İ
nvestisiyaların stimullaşdırılması siyasəti:
onu necə gücləndirmək olar?
Azər Mehtiyev
Təqdimatın qısa məzmunu
• İ
nvestisiyalı əsaslı artım modelinə keçidin zəruriliyi
•
2000-2014-cü illər dövründə ölkədə investisiya fəallığının və
investisiya proseslərinin xarakteristikası
• İ
nvestisiyaların stimullaşdırılmasına yönəlik dövlət siyasətinin
çərçivələri
•
Tövsiyələr
İ
nvestisiyalara münasibətdə 3 fərqli mərhələ
•
I mərhələ: 1991-2004 - investisiyanı haradan cəlb etməli?
•
II mərhələ: 2004-2014 – dövlət investisiyalarını haraya
yönəltməli?
•
III mərhələ: 2015 - ...
Ölkə iqtisadiyyatının investisiya potensialını necə artırmalı?
İ
nvestisiyaları necə cəlb etməli?
Resurslardan necə səmərəli istifadə etməli?
ÜDM-in real artım templərinin dəyişilməsi,
ə
vvəlki ilə nisbətən, faizlə
İ
ndiki mərhələnin əsas çağırışları
• İ
nvestisiya əsaslı artım modelinə keçid
•
daxili investisiyaların əsas mənbəyinin dövlət maliyyəsindən
özəl sektorun üzərinə ötürülməsi
•
dövlət investisiyalarının səmərəliliyinin (nəticəliliyinin
artırılması) artırılmasl
•
xarici birbaşa investisiyaların ölkənin emal sənayesi
sahələrinə cəlb edilməsi
Hökumətin son addımları
•
Sahibkarlıq fəaliyyətinin lisenziyalaşdırlması şrtlərinin
asanlaşdırılması
•
Sahibkarlıq sahəsində yoxlamaların dayandırılması (2 il
müddətinə)
• İ
nvestisiya təşviqi sənədinin verilməsi
•
Daxili bazarın qorunması və yerli istehsalın stimullaşdırılması
tədbirləri
•
Qeyri-neft ixracının dəstəklənməsi (ixrac təşviqi, “made in
Azerbaijan” brendinin xarici bazarlarda təşviqi və s.)
•
Regionların investisiya reytinqi
•
Beynəlxalq reytinqlərdə ölkənin mövqeyinin yaxşılaşdırılması
üçün tədbirlər planı
2000-2014-cü illər dövründə:
Cəmi investisiya: 158.6 milyard AZN ($193.0 milyard);
o cümlədən:
•
xarici investisiyaya: 75.7 milyard AZN ($90.6 milyard) - 39.2%,
•
daxili investisiya: 82.9 milyard AZN ($102.4 milyard) - 60.8%
İ
qtisadiyyatın sahələri
Ə
sas kapitala
investisiyanın məbləği
(milyard AZN)
Ümumi
yekunda
xüsu-si çəkisi
(%)
Neft-qaz sənayesi
61.4
36.8
Nəqliyyat və anbar təsərrüfatı
21.7
13.0
Tikinti
16.7
10.0
Dövlət idarəetməsi və müdafiə; sosial təminat
8.0
4.8
Elektrik enerjisi, qaz və buxar istehsalı
6.4
3.8
Emal sənayesi sahələri
6.3
3.8
Su təchizatı, tullantıların təmizlənməsi və emalı
5.7
3.4
İ
stirahət, əyləncə və incəsənət sahələri
5.3
3.2
Kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqçılıq
4.2
2.5
Təhsil
3.8
2.3
Ticarət və nəqliyyat vasitələrinin təmiri
3.6
2.2
İ
nformasiya və rabitə
2.9
1.7
Ə
haliyə səhiyyə və sosial xidmətlərin göstərilməsi
2.6
1.6
Turistlərin yerləşdirilməsi və ictimai iaşə
1.5
0.9
Digərləri
16.9
10.1
Yekun
167.0
100.0
2000-2016-cı illər dövründə ölkə iqtisadiyyatına yönəldilən 201.5
milyard AZN məbləğində ümumi investisiyanın 167.0 milyardı
(82.9%) əsas kapitala yönəldilib
2003-cü ildə qeyri-neft sektorunda əsas kapitala yönəldilmiş
investisiyaların məbləği 1.0 milyard AZN olduğu halda, 2013-cü ildə
təqribən 12.8 milyard AZN olub, yəni 12 dəfədən çox artıb
2000-2016-cı illər dövründə: cəmi xarici investisiyalar - $111.5 mlrd.;
bundan: neft–qaz sektoruna - $61.9 mlrd/ (55.5%);
maliyyə krediləri - $27.4 mlrd (24.6%),
birgə və xarici investisiyalı müəssisələr - $10.1 mlrd. (9.1%),
digər investisiyalar - $12.0 mlrd. (10.8%)
Xarici investisiyaların sahə strukturu
•
Neft-qaz hasilatı sənayesi
•
nəqliyyat və anbar təsərrüfatı,
•
elektroenergetika,
•
tikinti sektoru (2010-cu ildən sonra)
Emal sənayesi xarici investorların xüsusi maraq dairəsində
olmayıb: 2000-2015-ci illər dövründə ölkə iqtisadiyyatına cəlb
edilən 86.7 milyard manatlıq ümumi investisiyanın yalnız 319.4
milyon manatı (0.4%-i) emal sənayesi sahələrinə yatırılıb.
•
Bu vəsaitin 301 milyon manatı 2009-cu ilədək cəlb edilib,
•
2010-cu ildən sonrakı dövrdə emal sənayesinə xarici
investisiya, demək olar, yönəldilməyib.
2000-2015-ci illər dövründə daxili mənbələrdən əsas kapitala cəmi
91.9 milyard AZN sərmayə yönəldilib ki, bunun da 63.0 milyardı
(68.6%-i) dövlət, qalan 28.9 milyardı (31.4%-i) isə qeyri-dövlət
mülkiyyətinə mənsub olub
2000-2015-ci illər dövründə daxili investisiyaların artım tempinin
ümumi trend xətti aşağıya meyllidir: dövrün əvvəlinə olan yüksək
artım templəri aşağı artım templəri ilə əvəzlənib, hətta 2015-ci
ildə mənfi işarəyə keçib
2000-2015-ci illər dövründə daxili mənbələr hesabına əsas kapitala
investisiyanın sahə strukturu
Ölkədə dövlət investisiyaları hesabına son illər kifayət qədər
infrastruktur kapitalı yaradılmasına baxmayaraq, xüsusilə emal
sənayesində və kənd təsərrüfatında özəl investisiya fəallığının aşağı
olması qeyri-neft sektoruna yönəldilən investisiyanın məhsuldarlığını
aşağı salır
2005-ci illə müqayisədə 2013-cü ildə:
dövlət büdcəsindən əsas kapitala investisiyaların məbləği 41.7 dəfə;
bank kreditləri ilə kapital qoyuluşunun məbləği 2.3 dəfə,
müəssisə və təşkilatların vəsaiti ilə investisiyalar cəmi 64.2 faiz,
ə
halinin şəxsi vəsaitləri hesabına investisiyalar isə 37.2 faiz artıb
Daxili investisiyalar üzrə əsas problemlər
•
dövlət investisiya layihələrinin qiymətləndirilməsi mexanizmi yoxdur;
•
iri dövlət müəssisələrində müasir səmərəli menecmentinin tətbiqi
istiqamətində yetərincə adımlar atılmayıb;
•
emal sənayesinə yönəldilən investisiyalar əhəmiyyətli hissəsi dövlət
büdcəsi hesabına güzəştli şərtlələ verilən resurslardan ibarət olub;
•
biznes-investisiyaların məbləği qeyri-neft ÜDM-in təqribən 1 faizindən
çox deyil;
•
emal sənayesi və kənd təsərrüfatına verilən kreditlərin (hər biri üzrə
ayrılıqda) ölkənin bank sektorunun ümumi kreditlərində payı 3-5%-i
qədər olub;
•
ölkədə kapital bazarlarının miqyasları son dərəcə kiçikdir, investisiya
fondları ümumiyyətlə yaranmayıb;
•
ölkədə fəaliyyət göstərən dövlət investisiya təşviqi təsisatlarının
hamısının fəaliyyətinin səmərəli və nəticəli qurmaqla bağlı problemləri
var
İ
nvestisiyaların stimullaşdırılması zəruriəti nədən
yaranır?
•
azad bazar münasibətləri şəraitində investisiya prosesləri də
bazarın “görünməz əli” tərəfindən sərbəst şəkildə tənzimlənir
•
bazar stimullarının yetərsizliyi
(xərclərin çox, gəlirlərin az olması,
informasiya və bilik çatışmazlığı və s.),
•
bazar tənzimlənməsi ictimai baxımdan səmərəli olmaması
(bazar
tənzimlənməsi ictimai əhəmiyyətli nəticələri - çoxtərəfli və davamlı inkişafı
təmin edə bilmir)
•
hökumət düzgün seçilmiş siyasət vasitəsilə mövcud maneələri
(problemləri) aradan qaldırmalı və bazar mexanizminin (haqlı
rəqabətin) bərpasına nail olmalıdır
Hökumətin səmərəli investisiya siyasəti
•
investisiya fəallığına mane olan bütün (bazar və qeyri-bazar
xarakterli) səbəblər düzgün müəyyən edilməlidir
•
bunların hər birinin aradan qaldırılması üçün zəruri siyasət
alət və vasitələri düzgün seçilməlidir
•
işlənilmiş siyasət düzgün icra edilməlidir
•
Diqqət: müxtəlif ölkələrdə və iqtisadiyyatın müxtəlif
sahələrində eyni siyasət alətləri və vasitələri fərqli nəticələr
verə bilər, habelə zaman keçdikcə və vəziyyət dəyişdikcə
tətbiq olunan siyasət alət və vasitələrinin təsirləri də dəyişilir
İ
nvestisiya prosesinin iki tərəfi: tələb və təklif
•
investisiyaya tələbin səviyyəsi
• İ
nvestisiya təklifinin səviyyəsi
• İ
nvestisiya riski (
ümumi iqtisadi institutların ən mühüm dəyişəni
(göstəricisi) hesab olunur
):
ekspropriasiya riski,
ə
ldə edilmiş gəlirin (mənfəətin) repatriasiyası asanlığını
ödənişlərin gecikməsi ehtimalı
Stimullaşdırıcı investisiya siyasətinin çərçivələri
•
siyasətin icrası üçün istifadə olunan alət və tədbirləri institutlarla qarışıq
salmaq olmaz;
•
islahatlarda önəmli olan kəmiyyət məhdudiyyətləri və tariflərin səviyyəsi yox,
bundan sonra qərarların necə qəbul edilməsi və necə icra edilməsinə
münsibətdə islahatların yaradacağı yeni qaydalar və gözləntilərdir;
•
institutsioal islahatlar yalnız siyasətin parametrlərini yox, həm də indiyəcən
mövcud olmuş və inkişafa mane olan davranış stereotiplərini dəyişməlidir
•
həyata keçirilən siyasətlər və institutların təkmilləşdirilməsi prosesi yanaşı baş
verməliu və bir-birini qarşılıqlı tamamlamalıdır
•
daha təsirli (yəni “əlaqələndirici”) problemin aradan qaldırılmasına və daha
nəticəli hesab olunan bir və bir neçə islahata üstünlük verməlidir
•
islahatlar yaxşı layihələndirilməli, ziddiyyətli olmamalı və ardıcıllıq təmin
edilməlidir.
Artım Diaqnostikasının Qərarlar Ağacı
Problem: Özəl investisiyaların və sahibkarlığın aşağı səviyyəsi
İ
qtisadi fəallıyyətin aşağı gəlirliliyi
Maliyyəni əldə etmənin yüksək xərcləri
Aşağı sosial
nəticəlilik
Zəif mənimsəmə
(nizamsızlıq)
Ə
lverişsi
z coğrafi
amillər
Pis
infrast-r
uktura
Dövlətin
“uğursuzluqları”
Bazar
“uğursuzluqları”
Mikro risklər:
mülkiyyət
hüquqları,
korrupsiya,
vergilər...
Makro risklər:
maliyyə,
monetar və
fiskal
qeyri-sabitlik
İ
nformasi-yanı
n kənar
təsirləri:
“özünükəşf”
Kənar
təsirlərin
koordi-nas
iyası
Aşağı keyfiyyətli
beynəlxalq
maliyyələşmə
Aşağı keyfiyyətli
daxili
maliyyələşdirmə
Daxili
yığımın
aşağı
səviyyəsi
Zəif
vasitəçilik
Mənbə: R. Hausmann, D. Rodrik, A. Velasco. Growth Diagnostics. 2005
Mümkün
səbəblər
Zəif
insan
kapitalı
İ
nvestisiyaların institutsional keyfiyyətinin əsas
amilləri
•
bürokratiyanın keyfiyyəti;
•
qanunun aliliyi (qanunçuluq);
•
eksproriasiya riski;
•
dövlətin müqavilə öhdəliklərindən boyun qaçırması.
•
cəmiyyətdə bir ictimai qrup tərəfindən başqa ictimai qrupun
mülkiyyətinin zorla əlindən alınması
D. Rodrik: aşağı səviyyəli investisiyalı iqtisadiyyatdan yüksək
səviyyəli investisiyalı iqtisadiyyata keçmək üçün ümumi iqtisadi
institutların səmərəli işini təmin edə bilən yüksək keyfiyyətli dövlət
qurumları həlledici rol oynayır:
Uğurlu sənaye siyasəti
•
uğurlu sənaye siyasətinin ilkin rəhni – sənaye siyasətinin
hazırlanması zamanı hakimiyyətin xüsusi və siyasi maraqlardan
uzaq dayanma bacarığıdır: sənaye siyasətinin formalaşmasına bu
maraqlar təsir göstərməməlidir.
(
Amerikalararası İnkişaf Bankının prezidenti Luis A. Moreno
)
• İ
rlandiya: Sənaye İnkişafı Agentliyi özünün texniki səriştələri
hesabına layihələrin seçilməsi prosesinin səmərəliliyini və
vicdanlılığını təmin edə bilib.
•
Çili: iqtisadiyyatın daha perspektivli sahələrinin seçilməsini təmin
etmək üçün müstəqil bir qurumu – Boston Konsalting Grupu bu
işə cəlb edib.
Uğurlu sənaye siyasətinin formalaşdırılması üçün 3 sual
i.
bazar tənzimlənməsinin açıq-aydın görünən
“uğursuzluqları” varmı və dövlətin belə müdaxiləsi nə qədər
ə
saslıdır?
ii.
Təklif olunan tədbirlər bazar “uğursuzluqları”nı aradan
qaldıra biləcəkmi?
iii.
Ölkədə sənaye siyasətini həyata keçirə bilən institutlar
varmı?
•
Kosta-Riko təcrübəsi: düyü istehsalına subsidiyalar
•
Argentina təcrübəsi: daha məhsuldar yeni düyü növlərinin
yaradılmasının dəstəklənməsi
Təklif və tövsiyələr
1. İnvestisiyaların stimullaşdırılması siyasətinin formalaşdırılması
sahəsində;
•
vahid investisiya siyasəti işlənib hazırlanmalıdır
•
zəruri institutsional islahatların hədəfləri və icra mexanizmləri dəqiq
ifadə edilməklə ictimaiyyətə açıqlanmaldırı
•
mülkiyyət hüquqlarının formal yox, real olaraq qorunmasını təmin edən
mexanizmlər işə salınmalıdır (məmur sahibkarlığı, gəlir bəyənnamələri,
qanunçuluq və s.)
•
məhkəmə sisteminin müstəqilliyinin və ədalətliliyinin təminatı
•
biznesə yönəlik qərarlarının qəbul edilməsi mexanizmləri
dəyişilməlidir
•
biznesin xərclərinə və gəlirlərinə təsir göstərən qərarların gizli qəbul
edilməsi praktikasından imtina edilməlidir
Təklif və tövsiyələr
2. Dövlət investisiyaları sahəsində:
•
bundan sonra dövlət investisiya fəaliyyətinin əsas ağırlıq mərkəzi
“insan kapitalı”nın inkişafına keçirilməlidir
•
dövlət sektorunun miqyası kiçildilməlidir: böyük neft gəlirləri
dövründə həyata keçirilmiş “dövlətin genişləndirilməsi”
siyasətindən imtina edilməlidir
•
dövlət investisiya layihələrinin qiymətləndirilmsi mexanizmi
haırlanmalı və tətbiq edilməlidir
•
sıçrayışlı artıma töhfə vermək üçün dövlət tərəfindən xüsusi
dəstək proqramlarına cəlb ediləcək sahələrin seçim meyarları və
mexanizmləri işlənilməlidir
3. Xarici investisiyaların stimullaşdırılması sahəsində:
•
ölkənin qeyri-neft sektoruna, xüsusilə ixrac yönümlü emal sənayesi
sahələrinə birbaşa xarici investisiyaların cəlb edilməsi üçün xüsusi
müddətli proqram işlənilməlidir
•
müəyyən məhsulların istehsalı üzrə dünyaca tanınmış bir neçə
ş
irkətin ölkəmizdə fəaliyyətinin qurulması üçün onlarla fərdi
danışıqlar aparılmalı və onların fəaliyyəti üçün şərait
yaradılmalıdır
•
ölkənin qeyri-neft sektoruna xarici investorların cəlb edilməsi işinin
yaxşılaşdırılması üçün AZPROMO-nun fəaliyyətində ciddi
dəyişikliklər edilməlidir
Təklif və tövsiyələr
4. Daxili investisiyaların stimullaşdırılması sahəsində:
•
sıçrayışlı artımı təmin edəcək sahələrin seçilməsi zamanı emal sənayesi
sahələrinə üstünlük verilməlidir;
•
ölkədə fəaliyyət göstərən dövlət investisiya təşviqi təsisatlarının
fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi və gücləndirilməsi istiqamətində işlər
aparılmalıdır
•
mikro və kiçik sahibkarlara, xüsusilə yeni işə başlayan təşəbbüskarlara
xüsusi dəstək proqramları yaradılmalıdır
•
dövlətin yaxından iştirakı ilə ixtisaslaşdırılmış sahə banklarının
yaradılması təmin edilməlidir;
Təklif və tövsiyələr
Diqqətinizə görə minnətdaram!
Dostları ilə paylaş: |