Ifodali o'qishning asosiy vositalari


IFODALI O`QISHNING RUHIY-GRAMMATIK ASOSLARI



Yüklə 94 Kb.
səhifə5/6
tarix04.01.2023
ölçüsü94 Kb.
#98171
1   2   3   4   5   6
Matnni ifodali o\'qishda intonatsiya,ovoz va nafas

IFODALI O`QISHNING RUHIY-GRAMMATIK ASOSLARI.
SUR’AT
Nutqning muayyan tezlikda matn mazmuniga mos ravishda aytilishi sur’at deyiladi.

Sur’at uch turga ajratiladi:



    1. o`rtacha;

    2. tezlanuvchan;

    3. pasayuvchi sur’at (o`qituvchi she’riy va nasriy asarlardagi sur’at turlariga amal qilib ifodali o`qib izohlaydi).

TO`XTAM
To`xtam (pauza) ovozning vaqtincha to`xtatish (to`xtab qolish, dam olish, oraliq) bo`lib, bu davrda nutq a’zolari artukulyatsiyadan to`xtaydi va nutq oqimi uziladi. To`xtam davrida nafas olinadi va nutqning navbatdagi qismini talaffuz etishga hozirlik ko`riladi.
To`xtamdan turli maqsadlarda foydalaniladi. Shunga ko`ra u quyidagi turlarga bo`linadi:

  1. nafasni rostlash to`xtami.

Nutqning bir nafas tugaguncha aytilgan qismidan so`ng yangi nafas olish uchun qilingan to`xtamni nafasni rostlash to`xtami deyiladi. Bu to`xtamda o`pkaga havo olinadi. Shuni ta’kidlash joizki, matnning duch kelgan joyida nafas rostlanmaydi.

  1. mantiqiy to`xtam.

Mantiqiy to`xtam nutqning mantiq tomoni bilan bog`liq bo`lib, so`z guruhlarini bir-biridan aniq ajratish, matnning ma’nosini to`la ochish uchun xizmat qiladi. Bu to`xtam mantiq qonunlariga bo`ysunib, sintaktik talablarga rioya qilinmaydi.

Orazin yopg`och ko`zimdin sochilur har lahza yosh,


Bo`ylakim paydo bo`lur yulduz nihon bo`lg`och quyosh.
3.ruhiy to`xtam
So`zlovchining kuchli hayajonini, borliq voqea hodisalaridan olgan taassurotlarin ifodalovchi to`xtam ruhiy to`xtam deyiladi. (misollar she’riy va nasriy matnlar asosida keltiriladi).

  1. normal to`xtam.

Ritmik birliklarning bog`lanish o`rniga mos keladigan to`xtam normal to`xtam deyiladi. Normal to`xtam nutqning hajm va ohang jihatidan bir-biriga teng qismlari orasidagi to`xtalishdir. Normal to`xtam she’riy nutqda ko`zlangan mazmunni ohangni yuzaga chiqarishda muhim ahamiyatga ega.
Tog`lardagi qip-qizil lola!
Bo`lib go`yo yoqut payola!
Buloqlardan uzatadi suv!
El ko`zidan qochadi uyqu!

  1. tobe to`xtam

Tobe to`xtam sintaktik tobelik munosabatini ifodalaydi. Odatda, ergash gaplar tobelik to`xtami orqali bosh gapdan ajratiladi: Kimning aravasiga o`tirsang, o`shaning qo`shig`ini ayt.

  1. ogohlantiruvchi to`xtam.

O`zidan keyin nutqqa yangi qism kiritilishini ko`rsatish uchun xizmat qiladigan to`xtam ogohlantiruvchi to`xtam deb yuritiladi. Yozuvda bunday to`xtamni ko`rsatish uchun ikki nuqta qo`yiladi:
Bir qaraysan: bog`u ko`lda qayiqlar suzar,
Qayrag`ochlar soyalarin suvlarga cho`zar.



  1. ajratuvchi to`xtam.
    Nutqda ishtirok etuvchi sintaktik birliklarni bir-biridan farqlashni ifodalaydigan pauza ajratuvchi to`xtam deyiladi. Bu to`xtam ikki xil.

  1. Sintaktik birliklarni ajratuvchi to`xtam.

  2. Gaplarni ajratuvchi to`xtam (misollar she’riy yoki nasriy asarlar yordamida keltiriladi).

  1. Kesim to`xtami

Predikativlik aloqasini ifodalovchi to`xtam kesim to`xtam deyiladi:


Uning otasi – tadbirkor.

  1. Birlashtiruvchi to`xtam.
    O`rnida biriktiruvchi bog`lovchilarni qo`shish mumkin bo`lgan to`xtam birlashtiruvchi to`xtam deyiladi.



Intonatsiya birinchi navbatda balandlik o'zgarishi masalasi bo'lsa-da, intonatsiyaga tegishli funktsiyalar, masalan, munosabat va hissiyotlarni ifodalash yoki grammatik tuzilish jihatlarini yoritib berish, deyarli har doim boshqalarning o'zgaruvchan o'zgarishini o'z ichiga oladi. prosodik Xususiyatlari. Masalan, Devid Kristal "intonatsiya - bu konturlar va sathlarning yagona tizimi emas, balki turli xil prosodik tizimlar xususiyatlarining o'zaro ta'sirining mahsuli - ohangbalandlik oralig'ibalandlikritmiklik va temp jumladan. Ko'pgina transkripsiya konventsiyalari ma'lum bir urg'u yoki tilni tavsiflash uchun ishlab chiqilgan va shuning uchun o'ziga xos konventsiyalar tasvirlangan narsalar kontekstida tushuntirilishi kerak. Biroq, umumiy maqsadlar uchun Xalqaro fonetik alifbo ushbu maqolaning boshida joylashgan ikkita intonatsiya belgisini taqdim etadi. Global ko'tarilish va tushish intonatsiyasi chapdan o'ngga ko'tarilgan diagonal o'q bilan belgilanadi [↗︎] va chapdan o'ngga tushish [↘︎]navbati bilan. Ular bo'g'inning bir qismi sifatida yozilishi yoki kengroq doirada bo'sh joy bilan ajratilishi mumkin:
U ko'chadan topdimi?
[salom ˈfaʊnd ɪt | ɒn ðə ↗︎ˈˈstɹiːt ‖]
Bu erda ko'tarilgan balandlik davom etmoqda ko'cha savol bu so'zni topganiga emas, balki qaerga topganiga bog'liqligini ko'rsatadi.
Ha, u uni ko'chadan topdi.
[↘︎ˈjɛs ‖ salom ˈfaʊnd ɪt | ɒn ðə ↘︎ˈstɹiːt ‖]
Qanday qilib qochib qoldingiz?
[↗︎ˈˈhaʊ dɪdjuː | ˈƐvɚ | ə↘︎ˈˈskeɪp ‖]
Bu erda odatdagidek nima savollar bo'lsa, savol so'zida intonatsiya ko'tariladi va savol oxirida intonatsiya pasayadi.
Ingliz tilining ko'plab tavsiflarida quyidagi intonatsiya naqshlari ajralib turadi:

  • Intonatsiya ko'tarilmoqda vaqt o'tishi bilan ovoz balandligi ko'tarilishini anglatadi.

  • Tushayotgan intonatsiya balandlik vaqt o'tishi bilan tushishini anglatadi.

  • Daldırma yoki Yiqilish intonatsiyasi tushadi va keyin ko'tariladi.

  • Peaking yoki Intonatsiya ko'tarilish ko'tariladi va keyin tushadi.

Shuningdek, so'z birikmasining balandligini, so'z birikmasiga qo'shni bo'lgan qatorda yoki hatto so'z birikmasi orqali (haddan tashqari oshirib yuboradigan) chiziq bilan kuzatib borish odatiy holdir. Bunday foydalanish Unicode tomonidan 2015 yildan beri qo'llab-quvvatlanmaydi, ammo belgilar taqdim etilgan. Quyidagi misol uchun SIL shrifti kabi Gentium Plus yoki standart brauzer shrifti sifatida yoki IPA matni uchun foydalanuvchi tomonidan belgilangan shrift sifatida ko'ring Andoza: IPA # foydalanish.




Yüklə 94 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə