I: Iafı~-i Abrü Kısmet~i rub Horasan

---

Coğrafya-yi

I:Iafı~-i Abrü" Kısmet~i rub( Horasan:

Herat,

bekuşeş: Mail-i

Herevi, Enteşarat-ı

Bonyad-ı Ferheng-i İran: 91, Menabi-i tarih ~ coğrafya-yi

İran;

28; 162

S.,

1349

h.ş.

,

.

Gerdizi (Zeynu'l-ahbar),

Kasım b .. Yusuf

(Risale-i tarikoi

kısmet-i

ab-ı

kalb), Yasıfi (Bedayi

ul-vekayi),

İbrahim

Olgun-Cemşid

Drahşan

(Ferheng-i

turki be farsi), ın bizi yakından

ilgilendiren

eserlerini

son birkaç

y,ıl içinde

yayınlayarak

haklı bir şöhrete ulaşan, bilhassa dil, lügat,İran

tarih ve coğraf-

yası kaynakları

ile felsefe sahalarındaki

neşriyatı ile İran kültürünü

tanıtmayı

gaye edinen "Bontad-ı

Ferheng-i

İran"

müessesesinin

yeni birkitabı

daha

bundan

bir müddet önce tarihçilerin

istifadelerine

sunuldu.

Hafız-ı Ebru

adı ile tanınan,

Şihabu'd-din

Abdullah

b. Abdürreşid

el-

Bihdadeni

hiç

şüphe

yok ki, Mirza Şahruh

devrinin eı~büyük

tarihçisidir.

Kendisi

hakkında

eserlerinden

iyi

satranç

oynadığı

ve

Emir

Timur'un

maiyyetinde

onun bazı seferlerine katıldığını

öğreniyoruz.

Daha

sonra 1430

yılındaki

ölümüne dek Herat't~

Timurlu

sarayında

kaldı.

Biz tanıtmakta

olduğumuz eser dolayısı ile onun tarih

sahasında

kaleme

aldığı 'eserlerden

söz etmiyerek

coğrafyaya

dair

eserinikısaca

tanıtacağız.

Müellif

817 (1414-1415)

yılında

Mirza Şahruh 'tarafından,

hükümdarın

eline

geçen X. yüzyıl Arab coğrafyacılarından

birinin (herhalde İstahd

veya Belhi)

kitabını

esas ala.rak bir coğrafya

kitabı

yazmakla

görevlendirildi.

Abdullah

b. Muhammed

(Kitabu'l

Mesalik ve'l-Memalik),

Muhammed

b. Yahya

(Su-

varu'l-ekalim),

Muhammed

b. Necib Bekran (Cihanname),

Nasır-ıHüsrev'ın

(Sefername)si ile, bilinen diğer coğrafi eserlerin karşılaştırılmasından

meydana

gelen, ancak hiçbir yerinde adızikredilmemiş

olan eser, iki ana bölüme ayrıl-

mıştır.

Birinci bölüm coğrafya'ya

dair bir girişten

sonra Magrib'den

Kirman'a

kadar olan ülkelerin tarih

ve coğrafi tasvirlerini,

ikinci bölüm ise Horasan

ve

Maverau'n-nehr'in

çok geniş tarih

ve eoğrafy~sıdır.

150 varak

kadar

tutan

sadece Horasan

kısmı, birinci bölümden

daha geniştir.

Eseri neşreden

M. Herevi,

Afganistan

Tarih

Kurumu

üyelerinden

olup,

daha önce Herat havalisinin

coğrafyası ile ilgili mühim bir eser olan ve yuka-

---

122

İSMAİL

ARA

rıda sözünü ettiğımiz Kasım h. Yusuf'un Risale'sini neşretmiş, ayrıca Af-

ganistan'ın ilmi de!"gilerindenAryana'da Herat'ın tarihi eserleri hakkında

bazı makaleleri çıkmıştır.

Eserin Girişinde (s. VII-XL)l Heratlı ünlü tarihçi Hafız-i Abru (s. VII-

.

.

.

XII); Hafız-i Abru'nun eserleri (XII-XXXIX);

Nüshaların tanıtılması (s.

XXXIX); Çalışma tarzı (s. XXXIX-XL) anlatıldıktan sonra, Metin (s. 1-46)

kısmı gelmekte ve bunu Notlar (s. 49-132); ayrı ayrı yer, şahıs ve kitab adları

indeksleri takib etmekte, .baskı hatalarınİn düzeltilmesiile

(buna rağmen

manayı değiştir~bilecek bazı baskı yanlışları gözden kaçnııştır) eser sona er-

mektedir. Bibliyografya yoktur.

M. Herevi, Giriş't~, müverrihin Herat asıllı ve Herat'ta doğmuş olduğunu

ifade etmektedir (s. IX). Halbuki bizzat Hafız-i Abru eserlerinde "el-Bihda-

deni" olarak .nisbelenmektedir. Eğer o hakikaten Heratlı olsa idi, kendisinin

muhakkak imparatorluğun başşehri ve herhali ile o devrin doğuda en büyük

merkezi olan bu şehre nisbetle "Herevi" nisbesini almasından daha tabii birşey

olamazdı. Bundan sonra Fasihi (h. 833) ve ,Handmir (Şevval 834)'e göre

müverrihin ölüm tarihi üzerinde durulmaktadır (s. IX-X).

Müverrih'in eserleri olarak:

1- Zubdetu't-Tevarih-i Baysunguri,

2- Zeyl-i Camiu:t-Tevarih-i Reşidi,

3- Zeyl-i Kitab-ı Zafername-i Nizameddin-i Şami,

4- Tarih-i Al-i Muzaffer,

5- Tarih.i Mülftk-iKert,

6- Padişahi-i Toga Timur ve Padişahi-i Emir Veli b. Şeyh Ali Hindu,

7- Serbedarlılar,

8- .Tarih-i Şahruh Mirza,

9- Coğrafya-yi Hafız~iAbru sayılmaktadır.

"

0, bahsettiğimiz coğrafyasını hazırlama vazifesini alırken, bir dünya

tarihi yazmakla da görevlendirildi. Taheri'nin BalCami tarafından

farsçaya

yapılan tercümesi, Reşidü'd-din'in Camiu't"Tevarih'i ve Nizameddin-i Şanıi'.

nin Zafernamesi dışında kalan devirleri 819 (1416) yılına kadar getiren bir

Mecmuadatopladı ki, yukarıda sayılanlardan

ı.

ve 9. hariç diğerleri bu Mecmua

içinde yer almaktadır. Yalnız yukarıdaki listede görülemiyen, fakat Mukte.

1 Yazı içinde Romen rakamları ile verilen sahife numaraları giriş kısmına aittir.

---

İSMAİL

AKA

\,

123

dir'den Mutasım'a kadar olan Abbasi Halifeleri tarihi mahiyetindeki Zeyl-i

Tarih-i Taberi de sayılmalıdır. Burada adı geçen Kertler tarihi'nin büyük bir

'kısmı Seyf b. Muhammed-İ Herevi'nin Herat tarihinin bir özetidir

2•

Mu~af-

feriler taiihi ise Muineddin-i Yezdi'nin Mevahib-i İlahi'sinin

3

sadeleştirilmiş

şeklidir. Şahruh Tarihi kısmı ise ufak tefek birkaç nokta hariç kelime kelime

Zubdetu't-Tevarih ile aynıdır

4•

Zeyl-i Camiu't.Tevarih-i Reşidi, Hanbaba Beyani tarafından neşredil-

ıniştirs. Serbedarhlar, Kertler, Togatimur ve Emir' Veli'ye' dair kısımları ise

Felix Tauer yayınlamıştır

6•

M. Herevi, Zeyl-i Kitab-ı Zafername-i Şami'nin

1328 yılında Tahran'da Dr. Behmen Kerimi tarafından bastırıldığını ifade'

etmektedir (s. XXII). Hakikaten Dr. Behmen Kerimi tarafından eserin bu

kısmı bastırılmış ve Dr. B. Kerimi eser üzerine hiç çekinmeden "İstanbul

nüshalarından alınan filmden" diye bir ifade de koymuştu,r. Ancak bu, İsanbul

daki yazma nüshalardan değil, kendisinden onbeş yıl kadar önce Felix Tauer

tarafından neşredileneserin, metin, indeks, bazı kelimelerin izahı ve kronoloji

ile aynen, fakat hiç bir yerde onun adını zikretmeksizin yapılmış bir neşirdir

7•

. M. Herevi'den yayınlanan eserin mahiyeti itibarıile müverrih'in C~ğrafya'-

sının nüshalarının bir listesini de görmeyi arzuladık. Bu başlık altında (s.

XXXIX) sadece iki nüshadan bahsedilmektedir. Bunlardan birincisi, .tarihsiz

Bonyad-ı Ferheng-i İran'a ait olan fotokopi, ikincisi ise Kacarlar devrinde

h. 1272 yılında istinsah edilen Kitabhane-i Melik'de bulunan nüshadır. Bizim

bildiğimiz kadarı ile e~erin üçü İran'da,

İkisi İngiltere'de ve biri de Lelin-

grad'da olmak üzere altı nüshası vardırs. Bunlardan' bazıları noksan olsalar

bile, istinsah tarihi itibarı ile hemen h~men en eski ve Horasan kısmını da

içine alan British Museum nüshasının görülmesigerekirdi

9•

2 Seyf b. Muhammed b. Yakub el-Herevi, Tarihname-i Herat, nşr. Muhammed Zübeyr

el-Sıddıkı, Calcutta 1944.

, 3 Eser noksan olarak Said Nefisı tarafından

bastırılmıştır (Tahran 1326 h.ş.).

4 Mecmua v'; nüshaları hakkında bk. Felix Tauer, Timurlular devrinde tarihçilik, Bel-

leten, c. XXIX, sayı 113, s. 54-55; C.A. S,torey; Persian Literature,

I, nr, 117.

5 Tahran, 1317 h.ş.

6 Cinq opuscules de Hafız-i' Abm concernant l'histoire de I'lran au temps de Tamerlan,

Prague 1959.

7 Archiv Orientalni, (VI, 1934, ss. 429-465).

8) Eserin nüshaları

hakkında

bk. Hanbaba

Beyanı, ZeyI-i Caıiıiu't.Tevarih-i

Reşidl,

giriş.kısmı.

'9 Bu nüsha içinbk.

Rieu, Catalogue, s. 421-424.

---

i

124

İSMAİL

AKA

\

Metin kısmında bulunan bilgiler, mesela: Sultan Sancar zamanında Herat

suyu üzerine h. 505 yılında inşa edilen ve Babil köprüsü diye anılan köpru

(s. 16); Sultan Sancar zamanı emirlerinden ve şair Enveri.tarafından övgüsü

,yapılan Eıiıir Mevdud b. Ahmed'in te&isettiği Herat'tan iki fersah uzaklık-

taki Dokuz Ribat(s. 25); yine Sultan Sancar zamauında Garcistan'daki altın

madeninin işletilmesi ftle ilgili hikaye (s. 38); h. 807 yilında Herat'ın imarı

(s. 8); h. 810 yılında H~rat kalesinin tamiri (s. 13); kale kitabesi olarak Hafız-i

Abru'nunyazd,ığı şiir ve Timur'un "Han" olarak zikri (s. 13); Çingiz Han

orduları tarafından tahrib edilmiş olan Badgis şehrinin Şahruh zamanında

imarı (s. 33); Emir Timur'un Horasan'ı zapt{ndau sonra Murgab boyunda

en¥ı"ler ve devlet i~eri gelenlerinin ~çtırdıkları kanallar ve o.radaki kanallar

ile, eserinyazıldığı sırada orada hala ziraatın devam edip, adını muhakkak ki

açtıranlardan alan kanallara dair kayıtlar(s: 34) bizler için mühimdir.

S. XX ve XXI. deki haşiyeler "Mukaddeme~iZafername-i Şami" değil de,

'''M'ukaddeıne-iZeyl-i Zafername-i Şami" olmalıdır. S. 49-132 arasında yer alan

ve bazıları çeşitli kaynaklardan aynen alınmış notların ise çoğu lüzumsuzd.ur.

Lüzumu olmadığı halde, Çingiz Han'dan birkaç satırla bahsettikten sonra,

müracaat yeri olarak bir Higat (Ferheng-i Muin)'ın gösterilmesi

gülünçtür

(s. 70). İlhanl! hükümdarı Gazan Han'ın İslamiyeti kabul ediş tarihi olarak

verilen h. 964 ta.rihi de bir baskıhatası olup, 694 olacaktır (s. 71).

M. Herevi'nin memleketi olmasından dolayı bölgeyi iyi tanıdığından ve

buralara birçok defa gidip~geldiğindenyeradlarını, zamanla değişenler olduğu

halde doğru olarak okuması mümkün olmuştur. Bu gibi güçlüklerden ötürü, o

başka kısınıların neşrini yapmayıp, bölg~yi iyi tanıyanlardan' beklediğini; .

böylelikle kendi neşrinin yarım kalmamasını dilemektedir. Bu durumda bü'

yük müverrihinCoğrafyasınınhiç

olmazsa Horasan kısmının neşriIii 

uzun yıllarbekliyeceğiz aemektir. Başlangıç olması.bakımından sayın Mail-i

Herevi'ye yine de teşekkür borçluyuz.

Son olarak bu büyük müverrihin lakabının şimdiye kadar olduğu gibi

Hafız-ı Ebru değil de, Hafız~iAbru şeklinde okunmasının daha' d~ğru olacağım

da ifade edelim. Zira ilk terkib uygun bir anlam vermediği halde, ikincisi

"haysiyetini, şerefini koruyan" anlamınagelmektedir.

İsmail AKA

,

'.

-1" .....

1.

i.

.

v

'1.

i

---

Document Outline

• 00000001
• 00000002
• 00000003
• 00000004