Ibnü'i-a'RAbî

İBNÜ'L-BEVVÂB

Ebü'l-Hasen Alâüddîn Alî b. Hilâl el-Kâtib el-Bağdâdî (ö. 413/1022) Aklâm-ı sittenin teşekkülünde

İbn Mukle'den sonra en büyük rolü oynayan hattat.

IV. (X.) yüzyılın ikinci yarısında doğdu­ğu tahmin edilmektedir. Babası, Büvey-hîler'in Bağdat'taki hâkimiyeti sırasında saray kapıcısı olduğundan İbnü'l-Bevvâb ve İbnü's-Sitrî künyeleriyle anılır. Hayatı­nın büyük bir kısmını Bağdat'ta geçiren İbnü'l-Bevvâb dinî ilimleri İbn Sem'ûn'-dan, kıraat ilmini Ubeydullah el-Merzübâ-nfden, edebî ilimleri Ebü'1-Feth Osman b. Cinnî'den öğrendi. Hat sanatını Muham­med b. Esed ve Muhammed b. Simsimâ-nî'den (Simsimî) meşketti. Bağdat'ta Man-sûr Camii'nde bir müddet vaizlik, ayrıca ressamlık, nakkaşlık, ciltçilik, müzehhip-likve hattatlık yaparak geçimini sağla­yan İbnü'l-Bevvâb Bağdat'ta vefat etti. Bâbülharb Kabristanfnda Ahmed b. Han-bel'in türbesi yanma defnedildi. Bazı kay­naklarda ölüm tarihi 423 (1032) olarak kaydedilmektedir.

İbnü'l-Bevvâb, Büveyhî vezirlerinden Fahrülmülk Ebû Gâlib Muhammed b. Ha­lefin yakın dostuydu. Muhammed b. Ha­lef Irak valisi olunca nedimleri arasına gir­di ve onun aracılığıyla Bahâüddevle'nin Şîraz'daki kütüphanesine müdür tayin edildi. Burada çalışırken bulduğu, İbn Mukle tarafından yazılmış mushafın ek­sik cüzünü orijinalinden ayırt edilemeye­cek şekilde yazıp tamamladıktan sonra cildini de yaptı. Bu başarısı karşılığında kendisine 100 dinar verildiği, ancak onun kütüphanede bulunan eski Semerkant ve Çin kâğıtlarından Çin'de yapılanları alma­yı tercih ettiği rivayet edilmektedir.

Hat sanatının en büyük üstatlardan biri olan İbnü'l-Bevvâb'ın altmış dört mushaf yazdığı kaydedilmektedir. Bunlardan za­manımıza ulaşan ve ona aidiyeti kesin olan en güzel mushaf Dublin'de Chester Beatty Library'de bulunmaktadır.⁴³⁴ 391'de(100l) Bağdat'ta istinsah edilen bu mushaf, 17,7 x 13,7 cm. eba­dında ve 286 varaktan ibaret olup her sayfada on beş satır vardır. Sûreler rey-hânî. sûre başları tevki' hatla yazılmıştır. Âyet sonlan mavi renkli üç nokta ile be­lirtilmiş, her beş âyette bir, beş rakamı­nın ebced karşılığı olan "he" harfini tem­sil eden damla şekli konmuştur. Her on âyeti gösteren aşır işareti sûrelerin için­de ve kenarda iki madalyon şeklindedir. Ferağ kaydında müzehhibi belirtilmemiş olmakla beraber İbnü'l-Bevvâb'ın aynı za­manda müzehhip olması, bu mushafın onun tarafından tezhip edilmiş olduğu ihtimalini arttırmaktadır. David Storm Rice. reyhanı yazıdaki gelişmeyi belgele­mesi yanında devrinin mushaf yazma usullerini, terkip ve tezhibini göstermesi bakımından da önemli bir örnek olan bu mushaf üzerinde yaptığı çalışmaları bir kitap halinde yayımlayarak mushafın sa­nat dünyasında tanınmasını sağlamıştır.⁴³⁵

İbnü'l-Bevvâb'ın hattıyla günümüze ula­şan diğer bir eser Câhiüye devri şairlerin­den Selâme b. Cendel'in divanıdır.⁴³⁶ 42x31 cm. eba­dında, aharlı otuz dört varaktan ibaret olan bu divanın ketebe sayfasında İbnü'l-Bevvâb'ın imzası vardır. Ketebe sayfası dört satır reyhânîden sonra bir satır sü­lüs, tekrar beş satır reyhânînin altında iki satır tevki' hatla ve altınla yazılmış olup harflerin etrafı siyah mürekkeple tahrir-lenmiştir. Ketebe kaydından Ramazan 408'de (Şubat 1018) Bağdat'ta yazıldığı anlaşılan divanın cildi ve tezhibi de muh­temelen aynı tarihlerde yapılmıştır. Baş tarafında Yavuz Sultan Selim'in mührü­nün bulunması yazmanın Yavuz'un özel kütüphanesine ait bir nüsha olduğunu göstermektedir.

Selâme b. Cendel divanın İbnü'l-Bevvâb hattıyla yukarıdaki nüshayla aynı tarihte yazılmış diğerbir nüshası İstanbul Türk ve İslâm Eserleri Müzesi'nde yıpranmış ebru ciltli bir mecmuanın ⁴³⁷ so­nunda bulunmaktadır. Baş tarafı eksik olan divan 28,5 x 38 cm. ebadında olup otuz beş varaktır. Nohudî, kalın aharlı kâ­ğıda yazılmış, metnin etrafı altınla cetvel-lenmiştir. Varak 1 b'de Sultan Mahmud'un vakıf kaydı ve mührü vardır. "Evde'ş-şebâbü hamden zü't-teâcibi" mısraı ile baş­layan bu nüshanın her sayfası, uzun tutu­lan muhakkak-sülüs satırdan sonra üç satır reyhanı, bir satır muhakkak, altı satır reyhânî hatlarla yazılmıştır. Koltuklar­da yuvarlak veya damla şeklinde münha-nî motifleri, içi yuvarlak bir rozet içinde ise altın zeminde tahrirli nebatî motifler yer alır. Muhakkak hatla yazılmış satırla­rın bitiminde mısralar mail olarak ve sürh mürekkeple yazılmıştır. Ketebe sayfası dört satır reyhânî. bir satır sülüs, beş sa­tır reyhânî ile yazılmış olup satır araları tezhiplidir. İki satırlık ketebe altınla ve tevki' hatla yazılmış, harflerin etrafı siyah mürekkeple tahrirlenmiştir. Tezhibinin de devrine ait olduğu tahmin edilen mec­muanın başında Kitûbü Büzûği'l-hilâl ü'1-hişâli'l-mûcibe li'z-zılöl adlı bir eser bulunmaktadır. Krem rengi kalın ahar­lı kâğıda nesih hatla Eşref b. Nasr Kayıt -bay'ın özel kütüphanesi için istinsah edil­miş olan bu eser bazı müellifler tarafın­dan İbnü'l-Bevvâb'a atfedilmişse de eser Süyûtrye aittir.⁴³⁸ Ya­zının üslûbu da İbnü'l-Bevvâb'ın hattına benzememektedir. Mecmua içinde yer alan Kelimâtü Emîri'1-Mü'mİnîn cAlî adlı diğer eser, Yâküt el-Müsta'simî'nin hattından naklen Hattat Yûsuf Şah el-He-revî tarafından yazılmıştır.

Selâme b. Cendel'in divanının her iki nüshası da hat üslûbu, sayfaların tertibi ve tezhibi bakımından birbirine benze­mektedir. İbnü'l-Bevvâb'ın istinsah etti­ği bu divanlarla Chester Beatty Library'-

de bulunan mushaf, aklâm-ı sittenin bil­hassa muhakkak ve reyhanı türlerindeki gelişmeyi gösteren en güvenilir örnekler­dir. Îbnü'l-Bevvâb mektebinde muhakkak ile reyhanının harf ve bağlantıları yanın­da kelimeler de satır düzeninde klasik nis-bet ve ahengini bulmuştur. Ancak bu ya­zılar asıl tekâmülünü Yâkût ekolünde ta­mamlamıştır. Sülüs ve nesih ise Osmanlı mektebinde gelişmiş, en güzel örnekleri bu dönemde yazılmıştır.

İstanbul Türk ve İslâm Eserleri Müze-si'nde ⁴³⁹ İbnü'l-Bevvâb'ın imzası­nı taşıyan Risâletü Ebî 'Oşmân 'Amri'b-ni Bahr eI~Câhiz fî medhi'l-kütübi ve'l-hub ıalâ Câmif'ijhâ adlı bir risale bulun­maktadır. 17 x 25 cm. ebadında yirmi al­tı varaktan ibaret olan risale açık samanî ve kirli yeşil aharlı kalınca kâğıda sülüs hattıyla, sürh mürekkeple yazılmıştır. Miklebli ve ebru ciltlidir. İçinde ⁴⁴⁰ İbnü'l-Bevvâb'ın Vefeyâtü'1 yâri dan alınan hal tercümesinin yer aldığı bu ri­sale büyük bir ihtimalle başka bir hattat tarafından yazılmıştır. Ketebedeki İmza ise taklittir. İbnü'l-Bevvâb'ın istinsah et­tiği diğer bir risale Münih Staatsbiblio-thek'te ⁴⁴¹ bulunmaktadır. Kitâ-bü'!-Belâğa adlı kırk altı varaklık bu ri-sâle Ramazan Abdüttevvâb tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1965).

İbnü'l-Bevvâb, İbn Mukle'den sonra ikinci büyük hat üstadı olarak kabul edilir. İbn Mukle, mevzun hatlar arasında karakter ve Özellikleri birbirine yakın olan­ları telif ederek sınıflandırmış ve harfle­rin daire esasına göre geometrik nisbet-leriyle kaidelerini ortaya koymuş, böylece mensûb hatların belirmesin­de ilk önemli ıslahatı yapmıştır. İbnü'l-Bevvâb ise onun aklâm-ı sittede tesbit et­tiği bu estetik kuralları daha ince geomet­rik nisbetlere bağlayarak üslûbunu gü­zelleştirmiştir. Benzer üslûpların ortak özelliklerini belirleyip sınıflandırarak ka­lemlerin sayısını sekize indirmiş, böylece aklâm-ı sittenin teşekkülünde büyük bir yenilik yapmıştır. Hat sanatı alanında or­taya koyduğu güzel örnekler daha sonra yetişen hattatları etkilemiş, yazı üslûbu İslâm dünyasında üç asra yakın hâkim ol­muştur.

Şiirle de ilgilenen İbnü'l-Bevvâb'ın bu alanda günümüze ulaşan önemli bir eseri de hat sanatına dair yirmi sekiz beyitlik "Kasîde-İ Râiyye"sidir. İbn Hal­dun'un Mukaddimesinde yirmi iki bey­tini zikrettiği bu kasidenin pek çok şerhi yapılmıştır. Kaside, Süheyl Ünver'in İb-nü'l-Bevvâb'la ilgili eserinin Arapça ter­cümesine ⁴⁴² mütercim tarafından eklenmiş, daha sonra Muhammed b. Ha­san et-Tîbfnin Câmfu mehâsini kitâbe-ti'1-küttâb 'alâ tarikatı İbni'l-Bewâb içinde yayımlanmış ⁴⁴³ İbnü'l-Vahîd ve İbnü'l-Basîs'in şerhleriyle birlikte Hilâl Nâcî tarafından da neşredilmiştir. ⁴⁴⁴

İbnü'l-Bevvâb'ın yazı üslûbu Yâkût el-Müsta'sımî'ye kadar hattatlara Örnek ol­muş, bu üslûbu takip edenler ona yakla­şabildikleri nisbette büyük sanatkâr sa­yılmıştır. Bunlardan İbnü'I-Hâzin künye-siyle bilinen Ebü'l-Fazl Ahmed b. Muham­med ed-Dîneverî (ö. 518/1124) daha çok rikâ' ve tevki' yazılarını geliştirmiştir. Şühde el-Kâtibe lakabıyla tanınan hadisçi Zeyneb bint Ahmed b. Ebü'l-Ferec ei-İberî el-Bağdâdî, Emînüddin Yâküt el-Mevsılî el-Melikî, öğrencisi Veliyyüddin b. Zengî el-Acemî, musikişinas Safiyyüddin Abdül-mü'min el-Urmevî. İbnü'l-Bevvâb mekte­bini temsil eden ve devam ettiren büyük sanatkârlar arasında zikredilmektedir. Yetiştirdiği öğrencilerden yalnız Muham­med b. Mansûr b. Abdülmelik'in adı tes-bit edilebilmiştir.

Bibliyografya :

Müberred. e/-Be(âga(nşr. Ramazan Abdüttev-vâb), Kahire 1965. s. 55;Ebîverdî. el-Müstedrek fi'l-muhtelif ve't-mü'telif (Ibnü's-Sâbûnî, Tek-miletü İkmâli'l-İkmâl içinde, nşr. Mustafa Ce-vâd], Beyrut 1406/1986, s. 459-461; İbnü'l-Cev-zî. el-Muntazam, VIII, 10; Yâküt. Mu'cemü'l-udebâ',XV, 120-134; İbnü's-Sâbûnî. Tekmitetü !kmâli't-lkmâl{nşT. MustafaCevâd), Beyrut 1406/ 1986, s. 240; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 342-344; V, 117; VI, 119, 121; VII, 322; İbnü'l-Vahîd. Râ'iyyetü İbni'l-Bevvâb (nşr. Hilâl Nâcî). Tunus 1967; Ibnü's-Sâlğ. Tuhfetü üli'l-elbâb fîştnâ'a-ti't-hat ue'l-kİtâb (nşr. Hilâl Nâcî). Tunus 1967, s. 50-53; İbn Haldun. Mukaddime-i ibn Haldun (trc. Pîrîzâde Mehmed Sâhib Efendi), İstanbul 1275/1858. II, 338; Kalkaşendî. Şubhtu'l-acşâ, III, 12; Kâdî Ahmed, Gülistân-ı Hüner (nşr Ah­med Süheylî Hânsârî), Tahran 1352, s. 18;ÂIÎ. Menâkıb-ı Hünerverân.s. 17,23; Gülzâr-ıSa-üâb, s. 43; Keşfü'z-zunûn, 1, 242; Suyolcuzâde. Deohatü'l-küttâb, s. 82; Müstakimzâde. Tuhfe, s. 331; Habîb, Hat ve Hattâtân, İstanbul 1305, s. 44; Habibullah Fezâİlî, Ta'l'ım-i Hat, Tahran 1366, s. 72; D. S. Rice. Theünique~lbn at-Baw-wab Manuscript in the Chester Beatty Library, Dublin 1955; A. Süheyl Onver. Hattat Ali Bin Hi­lâl: Hayatı ve Yazıları, İstanbul 1958; a.e.: el-Hattâtü 'l-Bağdâdî: 'Alî b. Hilâl el-meşhûr bi'b-nİ'l-Bevvâb(trc. M. Behçete!-Eserî-AzîzSâmî), Bağdad 1377/1958; A. J. Arberry. The Koran Hluminated, Dublin 1967; Martin Lİngs. The Qur'anic Art ofCalt'tgraphy and lllumination, London 1976, s. 54, 55, 99. 115; David James. Qur'ans and Bindings from the Chester Beatty Library (ed. Leonard Harrow). London 1980, s. 32-34; "Risale fi'l-kitâbeti'I-mensûbe". MMMA (Kahire), 1(1955), s. 123; "Şerhu'l-Manzûmeti'l-müstetâbe fî'ilmi'1-kitabe" (nşr. Hilâl Nâcî), el-Meurid, XV/4 (Bağdad U07/I986). s. 259-270; Cl. Huart, "İbnülbevvâb", İA, V/2, s. 847; J. Sourdel-Thomine. "ibn al-Bawwab", EF(ing). III, 736-737.