arasında xeyli özünəməxsus olan koral adalarının –
atolların torpaqları yayılmışdır.
Torpaqəmələgətirən süxurları qar kimi ağ rəngdə
koral qumları və rif əhəngdaşlarından ibarətdir. Bitki
örtüyü kolluqların cəngəllikləri, ara sıra alçaq taxıl örtüklü
təkrar kokos palması meşəliyindən ibarətdir. Bitkilərin
qidasını təşkil edən mineral qida elementləri torpağa
atmosfer yağıntıları ilə daxil olur. Ən geniş yayılan
humuslu-karbonatlı qumsal atollu torpaqlardır ki, yuxa (5-
10sm) humus qatı (A
1
) ilə fərqlənir. Burada humusun
miqdarı 1-2% və pH isə 7,5-ə yaxındır.
Adalarda ən mühüm torpaqəmələgətirən amil
ornitofaunadır. Quş koloniyaları burada külli miqdarda
peyin buraxırlar. Torpaq üzvi maddələrlə zənginləşir,
xüsusi ağac bitkiləri, yüksək ot cəngəllikləri və ayıdöşəyi
meydana gəlir. Torpağın profilində turş reaksiyalı qalın
torflu-humus qatı əmələ gəlir. Belə torpaqlar karbonatlı-
melano-humuslu atollu torpaqlar adlanır.
Yağıntıların nisbətən az miqdarda olması və fəal
karstlaşma atollarda arid şərait yaradır, bu da quşların
peyininin yumşaq tozvari atol fosfatına çevrilməsinə
gətirib çıxarır. Onun üzərində olan kserofit kolluqlar
altında karbonatlı-fosfatlı qonur torpaqlar əmələ gəlir.
Karbonatlı – humus torpaqları Sakit və Hind
okeanlarının ada dövlətləri üçün mühüm təbii sərvət, həm
də kokos palma plantasiyaları üçün əsas baza hesab
olunur.
Sahil zolaqlarında qabarmaların təsiri olan
sahələrdə manqr bitkiləri altında daha orijinal torpaqlar
əmələ gəlir. Kiçik laqunlarda əmələ gələn manqr
183
torpaqlarının profilində ancaq pis ifadə olunan humus qatı
ayrılır. Qabarmalar zamanı su altında qalan basdırılan
torpaqlarda çox vaxt torflu qat əmələ gəlir. Manqr
torpaqlar təkcə adalar üçün deyil, həm də tropik qurşağın
materik sahilləri üçün xarakterikdir. Manqr bitkiləri çox
zaman yaxşı yuyulan sədlərdə və riflərin haşiyələrində
məskən salır. Belə halda bitkilər qida elementlərini
bilavasitə dəniz sularından alırlar. Belə təbii hidroponika
şəraiti Afrika, Mərkəzi Amerika, Karib dənizi adaları sahil
riflərinin manqrları üçün səciyyəvidir.
184
XXI FƏSİL
DAĞLIQ VİLAYƏTLƏRİ TORPAQLARININ
SƏCİYYƏVİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Yer kürəsində dağ torpaqları xeyli geniş
yayılmışdır. Bütün quru sahəsinin 1/5-i, yəni 20%-dən
çoxu, keçmiş SSRİ ərazisinin 1/3–i (29,3%-i) dağlıq
vilayət torpaqlarının payına düşür (Şəkil 21.1.).
Ayrı-ayrı kontinentlərdə dağlıq ərazinin tutduğu
sahə eyni deyildir. Dağlıq landşaft ən geniş miqyasda
Asiya materikində yayılmaqla onun ərazisinin 47%
təşkil edir. Şimali Amerika materikində dağlıq ərazi
45%, Afrika materikində 24%, Cənubi Amerikada 23%,
Avropada isə 20% təşkil edir. Dağlıq landşaft ən az
sahədə Avstraliya və Okeaniya adalarındadır ki, onların
sahəsi Yer kürəsi qurusunun 9%-ni təşkil edir.
Düzənliklərdə olduğu kimi Dağlıq ölkələrdə də
torpaqəmələgəlmə amillərin eyni kombinasiyaları
xüsusi şəkildə təkrar olunur. Ona görə dağlarda düzən
ərazilərin avtomorf torpaq tipləri ; podzol, qara, şabalıdı
və b. torpaqlar yayılmışdır. Bununla belə dağlıq və düzən
şəraitlərində əmələ gələn torpaqlar müəyyən fərqə
malikdirlər. Nəticədə düzən və dağ vilayətləri
şəraitlərində əmələ gələn birtipli torpaqlar, aydın
şəraitdə fərqlənirlər. Buna görə də onlara “dağ “ sözü
əlavə edilərək dağ podzol, dağ boz-meşə dağ qara
torpaqları və s. deyə ayırırlar.
Bundan əlavə, dağlıq vilayətlərdə elə şərait
yaranır ki, orada düzənliklərdə rast gəlmədiyimiz
185
(məsələn, dağ-çəmən) xüsusi spesifik dağ torpaqları
əmələ gəlir.
Şəkil 21.1. Dağ torpaqlarının keçmiş SSRİ ərazisində yayılması
21.1. Dağlıq ölkələrin torpaq örtüyünün şaquli
zonallıq (qurşaqlıq) strukturu haqqında anlayış
Dağlıq ölkələrin torpaq örtüyü üçün şaquli
zonallıq (qurşaqlıq), yüksəkliyin dəyişməsi ilə torpaqların
qanunauyğun dəyişməsi – səciyyəvidir. Şaquli zonallıq
dedikdə uca dağların ətəyindən zirvəsinə, yəni
təpəsinə qalxdıqca bir torpağın başqası ilə az və ya çox
qanunauyğun dəyişməsi anlaşılır. Şaquli torpaq
zonallığı qanunu ilk dəfə V.V.Dokuçayev, Qafaqazın
torpaq örtüyünü öyrənən zaman kəşf etmişdir. Bu hadisə
hidrometrik şəraitlərin və bitki örtüyü tərkibinin
dəyişməsindən irəli gəlir.
186
Bu torpaqların aşağı qurşağı, dağların olduğu
zona sahəsinin təbii şəraiti ilə müəyyən edilir. Məsələn,
əgər buzlaq örtüyü olan dağ sistemi səhra zonasında
yerləşmişsə, bu halda onun yamaclarında ətəkdən
başlayaraq zirvəsinə doğru dağ-şabalıdı, dağ-
qaratorpaqları, dağ - meşə və dağ – çəmən torpaqları
əmələ gələ bilir.
Çox haqlı olaraq V. M. Fridland göstərmişdir ki,
şaquli qurşaqlığın xarakteri dağlıq ölkənin yerləşmə
vəziyyəti ilə təyin edilir, yəni onun hansı bioiqlim qurşaqda
yerləşməsi ilə müəyyən olunur. V.M.Fridland zonallıq
qurşağını aşağıdakı siniflərə bölmüşdür : qütb sinifi,
boreal sinifi, subboreal sinifi və subtropik sinif.
Dağlıq ölkənin torpaq örtüyünün struktur
xüsusiyyətləri nəinki yalnız dağlıq ölkənin yerləşdiyi
sahələrin düzən torpaqlarının tipindən həm də yerli
əyalət, bioiqlim xüsusiyyətlərindən asılıdır. Məsələn,
Mərkəzi və qismən Orta Asiyada, dağ - çəmən zonasına
keçən, dağ – bozqır zonası inkişaf etmişdir, dağ - meşə
zonası torpaqları isə zonaların düşmə hadisəsinə görə
yoxdur. Bu Asiya iqliminin kəskin quraqlılığından irəli
gəlir. Yerli şəraitdən asılı olaraq dağ – torpaq
zonalarının sərhəddi dəniz səviyyəsinə görə yüksələ və
alçala bilər.
Bəzi hallarda zonaların dəyişmə qaydası
pozulur, torpaq zonalarının inversiyası baş verir, yəni bir
zona üfüqi zonallıqdakı anologiyadan çıxaraq yüksəkdə
olur. Məsələn, Zaqafqaziyada Lori bozqırında qara
torpaqlar meşə zonasından üstdə yerləşməsi, yaxud
Lənkəran torpaq vilayətində şabalıdı torpaq zonasının
187
Dostları ilə paylaş: |