İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor



Yüklə 28,56 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/112
tarix06.05.2018
ölçüsü28,56 Kb.
#43146
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   112

Məhz  həmin  dövrdo  cəmiyyotin  başqa  bir  hissosi  - 
Bakının  çoxmillətli  fəhlo  sinfinin,  dcm ok  o lar  ki,  yarısını 
(45%)  və  onun  ən  aşağı  omok  haqqı  olan  lıissosini 
təşkil  edən  Azorbaycan  proletariatı  siyasi  solınoyo  çıxdı.3 
1903-1904-cii 
illərdə  azorbaycanlı 
fohlolorin 
to ’til 
və 
nümayişlərdo 
foal 
iştirakı 
göstordi 
ki, 
Azorbaycan
proletariatı  artıq  real  qüvvodir  vo  onııııla  hesablaşm am aq 
olmaz.  Artıq  əsrin 
ovvollorindo  A zorbaycan 
ziyalıları
içərisində  özlərini  yerli  millotin  fohlolori 
arasında  iş 
aparmağa  həsr  etmiş  adam lar  m cydana  çıxdı.  Bunlar 
M.  Ə.  Rəsulzadə,  S.  M.  Əfondiycv,  A.  Axuııdov,  M.
H.  Hacınski,  M.  Ə.  Əzizboyov  vo  başqaları  idi.4  Sonralar 
tale  onları  barrikadanın  müxtolif  toroflöriııo  atsa  da, 
mohz  onların  birgo  soyləri  noticosindo  1904-cii  ilin  II
yarısında  müsolman  dünyasında 
ilk 
sosial-dcm okratik 
təşkilat  olan  "Hümmət'1  öz  foaliyyotino  başladı  vo  lıomin 
vaxt  eyni  adlı  qəzetin  ilk  sayı  da  ç a p d an   çıxdı. 
RSDFP 
Bakı  komitəsi  nəzdində  foaliyyot  göstoroıı  bu  toşkilat
azərbaycanh 
fəhlələri 
m aariflondirmok, 
millotlorarası 
toqquşmalara  son  qoymaq  üçün  böyük  işlor  göriir,  İran 
inqilabında  və  həmçinin  çar  hökum otino  qarşı  bütün 
e’tiraz  aksiyalarında  fəal  iştirak  edirdi.
Azərbaycan 
ziyalılarının 
vo 
fohlolorinin 
müoyyon 
hissəsinin  məhz  sosial-demokratiyaya  meyl  etm osi  onunla 
izah 
olunur 
ki, 
çar 
hökum ətinin 
yeritdiyi 
böyük 
dövlətçilik  siyasoti  və  milli  azlıqların  h ü q u q la rın ın   hər 
vasitə 
ilə 
azaldılması 
şəraitindo 
sosial-dcm okratiya 
proqramının  milli  məsələyə  dair  bölmosi,  xüsusilo  millotin 
öz 
müqəddəratını 
tə ’yin 
etmok 
hüq u q u  
h aqqındakı 
moşhur  9-cu  §  inqilabi  əhval-ruhiyyədo  olan  Azorbaycan 
ziyahları  və  fəhlələrinin  müoyyən  hissosi  ü çün,  şübhosiz, 
böyük  cazibə  qüvvəsinə  malik  idi.  Bu  şüarın  cazibodarlığı, 
sosial-demokratların 
hakimiyyətə 
m üxalif 
olm ası 
öz 
xalqını  hər  şeydən  əvvəl  milli  zülm don  azad  etm ək 
ümidilə  yaşayan  ziyahların  m ütərəqqi  hissəsini  sosial-de- 
mokratların  sıralarına  cəlb  edirdi.  A zərbaycanlıların  gənc 
inqilabçı  nəsli  haqqında  M.  Ə.  R o sulz adənin 
dediyi 
"onlar  çarizmə  qarşı  mübirizədə  inqilabçı  sosializmi  ən 
sadiq 
olmasa 
da 
ən 
münasib  bir 
m ü tto fiq  
olaraq
g ö tü rd ü y n d o n  
s o s ia l-d c m o k ra tla rla  
yaxın 
işbiriiyino 
keçmişdilor"6  sözlori  bunu  bir  dah a  tosdiq  cdir.
İm p criy a d a  o  vax ta  q o dor  görünm om iş  sosial  partlayış 
vo  azadlıq  m übarizosinin  nohong  inkişafı  ilo  o lam ətdar 
olan 
1905-ci  il  comiyyotin  bütün  tobəqəlorinin  siyasi 
foallığının 
a rtm a sı 
üçün 
obyektiv 
şorait 
yaratdı, 
üm um m illi  təlob  və  ehtiyacları  ifado  edoıı  pro q ıam ların  
form alaşm ası  ü ç ü n   im k a n la r  açdı.
Ç arizm in  böyük  dövlotçilik  siyasoti,  impcriyanın  milli 
u c q a rla rın d a   yaşayan  xalqların  hüquqlarının  h ər  vochlo 
pozulm ası 
comiyyotin 
milli 
mosolonin 
tezliklo 
holl 
edilm osindo  m ara q lı  olan  b ü tü n   toboqolərini  bu  mosolo 
o tra f ın d a  
birləşdirdi. 
Comiyyotin 
mütoroqqi 
hissosi 
getdikco  d a h a   qotiyyotlo  mövcud  quruluşuıı  yeniləşdiril- 
məsi  mosolosini 
ortaya  qoyur,  islahatlar  kcçirilmosini
tolob  e dirdi.  Q a n unvcricilik  tokliflori  hazırlam aq  iiçün 
xalq  n ü m ay ən d o lo rin in   toplanm ası  haqqında  1905-ci  ilin 
əvvəllərindo 
o k ty a b r 
m an ife stin o  
qodor 
vcrilmiş 
çar 
fə rm a n la rı  A z ə rb a y c a n   comiyyotinin  qabaqcıl  nürnayən- 
dolorində  Q a fq a z ın   idaro  olu n m a  sistcminin  kökiindon 
dəyişilməsi  vo  o n u n   ohalisinin  hüquqlarsnın  bütün  Rusiya 
ohalisinin 
h ü q u q la rı 
ilo 
borabərloşdirilocoyino 
iimid 
y a radırdı.  G ə lo c o k   qanunvericilik  ınoclisino  Bakı  Şohor 
D um ası  nüm ayoııdolorinin  daxil  edilocoyi  h aq d a  daxili 
işlor  naziri  Bulıginin  v o ’dloriııdon,  lıomçinin  Q a fq aza 
canişin 
t o ’yin 
edilmiş 
q ra f 
İ.İ.Vorontsov-Daşkovun
Q a fq a z d a  
zc m stv o  
totbiq 
e tm ok 
vo ’dindon 
ruhlana n 
A z ərbaycan 
liberal 
ziyalılarının 
on 
loal 
xadimlori 
im periyanın 
on 
yüksok 
vozifoli 
şoxslorinin 
ünvanına
göndorilocok  orizo  k am paniyasına  başladılar.  "Zaqafqaziya 
m üsolm an  ohalisiniıı  solahiyyotli  nümayondolorinin"  ilk 
şikayot  ərizəsi  (petisiyası)  1905-ci  ilin  aprclindo  Ə.Top 
çubaşov  to ro fin d o n   yazıldı  vo  Nazirlor  Kabinctino  toqdim 
cdildi. 
C əm iyyotin 
yuxarı 
dairoloriniıı 
nümayondolori 
Ş.Ə sədullayev,  Ə.Ağaycv,  A .Ziyadxanov,  Q.Ziilqodorov 
təro fin d ə n   im zalanm ış  bu  petisiya  oslindo  Q afqazuı  yo 
xüsuson  A z o rbaycanın  qanunvcricilik  osasında  yenidon 
qurulm asıııın  ilk  üm um milli  proqram ı  oldu.7  Miisolnıan-


ların 
ictim a i  v ə  
t ə s ə r r ü f a t  
h ə y a tın d a  
m ə ’ru z  
qaldığı 
m ə h d u d i y y ə t lə r   h a q q ı n d a   a ç ıq   fikir  y ü r ü d ə n   petisiy a  bu 
m ə h d u d iy y ə t l ə r i n   ləğvini,  o  c ü m l ə d ə n   ş ə h ə r   ö z ü n ü i d a r ə -  
sin d ə  üzv lərin   (q la s n ıla r ın )  sayının  a r t ı n l m a s ı ,   ped a q o ji 
işlə  m əş ğ u l  o lm a ğ a   icaz ə  verilm əsin i,  m ü s ə l m a n l a r ın   ali 
m ə k t ə b l ə r ə   q ə b u l  ed ilm ə sin i,  ta m   ö z ü n ü i d a r ə   ə s a s m d a  
"zem stvo"ların  y a ra d ılm a s ın ı  tələb   e d i r d i .  P e tis iy a d a   eyni 
z a m a n d a   v ic d a n ,  söz  v ə   m ə t b u a t,  y ığ ın c a q la r  v ə   ittifa q la r, 
şəxsiyyət 
v ə  
m ən zil 
to x u n u lm a zlığ ı 
p rin s ip i 
kimi 
d e m o k r a t i k   a z a d lıq la rın   m ü s ə l m a n l a r a   d a   aid  edilməsi', 
a n a  
d ilin d ə  
pulsuz 
ü m u m i 
ibtidai 
sis te m in in  
tə tb iq  
o lu n m a s ı  m ə s ə lə lə r i n ə   to x u n u llu r d u .8
Ç a r   h ö k u m ə ti   p etisiyaya  ca vab  o l a r a q   m ü s ə l m a n la r a  
dini 
başç ıla r 
s e ç m ə k  
v ə  
e t i q a d  
azadlığı 
verilm əsi 
h a q q ı n d a   f ə r m a n   v e r d i.  Bu  ca vab  A z ə r b a y c a n   cəmiyyə- 
tini,  təbii  ki,  q a n e   e d ə   bilm əzdi  v ə   p etisiy a  kom p an iy ası 
b ü tü n   1905-ci  il  ə r z i n d ə   d a v a m   e td irilird i.  1905-ci  ilin 
iyun  a y ın d a  Ə .T o p ç u b a ş o v u n   q r a f   N .İ.V o ro n ts o v -D a şk o - 
vun 
ü n v a n ın a  
gö n d ərd iy i 
yeni 
p e tis iy a d a  
"m üsəlm an 
əhalisinin,  siyasi,  m ü lk ü   v ə   dini  h ü q u q l a r m ı n   yerli  rus 
əhalisinin 
h ü q u q l a r ı  
ilə 
b ə r a b ə rlə şd irilm ə s i"  
m əsələsi 
xüsusi 
v u rğ u la n ırd ı.9 
C anişin 
a n a  
d ilin d ə 
m ə k t ə b l ə r  
açılm asına,  q ə z e t   v ə   j u rn a lla r ın   b u ra x ılm a sın a  
k ö m ə k  
gö stərə cəyini  v ə ’d  e d ird i.  A r t ı q   bu  z a m a n   Ə .A ğ ay e v   və 
Ə . IIü s e y n z a d ə n in   r e d a k t o r l u ğ u   ilə  "Həyat"  q ə z e tin in ,  bir 
q ə d ə r   s o n ra   -  1906-1907-ci  illə rd ə  "İrşad"  qəz eti  və 
"Füyuzat"  j u r n a lın ın   n ə ş r in ə   icazə  alındı.  N ü fu z lu   "Kaspi" 
ilə  yanaşı  bu  o r q a n la r ı n   s ə h ifə lə rin d ə   A z ə rb a y c a n   ictimai 
fikrinin  b ü t ü n   i s tiq a m ə tlə ri,  o  c ü m lə d ə n   h ə m in   döv rd ə 
çox  cə s a rə tli  o la n   m ü s ə lm a n   h ü q u q la rın ı  m ü d a f i ə   e d ə n  
çıxışlar 
öz 
p a r la q  
əksini 
tapırdı. 
L a k in  
q ə z e tlə rin  
buraxılm asına 
icazə 
verilm əsi 
istisna 
o lm a q la , 
çar 
h ö k u m ə ti  p etisiy ad a  q o y u lan   tələblərin  h e ç   birini  yerinə 
y etirm ədi.
Petisiya 
k a m p a n iy a la rım n  
arzu 
o lu n a n  
n ə t i c ə lə r  
vermədiyini  g ö rə n   A z ə rb a y c a n ın   liberal  ziyalıları  Rusiya 
im periyasının  d ig ər  h issələrin in   m ü sə lm a n   əhalisi  ilə  sıx 
ə laq ə lər 
y a r a tm a ğ a  
çalışır 
və 
b ü tü n  
m ü səlm an ların
qüvvələrini  b i r lə ş d irm ə k lə   öz  h ü q u q la rı  u ğ ru n d a  müba- 
rizə d ə 
d a h a  
böyük 
n ə t ic ə lə r  
əldə 
etm əy ə 
cə h d  
g ö s tə rird ilə r.  Bu  c ə h d lə ri  K rım   və  Q a zanın  tü rk   ziyalıları 
m ü d a fiə   e td il ə r .  S o n ra la r  partiyaya  çevrilmiş  "Ü m um ru- 
siya 
m ü s ə lm a n  
ittifaqı" 
("İttifaqi-müslimin")  yaradıldı. 
A z ərb ay c an   n ü m a y ə n d ə lə r i   bu  ittifaqın  yaradılm asında 
fəal  iştirak   e d ird ilə r.  Ə .T o p çu b aşo v   1905-ci  iiin  avqus- 
t u n d a   Nijni  N o v q o r o d d a   bu  təşkilatın  I  q urultayım n 
çağırılm asm d a 
bilav asitə 
iştirak 
edirdi. 
O, 
İttifaq ın  
sonrakı  fə a liy y ə tin d ə   böyük  sə’ylə  iştirak  edirdi,  1906-cı 
ilin  a v q u s tu n d a   II I  q u ru lta y d a   həm in  ittifaq  əsasında 
yaradılmış  M ü s ə l m a n   konstitusiya  partiyasının  daimi  M K 
b ürosuna  daxil  oldu,  eyni  z a m a n d a   partiyanın  p ro q ra m  
sən ə d lə rin in  
m ü ə llif lə rin d ə n  
biri 
idi.10 
Bu 
dövrdə 
A z ərbayc anın  b ilavasitə  siyasi  həy a tı  son  d ərə c ə   zəngin 
və  rə n g a rə n g   idi.  C əm iy y ətə  b ə ’zi  siyasi  azadlıqlar  v erən  
1905-ci 
il 
17 
o k ty a b r 
tarixli 
ç a r 
m anifesti 
dərc 
o lu n d u q d a n   so n ra   B a k ıd a   rəsm i  olaraq 
k a d e tlə r  və 
o k ty ab ristlər  partiy a la rın ın   şö’bələri  t ə ’sis  olundu.  A zər- 
baycan  liberal  ziyalılarının  və  burjuaziyasının  nüm ayən- 
dələri  Ə .T opçubaşov,  İ.H acınski,  K.Səfərəliyev,  İ.Hacıyev 
və  başqaları  k a d e tlə r i n   Bakı  bürosuna  seçildilər.11
Çoxlu  m ə d ə n i - m a a r i f   v ə   xeyriyyə  cəmiyyətləri  yarandı. 
İlk  dəfə  o la ra q   A z ərb ay c an   milli  partiyaları  təşəkkül 
tapm ağa  başladı.  R S D F P   BK-nın  güclü  t ə ’siri  altında 
fəaliyyət  g ö s tə rə n   "H üm m ət"dən  əlavə,  federalist  istiqa- 
mətli  p a rtiy a la r  d a   y a ra n m a ğ a   başladı.  O nlardan  birincisi 
1905-ci  ilin  s o n la rın d a   G ə n c ə d ə   yaradılmış  türk-sosiai- 
federalist  "Qeyrət"  partiyası  idi.  Bu  partiya  m üsəlm an 
əhalisinə 
m uxtariyyət 
verilm ək lə  Q afqazın 
Rusiyadan 
ayrılmasım 
tələb  
e dirdi. 
Partiyaya 
m əşhur 
ictimai 
xadim lər  A .R ə fibəyov,  N.Usubbəyov,  Ə .X asm əm m ədov 
başçılıq  e d i r d i lə r .12  H ə r   cü r  seperatizm   təza h ü rlərin d ə n  
qorxan  hakim iyyət  o rq a n la rm ın   t ə ’qibləri  üzündən  partiya 
cəmi  bir  h ə f t ə   yaşadı.  O,  yenidən  1917-ci  il  Fevral 
inqilabından  so n ra   m üstəqil  A zərbaycanın  ictimai-siyasi 
həyatım n 
g ed işin ə 
böyük 
t ə ’sir 
edən 
dah a 
dəqiq


Yüklə 28,56 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   112




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə