I fəSİl beynəlxalq maliyyə qurumlarının təsnifatı və onların beynəlxalq
Yüklə 1,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
58 həyat tərzi, arzusu və sosial praktikasına cavab verməklə yeni münasibətlər formalaşdıra bilir. Məs., XIX əsrdəki “protestant moizəsini müşayiət edərək onu tamamlayan mədəni proqramlara”, bir sözlə missionerlərin, eləcə də XX əsr çoxmillətli korporasiyaların fəaliyyətinə yuxarıda sadalanan mövqelərdən çıxış edərək yanaşılır. Piter Evans isə sübut edir ki, çoxmillətli korporasiyaların reklam kompaniyaları daha az inkişaf etmiş ölkələrdə insanların öz aralarındakı sıx münasibətləri elə dəyişir ki, bu gələcəkdə onların müstəqilliyinə, öz iqtisadiyyatlarının inkişafına zərbə vurur. 58 Robert U.Koks isə onları funksional nəzəriyyənin yeni “qəhrəmanları” kimi qələmə verir: o həm də bir sıra misallar əsasında sübut edir ki, nəinki korporasiyalar , eləcə də bəzi həmkarlar ittifaqları liderləri transmilli iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olurlar. Bir sıra həmkarların fəaliyyətini diqqətlə araşdırdıqdan sonra, həmkar ittifaqları-korporasiya “simbiozunun” olduğunu qeyd edir və bu kombinasiyada hakimiyyət həmkarların liderlərinə və həm də korporasiya rəhbərliyinə aiddir. Daha sonra həmkarların rolunu dünya təsərrüfatında korporativ üstünlüyün kompensasiya edilməsi işində millət-dövlətlərin roluna bənzədir. 59 Koks və digər müəlliflər hesab edirlər ki, transmilli qarşılıqlı əlaqələrdə millət-dövlətlərin rolunu digəri ilə əvəz etmək çox çətindir, buna baxmayaraq onlar sonrakı müvafiq baxışları ilə bunun asan iş olduğunu söyləməyə bizə əsas verir. 60 Bouer Bell qeyd edir ki, baxmayaraq ki, xaricdən TMK-lar dəstək ala bilərlər, transmilli inqilabçılar hər hansı bir dövlətdə hakimiyyətə can atırlar. Kroz və Vernon cütlüyü isə transmilli mübadilənin intensivliyinə qanuni şəkildə söykənən yeni beynəlxalq sazişlərin gərəkliliyindən söhbət açırlar. 61 Robert Qlipin hesab edir ki, hökumətlər regional hökumətlərarası təşkilatlara əvvəl-axır kömək göstərəcək, çünki onlar qlobal transmilliləşmədən qorunmaqda yardımçı 58 “Counterhegemonic Globalization: Transnational Social Movements in the Contemporary Global Political Economy” Evans, Peter. 2005 59 Производство, власть и мировой порядок» Роберта Кокса 1987 г. 60 “Политическая экономия множественного мира” Роберта Кокса 2002 г. 61 Phatak, Arvind V.; Managing Multinational Corporations, Praeger Publishers, New York 1974, s. 22 59 ola bilər. Beləliklə, aydın olur ki, transmilli cəmiyyətlərin formalaşdığı və formalaşdırdığı münasibətlər vacib deyil ki hamının qane düşəcəyi ümumi razılığa və transmilli münasibətlərin sonrakı inkişafına gətirib çıxarsın. 62 Transmilli münasibətlərin digər təsir variantları beynəlxalq plüralizmin inkişafıdır, daha doğrusu, öz fəaliyyətinin koordinasiya edilməsi məqsədilə transmilli təşkilatların iştirakına şahid olduğumuz transmilli strukturlardakı milli maraqların təsiri ilə yaranan əlaqələrdir. Ümumi maraqlar ətrafında milli təşkilatları bir yerə cəmləyən beynəlxalq qeyri-hökümət təşkilatlarının sayı artmaqdadır. Transmilli təşkilatların yaradılması yeni milli iştirakçıların ortaya çıxmasına stimul verə bilər ki, bu da dövlətlərin daxili siyasətlərinin beynəlmiləlləşməsinə şərait yaradacaq. TMK-lar özləri insanların bu təşkilatları öz imkanlarının realizə olunmasının yeganə çıxış yolu kimi görməsi və qəbul etməsinə səbəb olan səyahət və nəqliyyatın da daxil olduğu cəmiyyət və transmilli kommunikasiyanın getdikcə artan ixtisaslaşmasının yekun məhsulu sayılır. Təşkilat miqyasında əlaqələrin yaradılması prosesinin özü hökumətin yeritdiyi siyasətə milli qrupların təsir etmə cəhdlərinin təşəbbüskarı kimi çıxış edə bilər. Transmilli münasibətlərə təsiretmənin 2 variantı Avropaya inteqrasiya proseslərini araşdıran tədqiqatçı-alimlərin irəli sürdükləri ilə oxşardır. Belə ki “kibernetik məktəbin” nəzəriyyəçiləri münasibətlərin kütləvi şəkildə dəyişməsinə səbəb olan imzalanan sazişlərin təsirinin altından dəfələrlə xətt çəkirlər, qeyri-funksional yanaşmanın tərəfdarları isə maraq qrupları və elitanın rollarını ayırırlar. Hər iki qrupun təmsilçiləri hökumətlərin əl-qolunu bağlayan və onların yürütdüyü siyasəti əməkdaşlıq səviyyəsinə qaldıra biləcək transmilli münasibətlərə təsirin bir neçə növlərini müəyyənləşdirməyə çalışıblar. Beynəlxalq münasibətlərə digər təsir variantı asılılıq və qarşılıqlı asılılığın yaradılmasıdır. İnsan hansısa ölçüdə kommunikasiyanın transmilli şəbəkəsindən, transmilli səyahətlərdən asılı haldadır. Hətta totalitar rejimlərdə belə əgər alimlər elmi planda geriləmək istəmirlərsə, onlara xarici jurnalları oxumaq və beynəlxalq 62 “Global Political Economy - Understanding the International Economic Order. “ Gilpin, Robert (2001). Princeton University Press. pp. 15–23. 60 konfranslarda iştirak etmək icazəsi verilir. Dövlətlərin özləri də xüsusən onlara gərəkli olanı- əmtəə, xidmətlər, informasiya, idarəçilik metodları, dini legitimliyi tədarük edən transmilli təşkilatlardan asılıdır. Hökumət məsələn, çox bahalı iqtisadi tədbirlər planlaşdırarsa, asılılıq siyasi müstəviyə keçir. TMK-lar doğulduğu cəmiyyətlərdə söz sahibinə çevrilərək dövlətlərin daxilə yönələn maraqlarını elə formada dəyişə bilər ki, hökumətlərin yeridəcəyi iqtisadi siyasət onun özünə baha başa otursun. Asılılıq və qarşılıqlı asılılıqların öhdəsindən gəlmə və bu məsələnin həlli böyük dövlətlərin baş ağrısına çevrilib. Kiçik və zəif dövlətlər müxtəlif dövlət siyasətlərinin dəyərini və onun həyata keçirilməsindən gələn faydaları qiymətləndirərək, digər ölkələrin mümkün cavab gedişlərini də hesaba qataraq özləri müstəqil qərar qəbul edə bilər. Güclü dövlətlər həm də onların yürütdüyü siyasətin transmilli münasibətlərə nə kimi təsiri olacağını da mütləq nəzərə almalıdır. Transmilli münasibətlərin bir sahəsində muxtariyyət digər böyük dövlətlərin cavab tədbirlərinə səbəb ola biləcəyi ehtimalı həmişə real olduğundan dövlət xadimləri ehtiyatla siyasət yürütməlidir. Beləliklə, transmilli münasibətlərin hökumət elitaları tərəfindən dərki – bir tərəfdən asılılıq və qarşılıqlı asılılıq arasında, digər tərəfdən də dövlət siyasəti arasında yerləşən ən əhəmiyyətli birləşdirici həlqədən ibarətdir 63 . Transmilli münasibətlər prosesi gedişatında dövlətlər heç birinin nəzarət edə bilməyəcəyi qüvvələrdən asılı vəziyyətə çevrilir. Bu asılılıq, hər hansı bir dövlət digər dövlətə qarşı yeni təsir aləti fikirləşərsə, daha da güclənir. Bu zaman təqribən eyni siyasi çəkidə olan dövlətlərin biri digərinə qarşı mübarizədə üstünlük əldə edir. Dövlətlərin qeyri- bərabərliyi şəraitində transmilli münasibətlər bir növ transmilli şəbəkənin mərkəzi sayılan daha güclü dövlətlərə üstünlük qazandıra və ya əksinə onsuz da zəif dövləti siyasi arenadan götürə bilər. Hökumətlər hər zaman transmilli təsirlərdən siyasi nəticələr əldə etmək üçün istifadə edib: turistlərə casus funksiyasının tapşırılması, digər dövlətlərdə dini və etnik qrupların 63 Moran, T. H.; Multinational Corporations and and the Politics of Dependence, Princeton University Press, Princeton 1974. Yüklə 1,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|