M o s k v a d a k cç irilm iş Ü m u m r u s iy a m ü s ə l m a n q u r u l ta y ın d a
özünı’i g ö sto rd i.
R u s iy a
d ö v lo tin in
o ra z i- f e d e r a tiv
ə s a s d a
təşkilinın
ə le y h in ə çıxan D a ğ ıs ta n m e n ş e v ik i Ə h m ə d Salikov iddia
e dirdi
ki,
b c lə
q u r u l u ş
a q r a r
m ə s ə l ə n in
holiini
çə tin lo şd iro co k ,
m ü s o lm a n
fohlolor
ü m u m r u s iy a
sosıal
q an u n v e riciliy in in b o h r ə lə r in d ə n i s tif a d ə e d ə bilmoyəcok,
çünki ə r a z i - f e d e r a t iv q u r u l u ş ş ə r a i t i n d ə bu q a n u n v e ric ilik
m ü x tə lif r e g io n l a r d a fə rq li x a r a k t e r d a ş ıy a c a q d ır. O n u n
t Ə K İ i f
etdiyi q ə t n a m o la y ih ə s in d ə g ö stə rilird i ki, ərazi
fe d e ra liz m i m ü s ə l m a n l a r ın
tam p a r ç a l a n m a s ı n a g ətirib
ç ıx a ra c a q vo rrıilli m osəloni həll e t m o y ə c o k d ir . O n u n
fikriııco, fe d e ı a l iz m prinsipi R u siy a d a m ü s ə lm a n la rı siyasi
c ə h ə t d o n p a ı ç a la y a c a q , b u n a göro do milli m əsolonin
holli ü m u m i, b irb aşa , b o ra b o r vo gizli seçki
h ü q u q u
əsa s ın d a
m ə rk ə z i
o r q a n
-
m ü s ə lm a n
m illi-m ədəni
p a r la m e n ti y a r a t m a q l a m ü so lm a n m illi-m odəni m uxtariy-
yəti f o r m a s ın d a h o y a ta k e ç irilm ə lid ir.26
Ə razi m uxtariy y əti b lo k u n d a n ə sa s m ə ’ruzəçi M .R ə -
sulzado idi. O, b e lə h esa b e dirdi ki, v a h id ü m u m ru siy a
to şkila tının y a r a d ılm a s ın a m a n e olan m ə d ə n i m uxtariyyət
p r o q r a m ı tü rk x a lq la r ın ın y ü k sə lə n milli ö z ü n ü d ə r k e t m ə
şü u ru n a odalətli şək ild o ca vab v e r ə bilm əz. "Sual olunur:
millət
n o d ir?
M o n
o m in ə m
ki, m illotin
ən
m ühiim
xüsusiyyotlori
dil
v ə
tarixi
o l a q ə lə rd ə n ,
a d ə t
vo
o n ’onolorin ü m u m iliyindon ibarotdir. B ə ’zən d e y irlə r ki,
İslam m illotin to c o s s ü m ü d ü r, çünki t ü r k - t a t a r d a n milloti
so ru ş d u q d a o, "mon m üso lm a n am " - deyo ca v a b vcrir.
Lakin bu, sohv baxışdır. X ris tia n milləti yoxdur v ə eləcə
do İslam milloti m övcud deyildir. Bu böyük m ü səlm an
evində
tü rk lo r
vo
ə r ə b l ə r
üçün
ayrı-ayrı
o ta q la r
olm alıdır."27
271 səso qarşı 446 səs üstünlüyü ilo q u ru lta y q ə r a ra
aldı ki, m illi-ə razi-fed erativ osasda d e m o k r a t ik respublika
Rusiya dövlət q u r u l u ş u n u n m üsolm an xalqlarının m ona-
feyini ta m to ’min e d o n ən yaxşı dövlət form asıdır.
M oskva g ö rü ş ü n d o n so n ra m ü s av atç ılar artıq "Ədomi
morkoziyyot"lo birloşm ok məsolosini açıq şəkildo iroli
sürürdülor, çünki o n la rın i d a r ə fo rm a sın a baxışları üm um i
idi,
hor
iki
partiya
pro q ram la rın ın
qalan
maddolori
d e m ə k o la r ki, fə rq lə n m ird i. Birloşmo 1917-ci il iyulun
3-də baş v e r d i.28
Yeni
p a rtiy a
"T ürk
Ə dəm i-m ərkəziyyət
M üsavat
partiyası" ad lan d ı. P artiyanı əm okçi kütloloro, homçinin
Rusiyanın tü rk və digor m üsəlm an xalqlarının s ə’ylərinə
əsa sla nan
d e m o k r a t ik
partiya e ’Ian
ed ə n
b əyannam ə
birləşm ənin əsasını təşkil etd i.29
Birloşmo n ətico sin d o "Müsavat" partiyası 1917-ci ilin
yayında
A z o rb a y c a n ın
ictimai-siyasi
həyatının
bütün
sa h ə lə rin d ə böyük n üfuz u olan qüdrotli siyasi qüvvəyə
çevrildi.
P artiya
A z ərb ay c an
xalqının
milli-azadhq
h ə r ə k a tı id eyala rının daşıyıcısı oldu.
1917-ci
ilin yayı vo payızında R usiyada kütlolərin
genişlənən
güclü * inqilabi
h ə r ə k a tı
C ənubi
Q afqaz
bölgəsində vəziyyətə t ə ’sir gö stərm əy ə bilməzdi. A zər-
baycanda inqilabi h ə r ə k a t üçün siniflərin və partiyaların
doqiq
m övqelori,
p a rtiya -təşkila t
qruplarının
müxtolif
istiqam ətli h ə r ə k o tlə ri səciyyəvi x a ra k te r aldı. Müxtolif
nəzəriyyəlor, r ə q a b ə t
ap a ran
siyasi
qüvvolorin
siyasi,
in telle k tu al
və
fə rd i
im kanları
sınaqdan
keçirdi.
Bolşeviklorlə m enşeviklor a ra s ın d a siyasi mübarizo daha
da kəskinləşdi. E ser-m en şev ik bloku kütloləri öz tə rə fin ə
ç ə k m ə k ü çün qətiyyətli m übarizə aparır, öz baxışlarını
fəal şəkildə tobliğ edirdi.
1917-ci
ilin yayında
bütün
ciddi
məsələlorin
holli
zam anı d a ş n a k la rın d a tez-tez qoşulduğu eser-m enşevik
birliyi özünü açıq göstorirdi. Çox halda bolşeviklor tocrid
o lu n u rd u la r. R S D F P Bakı toşkilatının qəti parçalanm a-
sının da əhəm iyyəti az deyildi.
1917-ci
il
iyulun
26-da
P e tro q ra d d a
bolşeviklor
partiyasının V I qurultayı öz işino başladı. Q urultayda
Bakı bolşevik toşkilatını tomsil edon P .C aparidzc vo
A .B .Y u sifza d ə30 A z ərbayc anda, o cümlodon Bakıda siyasi
qüvvəlor
nisbətinin
real
voziyyotini
göstərm odilər.
P.C aparidze
B akının
tim salında
sübut
edirdi
ki,
bolşeviklərin həy a ta keçirdiyi siyasət kütlələrin inqilabi-
ləşməsini t ə ’min edir, halbuki Bakı əhalisinin ohval-ru-
Dostları ilə paylaş: |