlərarası beynəlxalq münasibətlər humanitar, ekologiya, dənizdən, hava məkanından və kosmik fəzadan istifadə olunması, həmçinin cinayətkarlıqla mübarizə və digər sahələrdə də yarana bilər. Söhbət dövlətlərarası ekoloji, humanitar, dəniz, hava, kosmos və digər münasibətlərdən gedir. Göstərilən və sadalamadığımız digər münasibətlər, şübhəsiz, hər hansı bir hüquqla tənzimlənir; həmin hüquqa beynəlxalq hüquq deyilir. Bəs, beynəlxalq hüquq dedikdə, biz nə başa düşürük? Qeyd etmək lazımdır ki, beynəlxalq hüquq hər hansı hüquq sisteminin tərkib hissəsi olan və bu sistemə daxil olan müstəqil hüquq sahəsi deyildir. Məsələn, mülki, konstitusiya, maliyyə, inzibati, cinayət, əmək və digərləri müstəqil hüquq sahələri olmaqla dövlətdaxili (milli) hüquq sisteminə daxildirlər. Bu sözləri beynəlxalq hüquq haqqında demək olmaz. Məsələ burasmdadu: ki, beynəlxalq hüquq özü ayrıca və müstəqil hüquq sistemi olub, bir neçə müstəqil hüquq sahəsindən (məsələn, beynəlxalq iqtisadi hüquq, beynəlxalq hava hüququ, beynəlxalq müqavilə hüququ, xarici əlaqələr hüququ və digər hüquq sahələrindən) ibarətdir. Belə ki, alimlərdən A.P.Movçanın haqlı və düzgün olaraq göstərdiyi kimi, müasir dünyada yalnız iki növ hüquq sistemi mövcuddur; həmin sistemlərdən biri beynəlxalq hüquq (beynəlxalq hüquq sistemi), digəri isə milli (dövlətdaxili) hüquq (milli hüquq sistemi) adlanır.*
10
Qeyd etmək lazımdır ki, elmi doktrinada beynəlxalq hüququn müstəqil hüquq sistemi olması barədə iki cür müxtəlif fikir söylənilir. Bir qrup alim belə hesab edir ki, beynəlxalq hüquq dövlətdaxili (milli) hüquqla birlikdə vahid (bir) hüquq sistemini yaradır; onlann fikrincə, dünyada vahid (bir) hüquq sistemi mövcuddur ki, həmin sistem özündə həm beynəlxalq hüququ, həm də dövlətdaxili hüququ birləşdirir. Söylənilmiş bu fikir beynəlxalq hüquqla dövlətdaxili hüquq arasındakı münasibət məsələsi barədə mövcud olan monizm nəzəriyyəsinin' mahiyyətini təşkil edir. İkinci qrup müəlliflərin yanaşmasma görə, beynəlxalq hüquq və dövlətdaxili (milli) hüquq iki müxtəlif hüquq sistemləridir. Söylənilmiş bu fikir isə beynəlxalq hüquqla dövlətdaxili (milli) hüquq arasındakı münasibətlə əlaqədar mövcud olan dualizm nəzəriyyəsinin^ əsasını təşkil edir.
Biz, tam əminliklə belə hesab edirik ki, dualizm nəzəriyyəsi həqiqətə daha yaxındır. Doğrudan da, beynəlxalq hüquq müxtəlif ölkələrin dövlətdaxili (milli) hüquq sistemləri ilə paralel olaraq, mövcud olan aynca, xüsusi və müstəqil hüquq sistemidir. Təsadüfi deyil ki, xarici ölkələrin beynəlxalq hüquq doktrinası (elmi) məsələyə bu cür yanaşaraq, beynəlxalq hüququn hüquqi məkanda tutduğu yeri məhz belə müəyyənləşdirir. Bu, dünya elmində, əsasən, hamılıqla qəbul olunmuş və geniş yayılmış fikirdir. Qeyd etmək vacibdir ki, «hüquq sistemi» beynəlxalq və milli (dövlətdaxili) hüquq sistemlərindən başqa^ həm də digər mənada işlədilir. Belə ki, digər mənada hüquq sistemi dedikdə hüquq
11
Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|