Beynəlxalq hüququn dövlətlərarası hüquq olması o deməkdir ki,
beynəlxalq hüquq yalnız ayrıca və konkret dövlətlə deyil, dünyada
mövcud olan bütün dövlətlərlə bağlıdır. Buna görə də, o, aynca dövlətin
hüququ kimi deyil, dövlətlərarası hüquq, yəni müstəqil və suveren
dövlətlər arasındakı münasibətləri tənzimləyən hüquq kimi çıxış edir.
Təsadüfi deyil ki, beynəlxalq hüquq tarixən dövlətlərarası hüquq kimi,
başqa sözlə, yalnız dövlətlər arasındakı münasibətləri tənzimləyən hüquq
kimi yaranmışdır.
1.1.3.
Beynəlxalq hüququn doktrinal anlayışı
Hüquqi məkanda beynəlxalq hüququn tutduğu yeri, habelə
beynəlxalq hüququn, təbiət etibarilə, dövlətlərarası hüquq olmasım
müəyyənləşdirdikdən sonra, təbii ki, biz, ona doktrinal (elmi) anlayış
verməliyik. Belə ki, bu, hüquq doktrinasının (elminin) «işi» və vəzifəsi
sayılır. Beynəlxalq hüquqa dair normativ materiallarda, yəni beynəlxalq
qanunvericilikdə beynəlxalq hüququn leqal (normativ) anlayışı formulə
edilmir; odur ki, müvafiq anlayışı beynəlxalq hüquq doktrinası (elmi)
verməlidir. Beynəlxalq hüquqa aid elə bir definisiya formulə edilməlidir
ki, bu, onun hüquqi mahiyyətini və sosial təyinatını (məqsədini)
müəyyənləşdirə bilsin. Bu zaman, təbii ki, ortaya belə bir sual çıxır:
söhbət hansı mənada beynəlxalq hüquqa anlayış verilməsindən gedir?
Axı, beynəlxalq hüquq çoxmənalı anlayışdır. O, aşağıda göstərilən dörd
əsas mənada işlədilir:
-
obyektiv mənada beynəlxalq hüquq;
-
beynəlxalq qanunvericilik mənasında beynəlxalq hüquq;
-
elmi mənada beynəlxalq hüquq;
-
tədris kursu mənasında beynəlxalq hüquq.
Obyektiv mənada beynəlxalq hüquqa ilk növbədə anlayış
verməliyik. Bir az öncə söhbət məhz obyektiv mənada beynəlxalq
hüquqa dair anlayışın formulə edilməsindən gedirdi.
18
Hüquq ədəbiyyatı səhifələrində obyektiv mənada beynəlxalq
hüququn çoxsaylı, bir-birindən fərqli və müxtəlif doktrinal (elmi) tərifi
formulə olunur. Həm inqilabaqədərki Rusiya alimləri, həm sovet
dövrünün müəllifləri, həm də tanınmış xarici mütəxəssislər - beynəlxalq
hüquqşünaslar tərəfindən beynəlxalq hüquqa cürbəcür elmi anlayışlar
verilir; bu anlayışlann həm üstün, həm də fərqli cəhətləri vardır. Lakin,
buna baxmayaraq, onlann hamısı obyektiv mənada beynəlxalq hüququn
mahiyyətinə
aydınlıq
gətirilməsi
baxımından
əhəmiyyətlidir.
Müəlliflərdən K.A.Bekyaşev alimlər tərəfindən beynəlxalq hüquqa
verilən anlayışlara ətraflı şəkildə toxunmağa təşəbbüs göstərmişdir.'
Nəzəri ədəbiyyatda obyektiv mənada beynəlxalq hüquqa «ictimai
münasibətləri tənzimləyən hüquq normalannın sistemi (məcmusu)» kimi
anlayış verilir. Obyektiv mənada beynəlxalq hüququn tərifini formulə
edərkən, aydın məsələdir ki, həmin anlayışı nəzərə almalıyıq. Buna görə
də, ilk növbədə, müəyyənləşdirməliyik ki, obyektiv mənada beynəlxalq
hüquqla hansı növ ictimai münasibətlər - beynəlxalq münasibətlər
tənzimlənir.
Obyektiv mənada beynəlxalq hüquqla, hər şeydən əvvəl, suveren,
müstəqil və hakimiyyət daşıyıcısı olan dövlətlər arasında yaranan
münasibətlər tənzimlənir. Lakin beynəlxalq hüquqa yalnız dövlətlər
arasında yaranan münasibətləri tənzimləyən hüquq normalarının sistemi
kimi anlayış vermək kifayət deyil. Bu, beynəlxalq hüquqa verilən klassik
(ənənəvi) anlayışdır. Belə ki, beynəlxalq hüququn iki cür anlayışı
fərqləndirilir; bunlardan biri klassik (ənənəvi), digəri isə müasir anlayış
adlanır.
Beynəlxalq hüququn klassik (ənənəvi) anlayışı hələ XIX əsrdə
formulə edilmişdi; bu anlayışa görə, beynəlxalq hüquq dedikdə dövlətlər
arasında münasibətləri tənzimləyən hüquq normalannın sistemi başa
düşülürdü. Beynəlxalq hüquqa dair belə anlayış
1
Международное публичное право. Учебник / Отв. ред. К.А.Бекяшев. М.,
2009, с. 12-19.
19
verilməsi bununla izah olunurdu ki, o dövrdə beynəlxalq hüququn
subyekti kimi yalnız suveren və müstəqil dövlətlər tanmırdı; başqa hər
hansı qurum beynəlxalq hüququn subyekti sayılmırdı. Qeyd etməliyik ki,
beynəlxalq hüququn klassik (ənənəvi) anlayışı öz aktuallığını yalnız
keçən yüzilliyin ortalarına (II Dünya Müharibəsi dövrünə) kimi saxlaya
bilmişdir. Belə ki, həmin dövrdə beynəlxalq hüququn yeni subyektləri
(məsələn, dövlətlərarası beynəlxalq təşkilatlar və s.) yarandı; bu
subyektlərlə dövlətlər, eləcə də onların özləri arasında əmələ gələn
müxtəlif məzmunlu beynəlxalq münasibətlər beynəlxalq hüquqla
tənzimlənir. Əlbəttə, belə halda beynəlxalq hüququn klassik (ənənəvi)
anlayışı tədricən öz əhəmiyyətini itirməyə başladı.
Beynəlxalq hüquqla təkcə dövlətlər arasmda yaranan beynəlxalq
münasibətlər tənzimlənmir; onun köməyi və vasitəsi ilə həm də, eyni
zamanda, hakimiyyət (dövlət) xarakterli digər beynəlxalq münasibətlər
nizamlanır və qaydaya salınır ki, həmin münasibətlər dövlətlərarası
beynəlxalq təşkilatların, öz dövlətini yaratmaq uğrunda mübarizə aparan
millətlərin, habelə dövlətəbənzər (döv- lətəoxşar) qurumların (məsələn,
Vatikan) iştirakı ilə yaranır. Nəzərə almaq lazımdır ki, suveren və
müstəqil dövlətlər arasında yaranan münasibətlər də hakimiyyət (dövlət)
xarakterli beynəlxalq münasibətlərdir.
Beləliklə, beynəlxalq hüquqla həm suveren və müstəqil dövlətlər
arasmda yaranan, həm də hakimiyyət xarakterli digər beynəlxalq
münasibətlər tənzimlənir. Klassik (ənənəvi) anlayışdan fərqli olaraq,
beynəlxalq hüququn müasir anlayışına görə, beynəlxalq hüquq, hər
şeydən əvvəl və başlıca olaraq, dövlətlər arasmda yaranan beynəlxalq
münasibətləri tənzimləyir; lakin onlar bejməlxalq hüquqla tənzimlənən
yeganə münasibətlər deyildir; beynəlxalq hüquqla dövlətlər arasmda
yaranan münasibətlərdən başqa, digər növ beynəlxalq münasibətlər də
tənzimlənir.
Digər tərəfdən, biz, müəyyənləşdirməliyik ki, beynəlxalq hüququn
tənzimlədiyi hakimiyyət (dövlət) xarakterli beynəlxalq münasibətlər
beynəlxalq əməkdaşlığın hansı əsas sahələrində ya-
20
Dostları ilə paylaş: |