11
məkanlarda qüdrətin (ölkə və dövlət) əlaqələrinin bütün
çətinliklərini əhatə edib, ondan necə istifadə etməyi və hansı səmtə
istiqamətləndirilməli olduğunu göstərir"
1
. Göründüyü kimi siyasət
elminin mövzusu, verilən ilk tərifdə "dövlət"
2
, ikinci tərifdə isə
"qüdrət"
3
kimi mənalandırılmışdır.
Әlbətdə, bu iki məfhum (qüdrət və dövlət) arasında sıx bağlılıq
vardır. Belə ki, qüdrət olmadığı bir yerdə hökumət və siyasət heç bir
məna və məfhum kəsb etmir. Qüdrət, siyasətin təyin, icra, açıqlanma
və formalaşmasının ən başlıca ünsürünü təşkil edir. Buna görə də,
Rassel, Hans Morkent, Harvel Lassel və Maks Veber kimi
mütəfəkkirlər, qüdrəti, siyasətin ən başlıca məfhumu hesab etmişlər
4
.
Alimlərin başqa bir qismi isə, siyasəti belə tərif etmişlər: "Siyasət,
insan, partiya və qruplar, ictimai birliklər, ölkələrarası və ya ölkələr
daxilində əlaqələr yaradan sülhməramlı və ya qeyri-sülhməramlı
məsələlərə rəhbərlik edən bir qüdrətdir"
5
.
Ümumilikdə götürsək, verilən təriflər ya dövlət və onun
quruluşu ətrafında dövr edir ya da məsələyə daha dərindən nəzər
salıb, millətin siyasi əks əməlini, ölkənin daxilində baş verən siyasi
keşməkeşləri,
siyasi
fəaliyyətlər
nəticəsində
əldə
olunan
nəaliyyətləri, habelə beynəlmiləl səviyyəni diqqət mərkəzində
saxlayır. Bir sözlə dövlət və qüdrət, siyasət elminin əsas mövzusunu
təşkil edir.
Son dövrlərdə dövlət və siyasətin məna və məfhumu bir qədər
dəyişilmiş və başqa məna daşımağa başlamışdır. Məsələn, professor
Katlin belə bir fikirdədir ki, siyasi qüdrət dedikdə, mümkün qədər
çox qüdrət əldə etmək üçün qrup, birləşmə və ictimai təbəqələr
arasında gedən ixtilaf və keşməkeşlər nəzərdə tutulur. Belə bir
nəzəriyyəyə əsasən, dövlət bir qüdrət stimulu kimi ictimai
qüvvələrin bir-birləri ilə toqquşması nəticəsində meydana gəlir və
bunun üçün də biz onu "qüdrət və qüvvə birliyi" də adlandıra
1
Həmin mənbə
2
State
3
Power
4
Alim Әbdürrəhman, "Siyasət elminin əsasları", 3-cü çap, Ney nəşriyyatı. Tehran,
1376-cı səh, 28-ci səh
5
Həmin mənbə
12
bilərik. Beləliklə siyasət elmini, “cəmiyyətdə formalaşmış qüdrət
elmi” kimi tərif etməli olacağıq.
Bu, olduqca ümumi bir tərifdir. Çünki, bəzi cəmiyyətlər kifayət
qədər qüdrətə malik olmalarına baxmayaraq, dövlət kimi
tanınmırlar. Qəbilə və sülalələri buna misal çəkmək olar. Onlarla
yanaşı, cəmiyyətdə qüdrətli ordu, təsir və nüfuz, əqidə, sərvət, şan-
şöhrət, ictimai mövqe və sair formalarda da müşahidə etmək olar.
Belə ki, onlardan bir qismi siyasi mahiyyətə malik, digərləri isə
ondan məhrumdurlar. Bəzən siyasət yalnız qüdrətlə əlaqəli olmur.
Belə ki, bəzən ictimai rifah kimi ümumi xarakter danışmalı olur. Bu
səbəbdən, siyasət elminə daha geniş tərif vermək lazımdır.
Siyasət elmi sosioloji elmlərinin bir qolunu təşkil edir. O, vahid
formada dövlət və hökumətin mahiyyət və mənşəyini, təkamül və
inkişafını, habelə onun müxtəlif formalarını dəqiqliklə araşdırır,
hədəf, quruluş və iş strukturunu ortaya çıxarır. Bütün bunlarla
yanaşı siyasət elmi, dövlətlərarası və cəmiyyət üzvləri arasında
bərqərar olunan əlaqələrə diqqət yetirib, onların mahiyyətini üzə
çıxarır.
* * * *
(1-2) SİYASӘT ELMİ İLӘ DİGӘR ELMLӘR ARASİNDA OLAN
ӘLAQӘLӘR
Müxtəlif elmlər, xüsusilə də humanitar elmlər müştərək
mövzuya, bir-birlərinə oxşar xüsusiyyətlərə malik olmaqla yanaşı,
bir-birlərinin təkmilləşdirilməsində də böyük rol oynayırlar.
Onlardan hər birinin özünəməxsus baxışı olsa da, bəzən aralarında
ixtilaf və ziddiyyətlər də meydana gəlir.
Elmin bəzi şaxələri digər sahələr arasında bir növ vasitəçi rolunu
oynayır. Bunun üçün də bəzən elə bir məsələlərə toxunulur ki, digər
sahələrdə də həmin mətləb barədə fikir irəli sürülmüş olsun. Demək,
bütün elmi sahələr istər sadə və ya mürəkkəb, istərsə də humanitar
və ya texniki, bir-birləri ilə sıx əlaqəli və həmahəng olurlar.
Siyasət elmi sadə olsa da, digər elmi sahələrlə eyni xüsusiyyətə
malik olub, humanitar elmlərə daxil olduğu üçün digər humanitar
elmlərlə sıx əlaqədə olur. Tarix, iqtisadiyyat, coğrafiya, hüquq,
sosiologiya, əxlaq və statistika elmlərini buna işarə etmək olar. İndi
13
isə, siyasət elmi ilə onlardan bəziləri arasında olan əlaqələr haqqında
söhbət açaq.
(1-2-1) SİYASӘT ELMİ VӘ TARİX
Siyasətlə tarix arasında olduqca sıx əlaqə mövcuddur. Can Seyli
bu haqda deyir: "Siyasət elmi olmadan tarix, tarixdə olmadan da
siyasət elmləri heç bir məna və məfhum kəsb etmir." Bunun isə
səbəbləri artıq məlumdur. Çünki, siyasət elminin bünövrəsi tarixdə
baş vermiş hadisə və yaranmış cərəyanlar nəticəsində qoyulmuşdur.
Belə ki, tarix keçmişdə baş vermiş hadisələrin mahiyyət və
səbəblərini axtarıb üzə çıxarır və bizə məlumat dairəmizi daha da
genişləndirməyə imkan verir. Tarix, müxtəlif dövlət və cərəyanların
meydana gəlib göstərdiyi fəaliyyətlər haqqında söz açır və siyasət
elminin meydana gəlməsinə lazımi şərait yaradır.
Lazımi şəraitlər isə aşağıdakılardan ibarətdir:
1-Keçmiş zamanlarda meydana gəlmiş dövlət və hökumətlərin
keçdikləri təkamül mərhələləri, fəaliyyət, tətbiq etdikləri qanun və
nizamnamələr barədə kifayət qədər məlumatlara yiyələnməli;
2-Siyasət elminin qanun və nizamnamələrini tətbiq və tənzim
etmək üçün lazımi təcrübələr əldə etməli;
3-Siyasi rəftar və tərzi-təfəkkürün məhdudiyyətlərini, habelə
keçmiş zamanlarda siyasətin əldə etdiyi müvəffəqiyyət və uğradığı
məğlubiyyətləri biruzə verməli.
Bütün bunları nəzərə alaraq deyə bilərik ki, siyasət tarixə böyük
ehtiyac duyur. Lakin bu ehtiyac qarşılıqlı xarakter daşıyır. Siyasət
elmi, tarixi hadisələrin əsasında baş verən təkamül qanunlarının
təməlini qoymağa qadirdir. Bununla yanaşı o, tarixi cərəyanların
mahiyyətini, habelə onların hansı istiqamətdə aparıldığını özündə
əks etdirir. Məsələn, götürək iki qonşu ölkə olan Hindistan və
Pakistanın son yüz illik tarixini. Bu dövr bizə bir çox mühüm
hadisələrdən xəbər verir. Onlardan biri də budur ki, həmin dövrdə
bu iki ölkədə azadlıq uğrunda ingilis istemarına qarşı mübarizə
aparılmış və bütün bu hadisələr siyasi milliyyətçiliyin təsiri altında
baş vermişdir.
Göründüyü kimi, tarixlə siyasət arasında sıx bağlılıq vardır və
onlar baş verən hadisə və cərəyanların səbəb və mahiyyətlərini
Dostları ilə paylaş: |