İ n f o r m a t I k a
Yüklə 3,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İ N F O R M A T İ K A
İ N F O R M A T İ K A
____________________________________________________________ 56
Barmaqlardan istifadə etməklə ədədlərin göstərilməsi İ N F O R M A T İ K A ____________________________________________________________ 57 Ən qədim say aləti abak olmuşdur. Abak təxminən 4-5 min il əvvəl Asiya qitəsində (güman edilir ki, Cində) düzəldilmiş, onun müxtəlif növləri isə uzun müddət Misir, Vavilion, Hindistan, Yaponiya, Yaxın Şərqdə (oradan Yunanıstana və Romaya gətirilmişdir) və Rusiyada yeganə hesablayıcı alət olaraq işlədilmiş və nəhayət müxtəlif dəyişikliklərə uğrayaraq,
adı ilə dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır (alətdən uzun müddət ərzində, təxminən keçən əsrin 60-cı illərinə kimi bizim ölkəmizdə də istifadə edilmişdir). Bu alətdə istifadə olunan daşları qədim yunanlar kalkul adlandırmışlar. Söz müxtəlif xalqların dilinə daxil olmuş, hesablama alətinə isə sözə uyğun olaraq kalkulyator demişlər. Çində bu alət suan-pon (hesablama lövhəsi), Yaponiyada isə sorobon adlandırılmışdır.
Ən qədim say aləti abak
: Qədim Romada abak alətində istifadə edilən daşları (diyircəkləri) bürüncdən, sümükdən və rəngli şüşədən hazırlayırdılar. Alət üzərində xüsusi hazırlanmış novlarda həmin sümükləri (daşları) hərəkət etdirirdilər. Romalılar alətdəki həmin daşları
adlandırırdılar. Yəqin ki, müasir dövrdə istifadə olunan hesablama alətinə bu baxımdan
adını vermişlər.
Müasir dövrdə istifadə olunan onluq say sistemi bu qaydaya əsaslanaraq yaranmışdır. Əkinçiliyin, heyvandarlığın, sənətkarlığın və ticarətin inkişafı ilə əlaqədar olaraq hesablama aparmağa olan tələbat günü-gündən artırdı. Artıq insanlar
İ N F O R M A T İ K A
____________________________________________________________ 58 yaddaşlarında daha çox məlumat saxlamağa məcbur olurdular. Bunun üçün əvvəl qeyd edildiyi kimi xırda daşlar və ağac parçaları ilə hesablamaların aparılması yaramırdı. Odur ki, hesabat aparmaq üçün müəyyən say simvolları tələb olunurdu. Vavilon (Babilistan), Misir, sonralar isə Yunanıstanda ədədləri göstərmək üçün müəyyən işarələrdən istifadə etməyə başlayırlar. Amma ədədlərin yazılışı o qədər də mükəmməl deyildi, onlardan istifadə edərək əməliyyat aparmaq yalnız xüsusi savada malik adamlara nəsib idi.
: İlk olaraq rəqəmlərin onluq say sistemində yazılması Hindistanda baş vermişdir. Bu təxminən bizim eranın beşinci yuzilliyinə təsadüf edir. O dövrdə hindli alim Ariabxata astronomiyada hesabatların aparılmasına həsr etdiyi “Ariabxatim” adlı elmi əsərində onluq say sistemi nəzəriyyəsini verir və ondan istifadə yollarını şərh edir. Təxminən 100 il sonra digər hindli alim hesabatların aparılmasında onluqlardan və yüzlüklərdən istifadə olunması yollarını izah edir və ən əsası “sıfır” anlayışını verir. Maraqlıdır ki, istifadə edilən bütün rəqəmlər (1-dən 9-a kimi) öz yazılış formalarını dəyişsələr də, dəyişməyən ancaq “sıfır” olmuşdur. Ərəblər Hindistanı zəbt etdikdən sonra rəqəmləri öz ölkələrinə gətirirlər və həmin vaxtdan sonra rəqəmlər bütün dünyada ərəb rəqəmləri kimi tanınırlar. Bu işdə həlledici rolu böyük özbək alımı Məhəmməd ibn Musa əL-Xorəzmi (IX əsrin başlanğıcı) oynayır. Rəqəmlərin yazılış qaydası öncə latın dilində Şərqi Avropaya (XII əsr), oradan isə İtaliyaya daxil olur. Avropalılar hesablamaların aparılmasında istifadə etdiyi rəqəmləri “ərəb” rəqəmləri adlandırırdılar. İndiki zamanda da rəqəmlər belə adlandırılır. Ərəb rəqəmlərinin Avropada təbliği italiyalı riyaziyyatçı Leonardo Fibonaççinin adı ilə bağlıdır. 1202-ci ildə alımin yazdığı “Abak haqqında kitab” əsərində doqquz hind işarəsinin 9,8,7,6,5,4,3,2,1 ardıcıllığı ilə düzüldüyü barədə məlumat verilir və qeyd edilir ki, ərəbcə zephirum adlanan işarənin köməyi ilə istənilən sayda rəqəm yazmaq mümkündür. Alimin apardığı təbliğat avropa alımlərinə (professorlar heyyətinə) o qədər də maraqlı olmur və nəticədə onlar hesablama işlərində ümumiyyətlə şübhəli rəqəm sayılan “0”-dan istifadə etməməyi məsləhət görürlər və hesablama işlərini qədimdən qalma antiq sistemin köməyi ilə və ya abakdan istifadə etməklə həyata keçirməyə üstünlük verirlər. O ərəfədə italiyalı riyaziyyatçı Ceronimo Kardan (1501-1576-cı illər) “0”-dan istifadə etmədən kvadrat və kub tənliklərinin həll edilməsini (hesablama son dərəcə çətin həyata keçirilsə də belə) nümayiş etdirir. Buna baxmayaraq, ərəb hesablama sistemindən tacirlər və bankirlər hesablama aparan zaman geniş istifadə edirlər və bunun ticarət etmək üçün əvəzsiz sistem olduğunu yüksək səviyyələrdə dəfələrlə qeyd edirlər. Ərəb hesablama sisteminin avropa elmində qəti tətbiq olunması XVIII əsrin başlanğıcına təsadüf edir.
İ N F O R M A T İ K A ____________________________________________________________ 59
Ərəb dilində “sıfır” sözü boşluğu ifadə edir (sanskrit sözü olan “sunya”da həmin mənanı verir). XV əsrdə latın termini “nul” meydana çıxır (nullum – heç bir şey, heç nə anlamını verir) və buna baxmayaraq “sıfır” sözü XVII əsrə kimi öz mənasını itirməyir. Rusiyada da “nul”u ifadə etmək üçün “sıfır” sözündən istifadə edirdilər. 1703-cü ildə dövrünün sayılan alimlərindən olan Maqnitski yazdığı “Arifmetika” əsərində hesablama aparmaqdan ötrü 1,2,3,4,5,6,7,8,9,0 rəqəmlərindən istifadə olunmasndan söhbət açırdı, amma sonuncu rəqəmin heç bir məna kəsb etmədiyini də qeyd edirdi. Vena şəhərində İstanbuldan gətirilmiş XV əsrə aid əlyazmada yunan rəqəmlərinin (“sıfır”dan istifadə olunmaqla) işarələri göstərilir. Ərəb traktaktlarının latın dilinə çevrilmiş yazılarında isə “0” işarəsi circulus (dairə) adlandırılır. Maya təqvimində ayın günlərinin sayılması sıfır ilə başlayırdı (onlar “sıfır”ı Axay adlandırırdılar). İndiki zamanda hamıya təəcüblü gələr ki, o dövrdə avropa riyaziyyatçıları “sıfır” haqqında heç bir məlumata malik deyildilər. Sıfır haqqında məlumatlandıqda belə onlar bu rəqəmdən istifadə etməməyə çalışırdılar. Avropalı alimlərin fikri belə idi – heç bir məna kəsb etməyən rəqəm kimə lazımdır, çünki ilk avropa hesablama sistemi sıfır tələb etmirdi. Bununla yanaşı o dövrdə istifadə olunan mövqesiz say sistemində “sıfır”dan istifadəyə ehtiyac duyulmurdu
Yüklə 3,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|