Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

BOSNİYA VӘ HERSOQOVİNA BÖHRANI

Bosniya və Hersoqovina bir vaxtlar sabiq Yuqoslaviyanın əyalətlərindən birini təşkil etmiş və o vaxtlar olduğu kimi, indinin özündə də müsəlmanların əsas mərkəz dairəsi hesab olunur. Coğrafi baxımdan Bosniya və Hersoqovina müsəlmanları Albaniya, Makedoniya, Monteneqro, Kosovo və Bosniya ərazilərində pərakəndə halda məskunlaşmış, lakin vahid əraziyə yiyələnən Cənubi Avropa müsəlmanlarından hesab olunurlar.

Yuqoslaviya, I Dünya Müharibəsindən sonra meydana gəlmiş Serbiya, Krovasiya, Sloveniya, Monteneqru və müsəlman əyalətlərinin birlik və həmahəngliyi nəticəsində tə᾽sis edildikdən sonra Serbiya padşahı yeni dövlətə hakim tə᾽yin olunur. Belə bir qeyri-bərabər tərkib, ölkədə vahid millətin meydana gəlməsinə mane olur. Çünki Serb, Slovyan, Alban, türk, xorvat, məsihi ortodoks və katolik, müsəlman, eləcə də s. millət və dinlər Yuqoslaviya adlı vahid dövlətin hakimiyyəti altında birləşmişdi. Mə᾽lum məsələ idi ki, belə bir qeyri-bərabər dövlət və uzun illər boyu bir-birləri ilə düşmənçilik edən millətlər 73 ildən çox birgə həyat sürüb davam gətirə bilməzdilər.

II Dünya Müharibəsində Yuqoslaviya alman ordusu tərəfindən işğal olunur və serblərlə müsəlmanlar arasında ciddi qarşıdurmalar meydana gəlir. Belə ki, müsəlmanların müqəddəs dini ocaqları uçurdulur, onlara qarşı olmazın əzab və işgəncələr olunaraq, kütləvi surətdə qətlə yetirilirdilər. Həmin dövrdə nə az nə də çox ‒ üç yüz min müsəlman amansızcasına qətlə yetirilir.

II Dünya Müharibəsi başa çatdıqdan sonra məhəlli partizan və kommunist qruplaşmarın sə᾽yi nəticəsində Yuqoslaviya yenidən öz müstəqilliyini əldə edir və 1946-cı ilin 13-də Federal Yuqoslaviya Respublikası müstəqil bir dövlət kimi rəsmi olaraq e᾽lan olunur. Marşal Titov təzə tə᾽sis olunmuş dövlətə hakim tə᾽yin olunur. O, hakimiyyətinin ilk illərindən müsəlmanlara qarşı müsbət mövqe tutmamış və dəfələrlə onlara qarşı ağır cinayətlər törətmişdir. Lakin sonralar onlara qarşı olan münasibətini dəyişmiş və müsəlmanlara daha çox azadlıq vermişdir. General Titov müsəlmanları bə᾽zi dövlət vəzifələrinə tə᾽yin etməklə, müsəlman dövlət başçılarının rəğbətini qazanmağa başlayır.

Titov öz siyasi rəftarı və Sovet Ittifaqı ilə fasilə saxlamaqla, əllinci illərdə Yuqoslaviya əhalisinə daha çox azadlıq verib tədriclə birlik simvoluna çevrilərək, ölkədə milli birliyə nail olur. Bu vəziyyət Titovun ölümünədək davam edir və Yuqoslaviya bir o qədər də böyük çətinliklərlə üzləşməyir. Lakin Sovet Ittifaqının süqutu və şərqdə baş verən hadisələrlə sıx əlaqəli olan Titovun ölümü, bir neçə millətdən təşkil olan və vahid millət əsasında qurulmuş Yuqoslaviya federasiyasının süqutu ilə nəticələnir. Beləliklə, əyalətləri biri digərinin ardınca azadlıq və müstəqillik tələblərini irəli sürməyə başlayır. Müstəqillik tələbini irəli sürən ilk əyalət, Yuqoslaviyanın paytaxtından (Belqrad) ən uzaqda yerləşən Sloveniya olur. Mərkəzdən uzaqda yerləşdiyi və dövlət oraya qoşun yürüdə bilmədiyi üçün qan tökülmədən, öz müstəqilliyini əldə edir. Beləliklə, Yuqoslaviya ərazisində ilk müstəqil Sloveniya dövləti tə᾽sis olunur. Bir qədər sonra paytaxtdan uzaqda yerləşən və dövlətin qanun yürüdə bilmədiyi başqa bir əyalət, yə᾽ni serb ünsürünün azlıq təşkil etdiyi Xorvatiya cüz᾽i tələfatla öz müstəqilliyini əldə edir.

Bu iki respublika 1991-ci ilin yanvar ayının 25-də rəsmi olaraq Yuqoslaviyadan ayrılıb, müstəqil ölkə kimi fəaliyyət göstərməyə başlayırlar. 1991-ci il 8 sentyabrda Makidoniya da itki və tələfat vermədən, öz müstəqilliyini əldə edir. Onun ardınca Monteneqru digər əyalətlər kimi öz müstəqilliyini e᾽lan edir.

Lakin Belqradın qəzəb və narahatçılığına səbəb olmasın deyə, Serbiya ilə birgə federasiya qurmağa razı olur. Sloveniya, Xorvatiya və Makedoniya müstəqilliklərini əldə etdikdən sonra ağır itki və müharibələrlə yalnız Bosniya və Hersoqovina üzləşir. 1992-ci ilin yanvar ayının 29-da müsəlmanlar və Bosniya-Hersoqovina xorvatları öz müsətiqilliklərini e᾽lan edir və elə həmin gündən böyük faciə ilə üzləşirlər. Coğrafi baxımdan sabiq Yuqoslaviyanın təqribən mərkəz dairəsi hesab olunan bu əyalətdə serb, müsəlman, xorvat və digər millətlər məskunlaşırdı. Bunun üçün də onların müstəqillik tələbləri serblərin ciddi narazılığına səbəb olur. Әyalət Belqrada yaxın olduğu üçün serblər dərhal oraya öz qoşunlarını yürüdüb, bir neçə il müsəlmanlara qarşı olmazın cinayət və vəhşiliklərini törədirlər. Onların göstərdikləri bu vəhşiliklər bütün dünyanı dəhşəğə gətirir.