İbrahimova Şəhla Mais qızı
Yüklə 126,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- FORMASİYALARARASI FƏRQ. İBTİDAİ İCMA FORMASİYASI ( I BÖLMƏ)
- РАЗЛИЧИЯ ФОРМАЦИИ. ПЕРВОБЫТНООБЩИННЫЙ СТРОЙ И ЕГО ФОРМАЦИИ (Глава 1) И.Дж.АМИРОВ РЕЗЮМЕ
- Ключевые слова
| BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №2 Humanitar elml ər seriyası 2015 UOT 94 «04/15» FORMASİYALARARASI FƏRQ. İBTİDAİ İCMA FORMASİYASI ( I BÖLMƏ)
Bakı Dövlət Universiteti israilamirov@mail.ru Formasiyalararası fərq, ibtidai icma dövrü məqaləsi icma dövründən bəhs edir. İnsanın əmələ gəlməsi, sürü halında yaşayış tərzləri, qəbilə və tayfa münasibətləri araşdırılmış və təhlil edilmişdir. Açar sözl ər: insan, qəbilə, varlıq İnsanın əmələ gəlməsi, sürü nəzəriyyəsi: İnsanın əmələ gəlməsi, həm d ə ilk formasiyanın, ibtidai icma dövrünün başlanğıcı hesab olunur. İnsanın əmələ gəlməsi ilə əlaqədar isə müxtəlif dinlərdə çoxsaylı rəva- y ətlər, o cümlədən təkallahlı dinlərdə Adəm və Həvva haqqında bilgilər də mövcuddur. T əbii ki, insanlıq bir kişi və bir qadının birliyindən başlanır. Bu m ənada, dini nəzəriyyənin yaradıcıları haqlı hesab oluna bilərlər. Dig ər nəzəriyyələr isə elmi yanaşmalardı ki, bunlara da qədim dövr və feodalizm dövründ ə yaşamış bilgi insanlarının fikirləri daxildir. Bunların sı- rasına Lukretsi, Eneida və qədim dövr müəlliflərinin elmi nəzəriyyələri ilə yanaşı inkişaf etmiş, feodalizm dövründə yaşamış, Darvinizm nəzəriyyəsi də ön əm daşıyır. Qədim dövr müəlliflərinin elmi nəzəriyyələrinin reallıqla uyğun- laşmadığını nəzərə alsaq, elm insanlarının ən çox üzərində dayandıqları ya- naşma Darvinizm nəzəriyyəsi hesab olunmaqdadır. Bu nəzəriyyədə göstərilir ki, insanın əmələ gəlməsi insanabənzər canlılardan yaranıb, mərhələli şəkildə inkişaf edib. İnsanların ibtidai icma dövrünün ilk mərhələsində şüursuz varlıqlar olaraq mövcudluğunu nəzərə alsaq, bu nəzəriyyənin də doğruluğu qənaətbəxş hesab oluna bil ər. Ancaq müasir inkişaf edən dünyanın tələbləri buna imkan verir ki, insanın yaranma ardıcıllığını düzgün şəkildə müəyyənlişdirmək mümkün olsun. Bununla əlaqədar bir məsələni xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, əksər planetl ər Günəşdən ayrıldıqdan sonra, Günəş ətrafında nizamsız şəkildə dövr 104 etmişlər. Bu hərəkətlər sistemində ilk başlanğıc “qaz”-ın hidrogen və oksigenin meydana g əlməsi və onların birləşməsi nəticəsində yer planetinə yağışın yağ- ması ilk mərhələdir. Burada bir amili xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, bütün canlıların yaranış yeri su hesab olunmalıdır. Dig
ər mərhələdə isə su mühitində 4 ünsürün suyun, oksigenin, torpağın v ə günəşin təsiri nəticəsində təkhüceyrəli və çoxhüceyrəli varlıqların yaranması dövrüdür. Başqa şəkildə desək insanların və digər canlıların yaranması eyni amill
ərin təsiri nəticəsndə baş verib. Eyni məxəzdən yəni tək hüceyrəli və çox hüceyr
əlilərin inkişafı nəticəsində yaranmış və bu varlıqlardan insanın, o cüm- l ədən, digər canlıların hübrələri (spermatozidləri) ayrılmışdır. Bundan sonrakı inkişaf dövrü də eyni şəkildə suda davam etmiş, oxşar canlıların, erkək və dişi növl
əri yaranmışdır. Tək hüceyrəli və çox hüceyrəlilərdən ayrılan digər can- lıların hübrələrində də həmin proses baş vermişdir. Burada bir m əsələni xususi vurğulamaq lazımdır ki, hazırda Yer plane- tind ə mövcud olan suda və quruda yaşayan canlıların həm daxili, həm də xarici orqanları eyni olmaqla yanaşı, davranış tərzləri, qidalanma tərzləri, yaşamaq t ərzləri, növ artırma tərzləri və digər amilləri də oxşar şəkildədir. Bu amil canlılar arasında sinif anlayışının nisbi xarakterli olmasının göstəricisidir. İnsan qövmü də bu canlıların tərkib hissəsi olaraq, çoxhüceyrəlilərdən, yeni növ olaraq ayrılmışdı. Su şəraitində insan hübrələri sürülər şəklində, inki- şaf etmiş, böyümüş, bununla yanaşı, cinsi və irqi xüsusiyyətləri yaranmışdır. Bununla b ərabər, çoxhüceyrəlilərdən ayrılan digər canlılar da, insan hüceyr ələri ilə birlikdə bərabər şəkildə inkişaf etmişdir. Yəqin ki, iqlimin t əsirləri nəticəsində, müəyyən qrup canlılar su mühitində yaşamalarını sona çatdırmış və quru ərazilərində yaşamağa başlamışlar. İnsanların su mühitindən quruya çıxmaları da, digər canlılarla birlikdə sürü şəklində baş vermişdir. Bunun nəticəsində planetin müxtəlif istiqamət- l ərində, yeni növ olan, insan sürüləri və digər canlı sürüləri meydana gəlmişdir. Torpaq mühitin ə çıxdıqdan sonra isə insan sürülərini digər canlılardan f ərqləndirən əsas amil şüurun meydana gəlməsi ilə yaranmışdır. Ancaq buna q ədər insan sürüləri digər canlılardan o qədər də fərqlənməmişlər. F.Engels bununla əlaqədar öz əsərində bəşəriyyətin inkişafının üç başlıca dövrd ən – vəhşilik, barbarlıq, və sivilzasiyadan ibarət olduğunu yazmışdır (1, 21). İnsan sürülərinin şüurlarının inkişafında isə başlıca amil, digər canlılarla münasib
ətlərdə ovçuluq və yığıcılıq vərdişlərinin inkişaf etməsi səbəb olmuş- dur.
Bunun n əticəsində instiktiv olaraq, digər canlılarda olduğu kimi (balıq sürül ərində, quş sürülərində və digər canlı sürülərində olduğu kimi), insan sürül ərinin birliyi meydana çıxmış, birgə yaşayış meydana gəlmişdir. Meydana g ələn bu birliklər ilk icmalar idi. Bu eyni zamanda təkamül prosesinin baş- lanğıcı, insan qövmünün ilk formasiyaya daxil olması idi. Perşiç A.İ. əsərində göstərir ki, xronoloji sərhədlərin meydana gəlməsi, insanların digər canlılardan ayrılması nəticəsində mümkün olmuşdur (4, 60). 105
İnsan sürüsü icmasının birliyini şərtləndirən amillər isə ondan ibarət idi ki, icmanın birliyinin əsasını birgə qidalanmaq, birgə qorunmaq və digər f əaliyyətlərin tənzimlənməsi üçün gərəkli idi. İnsan sürüləri icması. İnsan sürüləri cəmiyyəti, şüurun inkişaf etmədiyi icmalar idi. İnsan sürüləri icması xaotik davranış qaydalarının mövcud olduğu c əmiyyət idi. Hərəkətləri əsasən, instiktiv şüur əsasında idarə olunurdu. Nitq qabiliyy ətinin primitiv forması mövcud idi. Konkret yaşayış məskənləri möv- cud deyildi. Çoxsaylı insan sürüləri icmaları, demək olar ki, yer planetinin müxt
əlif istiqamətlərində eyni formada yaşam fəaliyyətlərində idilər. İnsan sürüləri icması yığıcılıq və ovçuluq məşğuliyyətləri ilə əlaqədar olaraq tez-tez yerl ərini dəyişirdilər. Bununla bərabər, insan icmalarında müx- t əlif səbəblərdən ayrılmalar baş verirdi. Bu ayrılmalar əsasən sürülərin artması və yerdəyişməsi nəticəsində, iqlim şərtlərinin təsirləri nəticəsində, eyni arealda yaşayan sürülərin qida axtarışı n əticəsində, eynicinsli sürülərin meydana gəlməsi nəticəsində, digər canlılarla yeni münasib ətlərin meydana çıxması nəticəsində, daha əlverişli coğrafi əra- zil ərdə məskunlaşmaq baxımından, daxili münaqişələrin baş verməsi nəticə- sind ə, yeni münasibətlərin meydana çıxması nəticəsində, insan sürüləri icma- sının ov etmə xarakteri baxımından, insan sürüləri icmasında hegemoniyanın yaranması baxımından, qida çatışmazlığı ucbatından baş verirdi. Bunun n əticəsində insan dəstələri arasında qonşu sürülər icmasının əsas- ları yaranır, ilk qəbilələr meydana gəlirdi. İlk qəbilələrin meydana gəlməsi promiskuet nigahların mövcudluğu ilə əlaqədar idi. Yeni insan icmalarının meydana gəlməsi, daha çox yem və qida şərtləri t ələbinin meydana çıxmasını şərtləndirirdi. Buna görə instiktiv də olsa, insan icması, digər canlılarda olduğu kimi, bir yerdə yaşamağa, ov etməyə və qo- runmağa məcbur idilər. Bunun n əticəsində eyni arealda yaşayan müxtəlif insan dəstələrinin dav ranış tərzlərinə uyğun olaraq, səsləri yaranırdı. Digər canlılar eyni ahəngli t ək səslər çıxardıqları halda, insanların müxtəlif səsləri çıxarma qabiliy- y ətlərinin olması, onların nitqinin inkişafını şərtləndirən əsas amil idi. Yer planetinin f ərqli bölgələrində mövcud olan insan icmaları daxilində d ə, davranış tərzlərinə uyğun olaraq, müxtəlif şəkildə, primitiv nitq inkişaf edirdi. Bu t əkamül prosesi, zaman müddəti daxilində baş verirdi. İnsan sürüləri icması və digər canlılar arasındakı münasibətlər “volf” qanunlarına əsaslanırdı. Demək olar ki, hər tərəfdə yırtıcıların mövcud olduğu c əmiyyətdə insan icmasının ov etməsi və qorunması mübarizə xarakteri daşı- yırdı. Başqa şəkildə ibtidai icma formasiyasının ilk mərhələsində bu münasi- b ətlər yaşamaq uğrunda mübarizə səciyyəsi daşıyır, insanlar volf qanunlarına əsasən ya yem olur, ya da yem əldə edirdilər. Bu amil canlılar arasında təbiət qanunlarının meydana çıxmasını şərtləndirir, hegemoniyanın yaranmasında əsas amilə çevrilirdi. Sürü icmasında fərdlər arasında sosial bərabərlik demək olar ki, yox 106
s əviyyəsində idi. Bu məsələ məhz sürü icmasının xarakterindən irəli gəlirdi. Dem ək olar ki, ibtidai icma dövrünün ilk mərhələsində insan sürü- l ərindəki fərdlər müdafiəsiz idilər və hər hansı canlılar tərəfindən hücum baş verdikd ə təkbaşına qorunmağa məcbur idilər. M əhz bu amil digər canlılarda olduğu kimi, insan dəstələrinin də instiktiv şəkildə birləşməsini şərtləndirirdi. Bunun nəticəsində baş verən hücumlardan icma üzvl əri birgə qorunur, birgə yaşayışın üstünlükləri icma üzvlərinin birləş- m əsini şərtləndirirdi. İnsan icmasının nümayəndələri, hər hansı fərdləri öldükdə, digər canlı- larda olduğu kimi öz növlərini yemirdilər. Lakin Yer planetinin müxt əlif istiqamətlərində “kanibalizm”-ə yol verən icmalar q ədim dövrdən başlayaraq müasir günlərə qədər mövcud olmuşlar. Bu halların daha geniş yayıldığı bölgələr Şm Amerika, Avstraliya və pla- netin müxt əlif istiqamətlərində yaşayan xalqlar içərisində, daha geniş yayılmış, XX
əsrə qədər mövcud olmuşdur. Bir sıra insan dəstələrində isə vəfat edən fərdlər basdırılmırdı və digər canlılar tərəfindən qida olaraq yeyilirdi. Bu ad
ət qədim dövrdən başlayaraq, müasir günlərimizə qədər müxtəlif xalqlarda ad ət olaraq mövcutluğunu davam etdirməkdədir. Misal üçün Hindistanda Z ərdüşt dininə mənsub olan xalqlar həmin adətin əlamətlərini indi də davam etdirməkdədirlər. Ancaq bununla yanaşı, antropoloji insan sürüləri, digər canlıları ovlayır, bunun n
əticəsində ilk təsərrüfat forması mənimsəməsinin əsası qoyulurdu. Bununla b ərabər, insan sürüləri icması fərqli vərdişlərin inkişafında yeni m ərhələyə daxil olurdular ki, bunun nəticəsində müxtəlif məhsullarla qidala- nan insan d əstələri meydana gəlirdi. İqlim şərtlərinin və digər təhlükələrin təsiri nəticəsində, uzaq məsafələrə h ərəkət edə bilməyən insan sürüləri icması, qapalı ərazilərdə mağaralarda m əskunlaşmağa başlayırdılar. Bu munasibətlər sistemi paleolit dövrünün ilk m ərhələsində baş verirdi. Bununla yanaşı insan şüurunun və qabiliyyətlərinin inkişafı nəticəsində yeni bacarıqlı insan dəstələri- Neandertallar formalaşırdı (5, 43). Bu proses planetin h ər yerində eyni şəkildə deyil, fərqli amillərin təsiri n əticəsində müxtəlif şəraitdə inkişaf edirdi. Bunun nəticəsində müxtəlif əra- zil ərdə iqtisadi amillərin təsiri nəticəsində daha ağıllı insan dəstələri “Homo Sapiens”-l ər inkişaf edirdi. Q əbilə, tayfa icması. İbtidai icma formasiyasının yeni mərhələsi qəbilə v ə tayfaların yaranması oldu. Demək olar ki, planetdə ekvatorial iqlim qur- şağının mövcudluğu, Yer kürəsinin müxtəlif istiqamətlərində, qəbilə, tayfa mü- nasib
ətlərinin eyni vaxtda yaranmasını şərtləndirmişdir. Ekvatorial iqlim qurşa- ğının davam etməsi nəticəsində, insanlar daha aktiv şəkildə ovçuluqla, yığıcı- lıqla və digər əmək sahələri ilə məşğul olmuşlar. Az ərbaycan arxeoloqlarının əldə etdikləri arxeoloji qazıntı məmulatlarına 107 əsasən, üst paleolit mədəniyyətinə keçid, qədim insanların həyat tərzində, f əaliyyət münasibətlərində dəyişikliklərə səbəb olmuşdur (3, 53). İnsan icmalarında əmək münasibətləri ilə yanaşı ovçuluq və yığıcılığın inkişaf etməsi, nəticəsində insanların şüurları inkişaf etmiş, “Homo-Sapiens”lə- rin meydana g əlməsi ilə digər canlılardan, fərqlənməyə başlamışlar. Bunun n əticəsində insanlar digər canlılarla münasibətdə “qida zənci- rind ə” daha üstün mövqeyə sahib olmuşlar. Üst paleolit dövründ ə yaşayan insanların, Qafqaz maralı, dağ keçisi, cüyür, ceyran v ə digər canlıları ovlaması barədə arxeoloji məlumatlar mövcud- dur (3, 11). Bununla yanaşı, qida əlavəsinin yaranması ilə əlaqədar, ilk canlıların insanlar t ərəfindən təsərrüfat münasibətlərinə cəlb edilməsi də meydana gəl- mişdir. Təsərrüfat münasibətlərinə cəlb edilən canlılar, planetin müxtəlif istiqa- m ətlərində yaşayan insan icmalarında fərqli və oxşar şəkildə baş vermişdir. Dem ək olar ki, müxtəlif icmalar yaşadıqları regiona uyğun olaraq, digər can- lıları təsərrüfat münasibətlərinə cəlb etmişlər. Dünya xalqları da daxil olmaqla, Az ərbaycan ərazisində mezolit dövründə başlayan bu dövr həm də köçəri və yarımköçəri həyatın başlanğıcı hesab olunmalıdır. (Köçərilik ni-zamsız hərə- k ət, yarımköçərilik marşrut üzrə hərəkətdir). Bu canlılar içərisində davar, mal-qara və digər təsərrüfat heyvanları üstünlük t əşkil etmişdir. M ənimsəmə təsərrüfatı adlandırılan bu münasibətlər sistemi, Azərbaycan ərazisində e.ə. XII- e.ə VIII minilliklərdə mövcud olmaqla, paleolit və mezolit dövrl
ərini əhatə etməkdədir. Ox və kamanın ixtira edilməsi, heyvanların daha uzaq m
əsafədən ovlanmasına imkan yaratmış, bununla bərabər ibtidai hey- vandarlığın və ibtidai əkinçiliyin əsası qoyulmuşdur. Yığıcılıqdan əkinçilik, ovçuluqdan is ə maldarlıq yaranmışdır. Dem ək olar ki, insan sürüsü icmasının vahid arealda yaşaması, qəbilə və tayfa münasib ətlərinin yaranmasına şərait yaratmışdı. Qəbilə, tayfa icması vahid arealda yaşayan, insanların icmasından ayrılan qan qohumlarının birliyi idi.
Bu dövrd ə, planetin müxtəlif istiqamətlərində düzənlik, çöllük, meşəlik, dağlıq, dəniz ətraflarında, çay və göl ətraflarında, ümumiyyətlə, açıq ərazilərdə m əskunlaşan insan icmaları ilə yanaşı iqlim təhlükələrinin və digər faktorların t əsiri nəticəsində mağaralarda, kahalarda, o cümlədən, digər sığınacaqlarda ya- şayan qəbilə və tayfa birlikləri də mövcud idi. Q əbilə, tayfa münasibətlərinin inkişafı, insan birlikləri arasında, həm də qonşuluq icmalarının yeni mərhələyə daxil olmasına şərait yaratmışdı. Qonşu icmalarla yanaşı, həm də yanaşı yaşayan qəbilə, tayfa birlikləri meydana g əlmişdir. Bunun nəticəsində qəbilə və tayfalardan, yeni qəbilə və tayfalar yaranmışdır. Bununla yanaşı, müxtəlif təsərrüfat növləri ilə məşğul olan regional qə- bil ə, tayfa icmaları münasibətləri inkişaf etmişdir. Bunun nəticəsində ilk qəbilə, 108 tayfa k əndləri meydana gəlmişdir. Eyni zamanda qonşu qəbilələrlə məhsul mübadiləsi üçün şərait yaran- mışdır. H.H
əvilov əsərində göstərir ki, qəbilə icmalarının müxtəlif ərazilərdə yerl
əşməsi, həm də yeni mühitə uyğun münasibətlərin inkişafına şərait yarat- mışdı (7, 5). B əzi hallarda bu qəbilələr ictimai - iqtisadi mənafeləri naminə ittifaqlarda birl əşirdilər. H.Həvilov nümunə olaraq irokezlərin liqası, kriklərin konfede- rasiyasını misal göstərir (7, 6). Türk xalqlarında bu münasibətlər qəbilələrin daxildən böyüyərək tayfa- lara çevrilm əsi ilə şərtlənmişdir. Yəni ibtidai icma formasiyasının qəbilə birliyi dövründ ə qəbilələr tayfalarla yanaşı şəkildə inkişaf etmişdir. Bu münasib ətlər sistemini, əksər dünya xalqları kimi, müəyyən türk tayfaları da inkişaf etmiş feodalizm dövrünə qədər daşımışlar. Nümunə olaraq, vurğulamaq lazımdır ki, Baharlı, Bayandurlu, Səfəroğulları, Məntəşəoğulları, Aydınoğulları türk tayfalarının birliyini əks etdirən nümunələrdəndir. Türk xalqları ana bətnini qarın adlandırdıqlarına görə, qardaş (qarını-adaş) ifadəsi bir an anın övladları kimi başa düşülür. Məhz buradan da qızlar və oğlanlar oğlu dey ə adlandırılmış, oğulları ifadəsi tayfa birliyi mənasını əks etdirmişdir) Ərəb q əbilələri də daxil olmaqla bu icma münasibətləri digər xalqlarda da oxşar şəkildə inkişaf etmişdir. İbtidai icma dövrünün mezolit mərhələsində yaranan qəbilə və tayfa k əndləri adsız ərazilər idi. Sonrakı dönəmlərdə həmin ərazilər tayfalar, şəxs adları və coğrafi bölgələrin adlarına uyğun olaraq adlandırılmışdır. H.H
əvilov əsərində, göstərir ki, hər bir qəbilənin, tayfanın, ərazisi, m əişəti, mədəniyyət ümumiliyi, dili mövcud idi (7, 5). K.İ.Kozlova əsərində qeyd edir ki, qəbilə, tayfa kəndlərində təsərrüfat f əaliyyəti, ümumi əmək münasibətlərinə əsaslanırdı. İnsanlar icma daxilində birg ə çalışır, bir ocaq ətrafında birləşirdilər (8, 8). Qəbilə icması dövründə insanlar h əm də ocaq əldə etməyi öyrənmişdilər . Mezolit dövründ ə mövcud olan qəbilə, tayfa kəndləri ağac budaqların- dan, qamışdan, otdan tikilmiş evlər idi. Məhz bunun nəticəsidir ki, dünya ar- xeo
loqları, qəbilə, tayfa kəndlərinə aid çox az sayda arxeoloji qazıntı mate- rialları əldə etmişlər. Burada bir amili xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, ibtidai icma formasi- yasında, yaranan dövlətlərin forma quruluşu da icma münasibətlərinin ma- hiyy
ətinə əsaslanırdı. Paleolit, mezolit, neolit dövrünü əhatə edən ana xaqanlığının mövcud olduğu qəbilə, tayfa icması dövrü, həm də qəbilə, tayfa kəndlərində ümumi əm- lak, ümumi əmək və ümumi təsərrüfata əsaslanırdı. Əkinçiliyin və maldarlığın əsas təsərrüfat sahəsi olduğu bu dövr, həm də ümumi qəbilə, tayfa qanunlarının mövcud olduğu dönəm hesab olunmaqdadır. Burada bir amili d ə xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, insanlar əsas qida 109
m əhsullarını əkinçilik və heyvandarlıq məhsullarından əldə etdiklərinə görə bu sah ə, icma dövründən başlayaraq, əksər formasiyalar dövründə əsas məşğu- liyy ət sahəsi olmuşdur. Kozlov K.İ. əsərində göstərir ki, insanların başlıca əmək məşğuliyyətləri olan
əkinçilik və maldarlığın meydana gəlməsi, müxtəlif təsərrüfat sahələrinin inkişafına təkan olmuşdur (8,13). Misal üçün Az ərbaycan ərazisində balıqçılığın icma dövründə yaranması il ə əlaqədar məlumatlar mövcuddur (2, 7). Bundan başqa, üst paleolit və mezolit dövründə ibtidai əkinçilik və heyvandarlığın meydana gəlməsi, nəticəsində, ibtidai incəsənət, daş işləmə, ağac işləmə sahələrində müəyyən uğurlar əldə edilmiş, ölü basdırma mərasimi meydana g əlmiş, axirət dünyasına inam yaranmışdı. Bununla yanaşı, ətraf aləmin təsiri, digər canlılarla münasibət, o cüm- l ədən, əmək fəaliyyətləri nəticəsində, qəbilə və tayfa dinləri olan, totemizm, animizm, fetişizm yaranmışdı. Bu inam forması Yer kürəsinin müxtəlif istiqamətlərində yaşayan qəbilə, tayfalar iç ərisində fərqli şəkildə təzahür etmişdir. Misal üçün, Uzaq Şərq, Avropa, Asiya v ə Afrika eləcə də, Amerika xalqlarında da animizm, totemizm, fetişizm kimi qəbilə dinləri mövcud olmuşdur. Ərəb xalqları bu dövrü cahiliy- y ə dönəm adlandırırlar. Heyvandarlıqla məşğul olan bəzi türk tayfaları isə qəbilə və tayfa icması dövründ
ə, animizmlə yanaşı, Qurd toteminə inanmışlar. B əzi yarımköçəri heyvandarlıqla məşğul olan, türk tayfaları isə X əsrdə d ə totemizmə inanırdılar. Oğuznamə əsərində bəhs olunan Dədə Qorqud adı, şəxs olaraq totem kahinidir və Qurdu qoruyan mənasındadır. İbtidai icma dövründə müxtəlif xalqların həyatında qəbilə, tayfa dinləri- nin meydana g əlməsi, həm də yeni mərasim və ritualların yaranmasını şərt- l əndirdi ki, bunun nəticəsində xalq oyunlarının, ov mərasimlərinin və dini qa- nunların əsası qoyuldu. Neolit dövründə bu münasibətlərin inkişafı nəticəsində Yer planetind ə mövcud olan qəbilə və tayfalar içərisində ibtidai dinlər geniş şəkildə yayılmışdı. Neolit dövrü ibtidai icma dövrünün yeni m ərhələsi olmaqla, əksər dünya xalqları tarixində qəbilələrin, tayfaların yarımköçəri və köçəri həyat tərzinə başlaması, bununla yanaşı, insan qövmünün yeni ərazilərdə məskunlaşması dövrü hesab oluna bil ər.
Arxeoloji m əlumatlara əsasən, e.ə.VIII minillikdə Cənubi Azərbaycanda Urmiya gölü ətrafında qazma evlər aşkarlanmışdır (3, 149) . Misal üçün e. ə.VIII- e.ə.VII minillikdə, Uzaq Şərq və Cənub-Şərqi Asiya xalqlarının qamış evlərdə yaşamaları haqqında arxeoloji məlumatlar mövcud- dur.
Göyüşov R.B., Martınov A.İ. öz əsərində, mezolit dövründə Qara dəniz ətrafında əkinçiliklə məşğul olan türk tayfaları haqqında məlumatlar vermək- d ədir (9, 145-146). 110 Bunun n əticəsində mezolit dövründən başlayan istehsal münasibətləri neolit dövründ ə yeni mərhələyə daxil oldu.
rind
ə ibtidai icma quruluşunun dağılması sürətləndi. Qəbilə və tayfalar yeni inkişaf dövrünə, icma münasibətlərinə daxil oldular. İcma, qəbilə və tayfaların birlik formasında yeni yaşayış tərzləri idi. Afrika, Asiya, Amerika, Avstraliya v ə Avrasiya ərazilərində Neolit və Eneolit dövründ
ə başlayan bu münasibətlər, inkişaf etmiş feodalizm dövrünə qədər davam etmişdir. Bu amilin inkişaf etməsinə qəbilə və tayfaların təsərrüfat münasib ətlərində, əmək vərdişlərində baş verən təkamülün mühüm təsiri oldu. Dem ək olar ki, planetin müxtəlif istiqamətlərində mövcud olan, fərqli qəbilə və tayfaların istehsal münasibətlərini inkişaf etdirməsi bu prosesin daha da f əallaşmasını şərtləndirdi. İnsanların Neolit və Eneolit dövründə əkinçilik, daşişləmə, metalişləmə ağacişləmə, dulusçuluq sahələrində əldə etdikləri yeniliklər, bununla yanaşı, t əsərrüfat münasibətlərinə cəlb edilən yeni növ canlıların inkişaf etdirilməsi, q əbilə və tayfaların yeni yaşayış tərzinə keçmələrini şərtləndirdi. Tayfa və q əbilələr daxilində əmək bölgüsü baş verdi. Əkinçiliyin inkişafı ilə yanaşı, köç əri və yarımköçəri heyvandarlıq üçün də zəmin yarandı. Ail ə icmalarının yaranması, təsərrüfat və əmək vərdişlərinin təkamülü, bununla yanaşı, iqlim şərtlərində baş verən dəyişikliklər icma münasibətlərinin inkişafının sürətlənməsinə səbəb oldu. Neolitin sonu, Eneolit dövründ ə köçəri, yarımköçəri ailə icmalarının m əskunlaşması prosesi başlandı. Əksər dünya xalqlarında, qəbilə, tayfa icma- ları daxilində qoşa nigahlı ailələr yarandı. Bunun nəticəsində nəsli-icma qu- ruluşu matriarxat zəiflədi. Dem ək olar ki, müxtəlif tayfalarda Neolit və Eneolit dövrünü əhatə edən bu prosesl ər yeni münasibətlərin icma formasiyasının inkişafına şərait yaratdı. Yer planetind ə müxtəlif qrup adları ilə şərti adlandırılmış tayfalar, çay, göl, d əniz, dağ, çöl, meşə şəraitində məskunlaşmağa başladılar (misal üçün türk xalqlarında peçeneqlər-piçənək ərazisində yaşayanlar, polovets-sak - qıpçaqlar- çöl
ərazisində yaşayanlar, kaspilər- xəzərlər, dəniz ətrafında yaşayan və s. adlarla adlandırılan tayfalar ümümi, adları Oğuz tayfaları deyə bilinmək- d ədir). Bunlar ilk oturaqlaşmış tayfalar idi. İradə Avşarova və Qənirə Pirquliyeva əsərlərində göstərirlər ki, Azərbaycan Res
publikasında Firuz düşərgəsində Neolit, Eneolit dövrlərinə aid, oturaqlaşmış tayfalara m əxsus gil qablar, muncuqlar aşkarlanmışdır (6, 66). Həmçinin eneolit dövrün
ə aid Tovuzçay, Şəmkirçay, Şomutəpə, Töyrəttəpə, Əliköməktəpə arxeoloji düşərgələri, oturaqlaşmış insan məskənləri hesab olunmaqdadır (6, 73-74). Neolit v ə Eneolit dövründə oturaqlaşmış tayfaların mədəniyyətinə aid Mesopotamiya, Ural, Q ərbi Avropa, Afrika, Amerika, Uzaq Şərq xalqlarında da nümun ələr aşkarlanmışdır. R.B.Göyüşov, A.İ.Martınov əsərlərində Uzaq Şərq, Sibir, Ural arxeoloji düşərgələrində Neolit və Eneolit dövrünə aid, otu- 111
raqlaşmış tayfalara məxsus, maddi mədəniyyət nümunələrinin aşkarlandığın- dan b
əhs edirlər (9, 83). H.A.H
əvilov əsərində e.ə. VI-IV minillikdə Misir ərazisində oturaqlaşmış tayfalara m əxsus, əkinçilik mədəniyyətinin mövcudluğunu qeyd etmişdir (7, 239). Oturaqlaşmış həyata keçən ilk insanlar qazma evlərdə, alaçıqlarda, qamışdan v ə ağac budaqlarından hazırlanmış sığınacaqlarda məskunlaşmışdılar. Bunlar ilk icma k əndləri idi. Bu qəbilə, tayfa icması əsasən, ibtidai əkinçilik, heyvandarlıq, yığıcılıq, bağçılıq və ibtidai sənətkarlığı inkişaf etdirməyə başladılar. Az ərbaycan arxeologiyası əsərində, Neolitin sonu, Eneolit dövründə, Urmiya gölü hövz əsi, Həsənli, Firuz, Yanıqtəpə, Şimali Azərbaycanda Kültə- p ə, Damcılı, Daşaltı və digər ərazilərdə oturaqlaşmış həyata keçən tayfalar haqqında düşərgə məlumatları əldə edilmişdir (3, 149-169). Bununla b ərabər, Neolit dövründə müxtəlif qrup köçəri və yarımköçəri tayfalar heyvandarlığı əsas təsərrüfat sahəsi olaraq, inkişaf etdirməyə başla- dılar. Alaçıqlarda, yurtalarda məskunlaşan bu tayfaların əsas məşğuliyyət sa- h əsi heyvandarlıq, yığıcılıq, ovçuluq idi. R.B. Göyüşov və A.İ.Martınov əsərlərində Qərbi Sibir mədəniyyəti haq- qında məlumat verərkən ovçuluq, yığıcılıq və sənətkarlıqla məşğul olan köçəri v ə yarımköçəri qəbilə və tayfalar haqqında bəhs etməkdədirlər (9, 75). Mü əlliflər yenə öz əsərlərində Baykalətrafı, Yakutiya, Xakasiya, Qərbi Avropa s ərhədlərinə qədər, geniş arealda fəaliyyət göstərən, Neolit və Eneolit dövrünə aid, köç əri və yarımköçəri təsərrüfat sahəsi ilə məşğul olan türk xalqlarının m ədəniyyət nümunələrinin aşkarlanmasından bəhs etməkdədirlər (9, 75-77). Amerika, M ərkəzi Afrika, Avstraliya, o cümlədən, Avrasiya qitəsində mövcud olan q əbilə və tayfalar da, Neolit və Eneolit dövrlərindən başlayaraq, erk ən və inkişaf etmiş feodalizm dövrünə qədər, köçəri və yarımköçəri hey- vandarlıq məşğuliyyətlərini davam etdirmişlər. Dem
ək olar ki, Neolit dövrünün sonu, Eneolit dövründə məskunlaşan otu
raqlaşmış və köçəri, yarımköçəri icmaların təsərrüfat münasibətləri, oxşar şəkildə inkişaf edirdi. Oturaqlaşmış əhali heyvandarlıq, əkinçilik, sənətkarlıq, ovçuluq, yığıcılıq t əsərrüfatlarını yaşadıqları bölgəyə uyğun olaraq dağ, çöl, dəniz, göl, çay, ç əmən, meşə ərazilərinə uyğun olaraq inkişaf etdirməyə başladılar. İlk oturaqlaşmış kənd icmalarında məskunlaşan qəbilə, tayfalar qonşuluq şəklində birləşmişdilər. İcmanın ümumi torpaqları ilə bərabər, hər ailənin ayrıca təsərrüfatı mal-qarası, əmək alətləri, əkin payı mövcud idi. Y əni icma daxilində xüsusi mülkiyyət yaransa da, bazar təsərrüfatı möv- cud deyildi. İstehsal olunan məhsullar, insanların şəxsi tələbatlarını qarşılamaq üçün idi. Alış-veriş məhsul mübadiləsi ilə həyata keçirilirdi. Oturaqlaşmış tayfa v ə qəbilələr daxilində maliyyə, ticarət, vergi münasibətləri mövcud deyildi. Bununla yanaşı, qəbilə və tayfalar qorunmazlıq şəraitində yaşayırdılar. İlkin vaxtlarda çoxşaxəli qəbilələrin çoxluğu nəticəsində tayfa icmala- rında idarəçilik demək olar ki, mövcud deyildi. İcma nümayəndələri yaşayış 112
t ərzlərini qəbilə, tayfa dinlərinə əsaslanaraq tənzimləyirdilər. İcma qanunları primitiv formada inkişaf edirdi. Qəbilə və tayfalar daxi- lind
ə mühüm məsələlər ailə icmalarının rəhbərləri tərəfindən həll olunurdu ki, bu amil t ədricən ağsaqqallar şurasının meydana çıxmasına şərait yaratmışdı. Türk xalqlarında ağsaqqallar şurası, əfqanlarda cirgə, ərəblərdə şeyxlər, Roma- da senat, xalq tribunu, Yunanıstanda konsul adlandırılan bu idarəetmə forma- sının əsası icma dövründə meydana gəldi (hazırda parlamentli dövlətlər, məhz ağsaqqallar şurası birliyinə əsaslanır). Demək olar ki, planetin müxtəlif istiqa- m ətlərində bu proseslər oxşar şəkildə inkişaf edirdi. SSRİ arxeologiyası əsərində, məlumat verilir ki, bəzi qəbilə, tayfalarda ail
ə icmalarının rəhbərləri, bəzilərində tayfa başçıları mövcud idi. Qəbilə və tayfa başçıları, qan qohumlarının birliyi və ya qan qohumları şurası tərəfindən seçilirdi. Q əbilə, tayfa kəndləri dövlətin ilk rüşeymləri idi. Qəbilə, tayfa baş- çılarının funksiyası, təsərrüfata rəhbərlik etmək, nəsillərarası ixtilafları həll et- m ək, hərbi işə rəhbərlik etməkdən ibarət idi. Nəsli şura – nəslin tam bərabər- hüquqlu üzvl ərinin yığıncağı idi. Qəbilə, tayfa şurası isə nəsil ağsaqqallarının yığıncağı idi (9, 69). Köç
əri, yarımköçəri qəbilə, tayfalarda da eyni vəziyyət hökm sürürdü. Ancaq Eneolit dövründ ə çox mühüm hadisə qəbilə və tayfalar daxilində qoşa nigahlı ailə icmalarının inkişafı, təsərrüfat münasibətlərinə, həm də qonşuluq münasib ətlərinə təsirsiz ötüşmədi. Bunun nəticəsində, həm də mülkədarlıq formasiyasına keçid baş verdi. “ Türk xalqları tarixi” əsərində göstərilir ki, Qərbi Türküstan ərazisində yaşayan tayfalar, e.ə. VI minillikdən başlayaraq heyvandarlıqla məşğul olur- dular. Aşqabad yaxınlığındakı Ceytun arxeoloji məskəni və Anau mədəni dü- şərgəsi bu qəbildəndir. Tədqiqatçılara görə, e.ə VI- IV minillikləri əhatə edən Ceytun v
ə Anau arxeoloji mədəniyyətləri maldar tayfalara məxsus nümunə- l ərdir (10, 7-8). İcma şəklində yaşayan, köçəri, yarımköçəri əhalinin təsərrüfat münasi- b ətləri də qəbilə, tayfa qaydalarına əsaslanırdı. Başlıca məşğuliyyət sahəsi olan heyvandarlıqla yanaşı, yığıcılıq, ovçuluq, sənətkarlıq da inkişaf edirdi. Tayfa v ə qəbilə daxilində ümumi əmək mövcud idi. Vergi, ticarət, maliyyə mü- nasib ətləri inkişaf etməmişdi. Tayfa və qəbilələr mülkədar funksiyasına malik olsalar da qorunmazlıq şəraitində fəaliyyət göstərirdilər. Məhz bu amil qəbilə v ə tayfalar daxilində hərb işinin inkişafını vacib edirdi. Bununla b ərabər, istehsal olunan məhsullar, bazarlama üçün deyil, insan- ların şəxsi tələbatlarını ödəmək üçün idi. Qəbilə və tayfalar daxilində alış-veriş m əhsul mübadiləsi ilə həyata keçirilirdi. İqlim şərtlərinin təsiri, natural təsərrü- fatın daha geniş ərazidə mövcudluğu və digər amillərin təsiri nəticəsində, bu münasib
ətlər zəif şəkildə inkişaf edirdi. Tayfa v
ə qəbilələr ailə icması xarakterində fəaliyyət göstərirdilər. Pla- netin müxt əlif istiqamətlərində bu formada fəaliyyət göstərən tayfa, qəbilə icmasının böyük təsərrüfatı, həm də ayrı-ayrı ailələrin xırda təsərrüfatları şək- 113
lind ə bölünürdü. Ancaq daha böyük qəbilə və tayfalarda yaşamağın üstünlüyü q əbilə və tayfa ittifaqlarının yaranmasını şərtləndirdi. Qəbilə ittifaqlarının bir- l əşməsi nəticəsində xalq, tayfa ittifaqlarının birləşməsi nəticəsində millət yaranırdı (Millət bir neçə xalqın birlik formasıdır). H.H
əvilov əsərində göstərir ki, icma dövründə qəbilə və tayfaların ittifaq şəklində birləşməsi zərurətdən irəli gəlirdi. Demək olar ki, qəbilə və tayfa ittifaqları sinfi cəmiyyətə keçid dövründə yaranmışdı (7, 69). Eneolit dövründ ən başlayaraq, qarət müharibələri, qəbilə-tayfa dinləri uğrunda başlayan qarşıdurmalar və qız qaçırma hallarının başlanması nəticə- sind ə tayfa ittifaqlarının yaranması prosesi daha da sürətləndi. ƏDƏBİYYAT 1.
Ail ənin xüsusi mülkiyyətin və dövlətin mənşəyi. Bakı: Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1971. 2.
ərbaycan etnoqrafiyası. I cild. Bakı: Şərq-Qərb, 2007. 3.
Az ərbaycan arxeologiyası daş dövrü. 6 cilddə, I cild. Bakı: Şərq-Qərb, 2008. 4.
5.
История первобытного общества. М.: Наука, 1974. 6.
İradə Avşarova, Qənirə Pirquliyeva. Qafqaz arxeologiyası. Bakı: 2010. 7.
H.H əvilov Dünya xalqlarının etnoqrafiyası. Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı,1999. 8.
Козлова К.И. История первобытного обшества основы этнографии. М.: 1978. 9.
Göyüşov R.B., Martınov A.İ. SSRİ arxeologiyası. Bakı: Maarif, 1990. 10.
Türk xalqları tarixi. Metodik vəsait. I hissə. Bakı: BDU, 1994. РАЗЛИЧИЯ ФОРМАЦИИ. ПЕРВОБЫТНООБЩИННЫЙ СТРОЙ И ЕГО ФОРМАЦИИ (Глава 1) И.Дж.АМИРОВ РЕЗЮМЕ
Исследуемая статья посвящена различии формации человеческого общества на- чиная от первобытного строя, заканчивая межплеменными союзами. Дается научный анализ различия этих формаций по классификации племенного союза и их отношения, также условия жизни от стадии первобытного общества до племенного союза.
The present article is dedicated to the diversity between formations of humanity begin- ning from prehistoric times to community tribes. There is provided analysis of formations and their classification from prehistoric times to tribe community.
Yüklə 126,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|