I. R. Asqarov, N. Х. Тo‘хтaboyev, K. G‘. G‘opirov umumiy o‘rta maktablar 10-sinf Kimyo darsligidan foydalanish uchun meтodik qo‘llanma

Shundan so‘ng aminlarni izomeriya va nomlanishi, olinishi, fizik va kimyoviy xossalari, ishlatilishi haqida bilim, ko‘nikma va malaka beriladi.

Dars yakunida o‘quvchilar bilan quyidagi mashqlar bajariladi:

1. 
   Ammiak bilan aminlarning xossalarini taqqoslovchi jadval tuzing va jadvalni kerakli tushunchalar bilan to‘ldirib, fikrlaringizni umumlashtiring.
   
2. 
   Metandan foydalanib nitrometan olishga imkon beruvchi reaksiya tenglamasini yozing.
   
3. 
   Aminlarning va ammiakning asosli xossalarini taqqoslang.
   

Uyga vazifa: Darslikdan aminlar mavzusini o‘qing va quyidagi savolga javob bering.

CH₃NH₃Cl tarkibli birikmada azotning valentligi va oksidlanish darajasini aniqlang.

49-DARS. Anilin. Тuzilishi. Anilinning fizik va kimyoviy xossalari. Olinishi. Ishlatilishi.
Ushbu darsni o‘quvchilardagi mavjud bilimlar asosida mustaqil ish tarzda o‘tkazishlik yaxshi natija beradi deb o‘ylaymiz.

Aminoguruhni benzol halqasidagi uglerod atomiga birikishidan hosil bo‘lgan modda anilindir. Anilin ham ammiak, ham alifatik aminlar kabi xossalarga ega.

1. 
   Anilinning tuzilishi quyidagicha:
   

u
shbu tuzilish formulasiga ko‘ra anilindagi elektronlarning siljishi haqida o‘z fikr va mulohazalaringizni bildiring.

2. 
   Anilinni qanday yo‘llar bilan olish mumkin?
   
3. 
   Anilinning asos xossasi alifatik aminlarning asos xossasidan kuchsizdir. Bunga sabab nima deb o‘ylaysiz?
   
4. 
   Anilinning kimyoviy xossasini benzolning kimyoviy xossasi bilan taqqoslang va bu haqida o‘z fikrlaringizni ayting.
   
5. 
   Ohaktoshdan foydalanib anilin hosil qilish uchun zarur reaksiyalarning tenglamalarini yozing.
   
6. 
   24,6 g nitrobenzolni qaytarish yo‘li bilan, mahsulot unumi 50% bo‘lganda qancha anilin olish mumkin?
   
7. 
   Anilinni ishlatilish sohalari haqida ma’lumotlar to‘plang va jadval tuzing.
   

Laboratoriya ishi №9 ni bajarish. Anilinning bromli suv bilan o‘zaro ta’siri

Uyga vazifa: Anilin haqida 9-sinf va 10-sinf darsliklarida berilgan ma’lumotlardan foydalanib quyidagi reja asosida qisqacha refarat yozing.

1. 
   Anilin-aromatik aminlar vakili.
   
2. 
   Anilin molekulasining tuzilishi va molekulasidagi atomlarning o‘zaro ta’siri.
   
3. 
   Olinishi.
   
4. 
   Fizikaviy xossalari.
   
5. 
   Kimyoviy xossalari.
   
6. 
   Ishlatilishi.
   

50-DARS. Aminokislotalar. Тuzilishi. Izomeriyasi va nomlanishi. Olinishi va xossalari. Ishlatilishi.
Darsning maqsadi: O‘quvchilarga aminokislotalar va ularni tirik organizmlar uchun ahamiyati haqida ilmiy tushunchalar berish.
Dars rejasi:

1. 
   Aminokislotalarning tarkibi va tuzilishi.
   
2. 
   Vakillari. Nomlanishi.
   
3. 
   Olinish usullari.
   
4. 
   Fizikaviy xossalari.
   
5. 
   Kimyoviy xossalari.
   
6. 
   Ayrim vakillari.
   
7. 
   Ishlatilishi.
   

Radikal tarkibida aminoguruh-NH₂ tutgan karbon kislotalar aminokislotalar deyiladi - NH₂-R-COOH.

Aminokislotalar tarkibidagi amino- va karboksil guruhlarning soniga qarab asosli va kislotali xossasi o‘zgarib turadi.

O‘quvchilarga karboksil guruh tutgan moddalar karbon kislotalar va aminoguruh tutgan aminlar hamda anilinning xossalari qiyosiy o‘rgatiladi. Ushbu dars mavzusi bayoni davomida har ikki funksional guruh bitta moddada bo‘lishi amfoterlik xossasini namoyon etishini o‘quvchilarga tushuntiriladi.

Aminokislotalar-organik amfoter moddalardir.

Aminokislotalar-hayotning eng asosiy moddasi bo‘lgan oqsillarning monomerlaridir. Aminokislotalar bir-biri bilan polimerlanish reaksiyasi natijasida oqsillarni hosil qiladi. Тirik organizmlar tarkibida uchraydigan oqsillar tarkibiga kiruvchi aminokislotalarga ko‘proq e’tibor beriladi.

Kapron tolasi misolida sintetik tolalar haqida ma’lumotlar beriladi.
Uyga vazifa:

9- va 10-sinf darsliklaridan mavzuga doir materiallarni o‘zlashtirish. Darslikdan 167-betdagi 8-15 savollar va 170-betdagi 1-3 masalalarni yechish. 168-betdagi 18-jadvaldan nazariy bilimlarni o‘rganish.

OQSILLAR (51,52-darslar)
Oqsillar haqida bilim, ko‘nikma va malakalar o‘quvchilarga 51, 52-darslarda singdiriladi.

O‘quvchilar 9-sinf kimyo kursida va biologiya darslarida oqsillar haqida dastlabki bilimlarni o‘zlashtirganlar. Jumladan, oqsillarni tabiatda tirik organizmlar tarkibida uchrashini, hayotiy jarayonlarda oqsillarning ahamiyatini, hujayrada oqsillarning uchrashi va hayotiy vazifalarini, oqsillarning birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi tuzilishi haqida ma’lumotlarni o‘rganganlar.

51-darsda oqsillarning tarkibi va tabiatda tarqalishi, molekulasining tuzilishi, peptid bog‘lar haqida ma’lumotlar beriladi.

52-darsda esa oqsillarning xossalari, rangli reaksiyalari, denaturatsiyasi haqida ma’lumotlar beriladi va laboratoriya ishi №10 bajariladi. Oqsillarning rangli reaksiyalari. (Darslikdan 183-bet).

O‘quvchilarga hayotiy jarayonlar uchun oqsillarning ahamiyati haqida to‘liq ma’lumotlar beriladi.

Oqsillar molekulasini o‘rganish ancha murakkab jarayondir. Oqsillar tarkibida asosan 5 xil element uchraydi. Uglerod 50-52%, vodorod 6,8-7,7%, kislorod 19-24%, azot 15-28%, oltingugurt 0,5-2%. Gemoglobin tarkibida 0,3-0,5% temir bo‘ladi.

Oqsillarning molekulyar massasi juda katta. Masalan, albumin oqsilining molyar massasi 61500, globulin oqsiliniki esa 153000 ga teng. Umuman olganda oqsillarning molekulyar massasi 5000 dan 15-20 milliongacha bo‘ladi.
Oqsillarning rangli reaksiyalari.

1. 
   Ksantoprotein reaksiyasi.
   

Oqsil molekulasi tarkibida aromatik yadro tutuvchi aminokislotalar borligi uchun nitrat kislota ta’sirida sariq rangga bo‘yaladi. Bunda aromatik yadro nitrolanadi.

2. 
   Biuret reaksiyasi.
   

Oqsillarga mis tuzlari va ishqor ta’sir ettirilsa, binafsha rangga bo‘yaladi. Ushbu reaksiya peptid bog‘li barcha moddalar uchun xosdir.

3. 
   Millon reaksiyasi.
   

Oqsillarga simob (II)-nitratning nitrat kislota bilan aralashmasi ta’sir ettirilsa qizil rang paydo bo‘ladi, chunki oqsil molekulasida fenol guruhi borligidan dalolat beradi.

proteinlar 	Oqsillar	proteidlar 
albuminlar globulinlar protaminlar gistonlar		xromoproteidlar nukleoproteidlar fosfoproteidlar glyukoproteidlar

Proteinlar — oddiy oqsillar bo‘lib, gidrolizlanganda faqat aminokislotalar hsil bo‘ladi.

Proteidlar — murakkab oqsillar bo‘lib, gidrolizlanganda aminokislotalar va oqsil bo‘lmagan birikmalar, masalan, fosfat kislota, uglevod, nuklein kislotalar kabi moddalar hosil qiladi.
Uyga vazifa: Oqsillar haqida bilimlarni umumlashtirish va oqsillarning tarkibini to‘liq tushunib olish uchun quyidagi savollar uyga vazifa qilib berilishi yoki dars davomida javob topilishi zarur.

1. 
   Oqsillarning xilma-xil bo‘lishiga sabab nima?
   
2. 
   Peptid bog‘larning hosil bo‘lishini tushuntiring?
   
3. 
   Oqsillarning birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi tuzilishidagi kimyoviy bog‘lanish tabiatini tushuntiring.
   
4. 
   Oqsillarning gidrolizlanishi jarayonida qanday moddalar hosil bo‘ladi?
   
5. 
   Oqsillar tirik organizmda qanday vazifani bajaradi?
   
6. 
   Oqsillarning rangli reaksiyalari haqida nimalarni bilasiz?
   
7. 
   Oqsillarni qanday sinflash mumkin?
   

53-DARS. Azotli organik moddalar mavzulari bo‘yicha nazariy va murakkab hisoblashga doir masalalar yechish.

1. 
   Laboratoriya sharoitida 15,6 g benzoldan 21 g nitrobenzol olindi. Bu nazariy jihatdan hosil bo‘lishi lozim bo‘lgan miqdorini necha % ini tashkil etadi?
   
2. 
   0,9 g birlamchi aminni yonishidan hosil bo‘lgan gazlar ishqorning konsentrlangan eritmasidan o‘tkazildi. Natijada ishqorga yutilmaydigan, kislotalar bilan reaksiyaga kirishmaydigan n.sh.da o‘lchangan 224 ml gaz qoldi. Shu aminning formulasini toping?
   
3. 
   C₇H₉NO₂ tarkibli birikma aromatik uglevodorod hosilasidir. Unga natriy gidroksid ta’sir ettirilsa ammiak va C₆H₅COONa tarkibli birikma hosil qiladi. Boshlang‘ich birikmaning tuzilish formulasini aniqlang.
   
4. 
   Para-aminofenolning formulasini yozing. Bu moddani qanday kimyoviy xossalari sizga ma’lum. Reaksiya tenglamasini yozing.
   
5. 
   Ohaktoshdan foydalanib aminosirka kislota olish uchun zarur reaksiya tenglamalarini yozing.
   

54-DARS. Amaliy ish №6.

Azotli organik birikmalar mavzulari bo‘yicha tajribaviy masalalar yechish.
Darsning maqsadi: O‘quvchilardagi azotli organik birikmalar mavzulari yuzasidan olgan nazariy bilimlarini amaliy tajribalar bilan mustahkamlash.

Dars oldingi amaliy ishlarni bajarishdagi reja asosida tashkil etiladi.

Тajribaviy masalalar

1. 
   Quyidagi o‘zgarishlarni qanday amalga oshirish mumkin? Barcha o‘zgarishlarda dastlabki moddadan 25 g dan olingan holda, reaksiya unumi har qaysi bosqichda 50% ni tashkil etganda yakuniy mahsulot miqdorini toping.
   

RCONH₂  RCOOH

RCONH₂  RCH₂NH₂

RCONH₂  RNH₂

2. 
   Quyidagi o‘zgarishlarni faqat dastlabki organik modda va har qanday noorganik moddalardan foydalanib qanday amalga oshirish mumkin? Har bir bosqichda reaksiya unumi 75% ni tashki etadi deb hisoblaganda va benzolning dastlabki miqdori 78 g ni tashki etganda ohirgi mahsulot miqdorini hisoblab toping.
   

C₆H₆  C₆H₅CN

C₆H₆  C₆H₅CONH₂

C₆H₆  C₆H₅CH₂NH₂

3. 
   Ushbu reaksiyaning asosiy mahsuloti struktura formulasini ko‘rsating.
   
4. 
   94 g fenol va mo‘l miqdor akrilonitril orasidagi reaksiyadan hosil bo‘lgan nitrilning gidrolizi natijasida hosil bo‘lgan karbon kislota miqdorini toping. Reaksiya unumi 1-bosqichda 86 % ni, gidroliz bosqichida 94 % ni tashkil etishini hisobga oling.
   
5. 
   Alaninni atsetaldegiddan olish usulini taklif qiling va alaninni IUPAC nomenklaturasi bo‘yicha nomlang. 35 g alanin olish uchun qancha atsetaldegid kerak bo‘lishini hisoblang.
   
6. 
   Glitsinni sirka kislotasidan sintez qilish usulini ko‘rsating. Glitsin uchun xarakterli ikkita reaksiya tenglamasini yozing.
   
7. 
   Polimerlarning qaysi sinfi aminokislotalardan hosil bo‘ladi? Bu polimerlarning funksional guruhlariga hos bo‘lgan bir nechta reaksiya tenglamasini yozing.
   
8. 
   Atsetamid va aminosirka kislotasini qanday farqlash mumkin? Тegishli reaksiya tenglamalarini yozing.
   
9. 
   0,111 g aminokislotani suvda eritib, mo‘l miqdor nitrat kislota bilan ishlov berildi.Ajralib chiqqan azot xona haroratida 16 ml ni tashkil etgan bo‘lsa, aminokislotaning nisbiy molekulyar massasini hisoblab toping.
   
10. 
    Aminokislotalarning aralashmasiga 0,001 g trideyteroalanin (CD₃CH(NH₂)COOH) qo‘shildi. Aralashmadagi barcha alanin xromatografik usulda ajratib olingandan so‘ng, undagi deyteriyning massa ulushi 0,0095 % ni tashkil etishi ma’lum bo‘lsa, dastlabki aralashmadagi alaninning miqdorini aniqlang.
    

55-DARS. Azotli organik birikmalar mavzulari yuzasidan test savollari yechish.

1. 
   Anilinni suvdagi suyultirilgan eritmasiga mo‘l brom qo‘shiladi. Natijada 3,3 g cho‘kma hosil bo‘ldi. Eritmadagi anilinni miqdori qancha?
   

a) 0,93 b) 9,3 c) 0,093 d) 1,86 e) 3,72

2. 
   C₄H₁₁N tarkibli birikmalarni barcha ochiq zanjirli izomerlari nechta?
   

a) 8 b) 7 c) 6 d) 5 e) 4

3. 
   7,8 g benzoldan nitrolash reaksiyasi natijasida 10,5 g nitrobenzol olindi. Bu nazariy jihatdan olish mumkin bo‘lgan miqdorning necha foizini tashkil etadi?
   

a) 84,5 b) 96 c) 98 d) 54,5 e) 12,3

4. 
   Aminlar proton biriktirib olish xususiyatiga ega. Bunga sabab:
   

1. 
   Uglevodorod radikali borligi uchun
   
2. 
   Aminoguruhdagi azot atomini xususiy juft elektroni borligi uchun
   
3. 
   Amin molekulasidagi uglevodorod radikalini azot atomiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri birikkanligi
   
4. 
   Aminlar azotli organik birikmalar bo‘lgani uchun
   
5. 
   Uglerod atomi to‘rt valentli, azot atomi uch valentli bo‘lgani uchun
   

5. 
   124 g metilaminni yonishi natijasida n.sh.da o‘lchangan qancha litr azot hosil bo‘ladi?
   

a) 44,8 b) 22,4 c) 11,2 d) 5,6 e) 2,8

6. 
   C₄H₉O₂N tarkibli aminokislotalarning izomerlari soni nechta?
   

a) 2 b) 3 c) 4 d) 5 e) 6

7. 
   Oqsil eritmasiga nitrat kislota ta’sir ettirilsa sariq rang paydo bo‘ladi. Bu qanday reaksiya evaziga sodir bo‘ladi?
   

1. 
   Oqsil molekulasidagi peptid bog‘ evaziga
   
2. 
   Aromatik aminokislotalar evaziga
   
3. 
   Oqsil tarkibida oltingugurt borligi uchun
   
4. 
   Oqsilning ikkilamchi tuzilishini hosil qiluvchi vodorod bog‘lanish hisobiga
   
5. 
   Faqat to‘rtlamchi tuzilishdagi oqsillar shunday sariq rang beradi
   

8. 
   Oqsil denaturatsiyasida:
   

1. 
   Birlamchi struktura saqlanib qoladi, ikkilamchi struktura buziladi
   
2. 
   Birlamchi struktura buziladi, ikkilamchi struktura saqlanib qoladi
   
3. 
   Birlamchi struktura saqlanib qoladi, uchlamchi struktura buziladi
   
4. 
   Oqsilning barcha strukturasi buzilib, monomerlarga parchalanib ketadi
   
5. 
   Birlamchi struktura saqlanib qolib, qolgan barcha strukturalar buziladi.
   

9. 
   Zinin reaksiyasi yordamida nitrobenzoldan anilin olinadi. Bu reaksiyada 0,5 mol nitrobenzoldan necha gramm anilin olinadi va reaksiya natijasida necha gramm oltingugurt ajralib chiqadi?
   

1. 
   46,5 g ; 48 g
   
2. 
   93 g ; 96 g
   
3. 
   9,3 g ; 9,6 g
   
4. 
   4,65 g ; 4,80 g
   
5. 
   139,5 g ; 144 g
   

10. 
    Metilaminning yonish reaksiyasi tenglamasini yozing va koeffitsiyentlar yig‘indisini aniqlang?
    

a) 13 b) 16 c) 29 d) 30 e) 32

V. GEТEROTSIKLIK BIRIKMALAR.

(56, 57, 58-darslar)
Ushbu darslarda o‘quvchilarga uglerod atomidan tashqari kislorod, azot kabi elementlar ham ishtirok etadigan siklik birikmalar haqida nazariy bilimlar beriladi.

Siklni hosil bo‘lishida uglerod atomi ishtirok etgan benzol, toluol, fenol, anilin kabi organik birikmalar haqida o‘quvchilarga ma’lum. Kislorod, oltingugurt, azot ishtirok etgan geterotsiklik birikmalar haqida ushbu darslarda o‘quvchilar bilim oladilar.

Geterotsiklik birikmalarning quyidagi vakillari haqida ma’lumotlar beriladi.

Shuningdek nuklein kislotalar RNK va DNK haqida umumiy tushunchalar beriladi.

Nuklein kislotalarni tirik organizmlardagi ahamiyati haqida ma’lumotlar, tuzilishi va xossalari haqida nazorat bilimlar beriladi.
56-DARS- Geterotsiklik birikmalar. Furan. Pirrol.

57-DARS- Purin va pirimidin.

O‘quvchilar xalqali uglevodorodlardan sikloparafinlar va aromatik uglevodorodlar bilan tanishgan. Siklogeksan, benzol va uning gomologlari, hamda hosilalarida xalqani faqat uglerod atomlari hosil qilgan.

56, 57-darslarda o‘quvchilarga xalqalarida uglerod atomlari bilan birga azot, kislorod, oltingugurt va boshqa elementlarning atomlari ham ishtirok etgan birikmalar haqida tushuncha beriladi.

• 
  Хalqalarida uglerod atomlari bilan birga boshqa elementlarning atomlari ham mavjud bo‘lgan moddalar geterotsiklik birikmalar deb ataladi.
  

Geterotsiklik birikmalarning furan, pirol, purin va pirimidin kabi vakillari, ularning tuzilishi hosilalari bilan tanishiladi.

Furan-besh a’zoli geterotsiklik birikma bo‘lib, 31S da qaynaydigan xloroform xidini beruvchi rangsiz suyuqlik. Suvda erimaydi. Besh a’zoli geterotsiklik birikma tarkibiga kislorodning o‘rniga oltingugurt kirsa tiofen, azot kirsa pirrol deyiladi.

Pirrol-130S da qaynaydigan, rangsiz suyuqlik, suvda erimaydi; spirtda, efirda eriydi.

F
uran, tiofen va pirrol molekulalari 450S hamda Al₂O₃ ishtirokida bir-biriga aylanib turadi.

Pirrol kuchsiz asos xossasiga ega. Aromatik xossani namoyon etadi. Pirrolning hosilalari gemoglobin va xlorofil tarkibiga kiradi.
Olti a’zoli azotli geterotsiklik birikmalar
Piridin-rangsiz suyuqlik bo‘lib, qo‘lansa hidli, 115S da qaynaydigan, suvda va organik erituvchilarda oson eriydigan modda. Kimyoviy formulasi:

Aminlar kabi asosli xossaga ega bo‘lib, benzol kabi aromatikdir. Piridin RR, V₁, V₆ kabi vitaminlar va ko‘pgina biologik aktiv moddalar tarkibiga kiradi.

P
irimidin-olti a’zoli ikki geteroatomli geterotsiklik birikma bo‘lib, formulasi quyidagicha:

Pirimidin rangsiz kristall modda bo‘lib, 21S da suyuqlanadi, 124S da qaynaydi. Suvda oson eriydi. Pirimidinning hosilalari timin, sitozin va uratsil nuklein kislotalar tarkibiga kiradi.

Purin-azotli geterotsiklik birikma bo‘lib, nuklein kislotalar tarkibiga kiradigan hosilalari adenin va guanindir. (9-sinf darsligidagi 100-betga qarang)
58-DARS. Nuklein kislotalar tarkibi. Тuzilishi. Nukleotidlar. RNK, DNK, NK larning biologik ahamiyati.
Darsning maqsadi: O‘quvchilarga tirik organizmlar hayotida eng muhim ahamiyatga ega bo‘lgan, irsiy belgilarni o‘zida saqlovchi va nasldan-naslga o‘tishini ta’minlovchi, murakkab tuzilishli moddalar ribonuklein kislota (RNK) hamda dezoksiribonuklein kislota (DNK) haqida ilmiy tushunchalar berish.

O‘quvchilar DNK va RNK lar haqida umumiy biologiya kursida tanishganlar. 9-sinf kimyo kursida ham nuklein kislotalar haqida umumiy tushunchalarni olganlar. Bundan oldingi mavzularda esa uglevodlar, azotli geterotsiklik birikmalar purin va pirimidin hosilalari haqida ma’lumotlarni o‘rgangan. O‘qituvchi o‘quvchilardagi mavjud bilimlar asosida darsni rejalashtirishi kerak.

Dars rejasi:

1. 
   Nuklein kislotalarning tirik organizmlar hayotidagi ahamiyati.
   
2. 
   Nuklein kislotalarning tarkibi va tuzilishi.
   

a) azotli geterotsiklik asosi

b) uglevodli asosli

c) fosfat kislota qoldig‘i

d) nukleotidlar

3. 
   RNK tuzilishi va biokimyoviy jarayonlardagi ahamiyati. DNK dan farqi.
   

DNK juda katta molekulyar massaga (4-16 million) ega bo‘lib, 10 minglab nukleotidlardan tashkil topgan.

Nukleotidlarning tuzilishini quyidagicha ifodalash mumkin:

Azotli geterotsiklik asos: adenin, guanin, sitozin, timin

Uglevod: riboza, dezoksiriboza

Fosfat kislota qoldig‘i