İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

qəbul  e d ə n l ə r   q o rx u r la r  ki,  bu,  əcnəbi  rus  hökuməti 
olaca q  v ə   o n l a n n   özləri  h a k im iy y ə tə   gələ  bilməyəcək- 
lər".27
"H üm m ət"i 
ö z lə r in ə  
t a m a m ilə  
tabe 
edə nə 
qədər 
bolşevik 
lid erləri 
" H ü m m ə t"  
rəhbərliyinin 
radikal  və 
mülayim  əhval-ruhiyyəli  q a n a d la rı  a ra s ın d a   daxili  ziddiy- 
yətləri  qızışd ırm aq   yolu  ilə  p artiy a n ı  ikinci  və  bu  dəfə 
q əti  p a r ç a la n m a y a   g ə tirib   çıx artd ılar.  Bu  hadisə  iyulun 
s o n ların d a  baş  v e rd i.  P a rtiy an ın   əvə llə r  Tiflis  mərkəzilo 
bağlı  olan   üzvləri  öz  tə şkilatının  k ö h n ə   adını  (sosial- 
d e m o k ra t  fə h lə   p artiya sı  -  " H üm m ə t")  saxlam aqla  özlərini 
sağ  təşkilat  kimi  q ə l ə m ə   v e r ir d ilə r.  O n la r  parlamcnt 
sistem inin  t ə r ə f d a r l a r ı   kimi  q a lırd ıla r  v ə   1919-cu  ilin 
d e k a b rın d a   o n la ı ı n   l i d e rlə r in d ə n   biri  Ə .Pepinovun  omək 
naziri 
kimi 
N .U su b b əy o v u n  
h ö k u m ə tin ə  
daxil  olması 
bunu 
sübııt 
e d ird i. 
"H üm m ət"in 
sol 
q an a d ı 
isə 
A z ə rb a y c a n d a   hakim iyyətin  S ovetlərə  keçm əsi  məsələsini 
açıq  şək ild ə  q o y u rd u .
Q EY D LƏ R
1. 
B b i ıı i K a ,  
1920,  30  ceıiTMÖpH.
2 .  A 3 e p 6 a ü f l ) K a H ,   1 9 1 9 ,  14   c e ıiT > ı6 p > ı.
3 .  T a M  
j k c
,  7   H e K a 6 p n .
4 .   T a M   * e .
5 .  T a M   a c e .
6 .  T a M   5K e.
7 .   T a M  
j k c
.
8 .   T a M  
* e ,   1 0   n e K a 6 p « .
9 .   T a M   iK e ,  7   n e K a 6 p « .
1 0 . 
T a M   JK e .
1 1. 
T a M   jK e .
1 2 . 
T a M   * e .
1 3 . 
T a M   * e ,   13 
a e K a 6 p « .
1 4 .  A r a M a j i H e n a   I I . ,   X y a H e B  
P. 
Y K a 3 . 
c o m
.  c .7 1 .
1 5 .  A 3 e p 6 a H j t J K a n ,  
1 9 1 9 ,  11 
ı ı o » 6 p H .
1 6 .  A a p e c - K a j ı e ı i f l a p ,   c .1 9 .
1 7 .  H T T H x a jı,  1 9 1 9 ,  5   O K T « 6 p H .
1 8 . 
T a M   * e ,   1 2  
a e K a 6 p n .
L
19. 
3 ı ı a M H  
rpyjıa,  1919.  14 
ı ı o n ö p H .
20.  Bııcpejı,  1919,  13  cemHfipH.
21.  Ä3ep6aHjı>Kaıı,  1919,  23  jıcKaöpn.
22.  BaııpaMOH 
K.M. 
Maccoıtı.ıe  paöo'ine 
o p r a ı i H 3 a m u ı  
A3ep6afuı>Kaııa  ı»  6opı»6e  3a  ııoöcny  C
ohctckoh
  HJiacTiı. 
BaKy,  3
jim
,  1983,  c.34.
23. 
A R D A ,  
f.894,  s.l,  iş  98,  v.13.
24.  Y e n ə   orada.
25.  AıaMajiHCHa 
II .
A . 
K 
nonpocy  o  Mycyjıı.MaııcKOH 
jccponcKOH 
ııapniH 
"Xajır'in". 
Marepııajihi 
ııayMiıoH 
Koıi(|)epeııunH. 
BaKy,  1989,  c.80.
26.  Y c n o   orada.
27. 
C h c t o x o h c k h h  
T. 
PyccKiıA  A3ep6aHji5Kaıı.  c.43.

---

VII  FƏSİL
BAKIDA  APREL  ÇEVRİLİŞİ  VƏ  1920-Cİ  İLDƏ  AZƏRBAY- 
CANIN  RSFSR  XI  O R D U S U   T Ə R Ə F İ N D ƏN  
İŞĞAL  OLUNMASI
C üm huriyyotin  ərazi  büıövlüyünə  qarşı  d a ş n a k   Ermo- 
nistanının 
tə c a v ü z k a r 
qəsdləri 
A z ərb ay c an d a  .  siyasi 
vəziyyəti  əhəmiyyətli  d ə r o c ə d ə   m ü rəkkə bləşdirdi.
1919-cu  ilin  n o y abrında  başlam ış  Erm onistan-A zərbay- 
can  m üqaviləsinin  şərtlərin i  k o bud  şəkildə  pozan  erməni 
ordusu 
hissələri 
və 
siiahlı 
q u ld u r 
dəstələri 
gencral 
D ro n u n   üm um i  k o m a ndanlığı  a ltın d a   Z ə n g ə z u rd a   zeniş 
miqyaslı 
h ü c u m a  
k e ç ə r ə k  
qırxa 
q ə d ə r 
azərbaycanlı 
kəndini  mohv  etm işdir.  1920-ci  ilin  əvvəllorində  onlar 
Şuşa  qozasının  bir  n e ç ə   kəndini  d a rm a d a ğ ın   etmişdir. 
Yalnız  A zərb ay c an   h ö k u m ə tin in   ohalinin  müdafiəsi  ilə 
bağlı 
gördüyü 
cavab 
tədbirləri 
sayosində 
qırğını 
d a y a n d ır m a q   m ü m k ü n   o lm u ş d u r.1
1920-ci  il  yazın  əvvəli  Q a rabağ,  Zongozur,  G ə ncə  vo 
Qazax 
qozalarını 
o h a tə  
edon 
m ünaqişənin 
yenidən 
başlam ası  iiə  ə l a m ə td a r   oldu.  Hadisolor  m artın  22-də 
N ovruz  bayram ı  günü,  e rm ə n i  silahlı  dəstələrinin  Şuşa 
q a r n iz o n u n a  
qofil 
h ü cu m u  
ilo  başlam ışdır. 
Şuşakənd 
istiq a m ə tin d o   Ş uşanın  a təşo   tu tu lm a s ın a   baxm ayaraq  23 
m a rtd a , 
saa t 
5 
r a d ə iə rin d ə  
A z ərbaycan 
qoşunları 
erm ə n ilə ri  tu t d u q ia r ı   m ö v q e lə rd ə n   çıxarm ağa  və  şəhor 
h ü cu c la rın d an   u z a q la şd ırm ağ a  nail  oldular.
M a rtın   22-don  23-nə  keç ən  g ec ə  Şuşa  əməliyyatının 
kcçirilm əsi  ilə  eyni  v a x td a   X a n k ə n d i  və  Ə sgəran  erməni 
dəstolərinin 
h ü c u m u n a  
m o’ruz 
qalmışdı. 
B ununla  da 
o nlar  Şuşa  və  A ğ d a m   arasın d ak ı  əlaqə ni  k əs ə rək   kiçik 
saylı  q araovulla  m ü h a fiz ə   olu n an   Ə sg əran   qalasını  vo
ətra f  yüksəklikləri  tu tm a ğ a   m üvəffəq  oldular.  E rm əni 
dəstələrinin  T ə r t ə r ə   hücum u  iso  3-cü  Şəki  a th   alayı 
tərəfindon  d ə f  edildi.  Ə ks-hücum a  keç ən  bu  alay  m artm
26-da  Çaylı  vo  V ru c   k ən dlərini  əlo  keçirdi  və  düşm əni 
qərbə  t ə r ə f   geriyə  o tu rtd u .  Lakin  Ə sgəranın  itirilməsi 
ona  gotirib  çıxardı  ki,  Q a ra b a ğ d a   və  Z ə n g ə z u rd a   yerləşən 
Azərbaycan  o r d u s u n u n   keşik  dəstələri  Yevlax-Ağdam-Şu- 
şa  baş  əm əliyyat  x əttin d ən   ayrı  düşdülər.  Q a rabağda 
A zərbaycan  q oşunlarının  k o m a n d a m   g eneral-m ayor  H.Sə 
limov  Ə sg əran ı  nəyin  bahasına  olursa-oisun  qaytarmağ? 
q ə r a ra   aldı.
M artın   23-də  A z ərbaycan  yığma  (partizan)  qoşuniarı 
3360  yüksəkliyinə,  P a rla m e n t  m ühafizə  dəstəsi  X a ra m u rt 
kondinə,  5-ci  B akı  piyada  polku  Daşbaşi  kondi  üzərinə 
hücum   etd ilər.  Bu  istiqa m otdə  horbi  voziyyot  Azərbay- 
canın  xeyrinə  deyildi.
G e n e ra l  Səlimov  hərbi  nazir  g en e ral  M eh m andarovla 
birbaşa  te le fo n   söhbətin d ə  erm ə n ilə rd ə n   forqli  olaraq 
zəif  t ə ’lim  g ö rm ü ş  yığma  partizan  dəstolərinin  döyüş 
qabiliyyətinin  aşağı  olduğunu  qeyd  edirdi,  həm  do  onlar 
silah  sursatın ı  boş  y erə  sərf  e d ə rə k   xəzinəyo  çox  böyük 
ziyan  v e r ir d ilə r.  A ydın  idi  ki,  əlavə  qüvvosiz  Əsgoraru 
tu tm a q   m ü m k ü n   olm ayacaqdır.  M a rtın   31-do  Səlimovun 
dəstəsino  m in  n ə f ə r   piyada,  50  atlı  və  dağ-atiı  artileriya 
z a v o d u n d an   ib a rə t  yardım   gəldi.3
Eyni  v axtda  d ü şm ən in   qüvvələrinin  ycnidən  qrupiaş- 
dırılması  v ə   artırılm ası  gedirdi.  A p re lin  3-do  azərbaycanis 
hissələr  X a n k ə n d i n ə   daxil  old u lar.  EIə  həmin  gün  Kotik, 
A ra n zəm in   və  N axçivanik  k ə ndləri  ələ  keçirildi.
D ü ş m ə n   öz  q a rşısında  oks-hücum a  k eçərək  Şuşa-Xan- 
kəndi  yolunu  k əsm o k   və  A zərbaycaniı  hissoiərin  Şuşada 
m üh asirəy ə 
a lm a q  
m əqsədini 
qoydu. 
A prel 
9-11-do 
A zərbaycan 
hissələri 
bu 
yük sək lik lərə 
nozaroti 
əlo 
keçirdi.
Q a ra b a ğ d a   m üvəffəqiyyətli  d öyüşlərdən  sonra  Azor- 
baycan 
hissələri 
qarşısında 
Z ə n g ə z u r 
istiqamotindo 
döyüşlərin  apa rılm a sı  vəzifəsi  qoyuldu.  B ütövlükdə  1920-ci 
ilin  a p re lin   s o n u n d a   A z ərb ay c an   o rd u s u   dövlotin  orazi

---