Ş
əkil 20.2. Quru savannaların qırmızı və qırmızı-qonur ferralit, 2-
quraq tropik meşələrin qırmızı-qəhvəyi torpaqlarının coğrafi
yayılma arealları
300mm illik atmosfer yağıntıları şəraitində çox
hallarda boz-qonur və boz torpaqlarla ümumi
xüsusiyyətlərə malik olan arid tropik (yarımsəhra və
səhra) landşaftlı torpaqlar əmələ gəlirlər. Onlar zəif
differnsasiya olunmuş profilə malikdirlər, yuxa və
karbonatlıdırlar. Tropik səhra torpaqlarının xüsusiyyətləri
ondan ibarətdir ki, bəzi rayonlarda torpaqəmələgətirən
süxurlar neogen aşınma məhsullarından ibarətdir. Buna
görə həmin torpaqlar qırmızımtıl rəngə malikdirlər (Sudan,
Mərkəzi Afrika Respublikası, Mali, Mərkəzi və Qərbi
Avstraliyanın səhraları). Avstraliyada hətta onlar üçün xas
olmayan, qədim aşınma məhsullarının səbəb olduğu turş
reaksiyalı səhra torpaqları da aşkar edilmişdir.
175
20.7. Qruntdan mövsümi rütubətlənən tropik
torpaqları
İlin mövsümi quru dövrünün leysan yağışlarla əvəz
edildiyi şəraitdə, qrunt sularının və ya səth sularının
vaxtaşırı yüksək səviyyə rejimi səciyyəvidir. Bu, nisbətən
alçaq relyeflərdə özünü daha aydın göstərir. Bununla
bərabər, ətraf ərazidən torpaqların səthi yuyulma
məhsulları toplanır. Nəticədə, bir qədər çay
subasarlarında torpaqəmələgəlmə şəraitini xatırladan,
olduqca özünəməxsus şərait yaranır.
Suyun vaxtaşırı bollaşması, münbit lilin və
həllolmuş qida maddələrinin daxil olması, qrunt sularının
yüksək səviyyəsi dövründə güclü vegetasiya edən və
yuxarı torpaq sularının olmadığı quruducu dövrlərdə taxıl
bitkilərinin inkişafına səbəb olur. Dövrü bataqlıqlaşma
rejimi ağac bitkilərinin inkişafına mənfi təsir göstərir.
Nəticədə, savannaların və işıqlı tropik meşələrin
landşaftları ilə sıx kompleks təşkil edən, özünəməxsus ot
bitkilərindən ibarət taxıllı – landşaftlar əmələ gəlir. Bu
şəraitdə qara tropik torpaqlar formalaşır.
Subarid ərazilərdə torpağın yuxarı qatlarının səthi
yuyulması olduqca intensiv gedir. Yuyulmuş məhsulların
rəngi adətən qaradır, belə ki, humus qatının daha
narındispersli hissəcikləri birinci növbədə yuyulmaya
məruz qalır. Yuyulmuş materiallar relyefin müxtəlif
hissələrində - mikro və mezorelyeflərin depressiyalarında,
az meyilli yamacların aşağı hissələrində və i.a. toplanır.
Tədricən toplanan yuyulma məhsulları adətən gilli tərkibə
176
malikdirlər, lakin gilli kütləyə, leysan yağışları axını ilə
gətirilmiş kobud qırıntılar da daxil ola bilər.
Qara tropik torpaqların profilində qatlar aydın
seçilmir. Yuxarıda, qalınlığı 5-15sm olan A
ç
çimli qat
yerləşir. Taxıl otlarının köklərinin bir-birinə sıx bitişməsi
sayəsində torpaq kütləsi topavari – dənəvari struktura
malikdir. Aşağıda A
1
humus qatı yerləşir ki, bunun qalınlığı
15-dən 45sm-ə qədər tərəddüd edir. Sonra, bir neçə
santimetrdən bir neçə metrə qədər qalınlıqda boz və ya
tünd-boz gilli qatdan ibarət B qatı gəlir. Rütubətli
vəziyyətdə torpaq kütləsi yapışqanlıdır, mütəhərrikdir,
quruduqda daşa dönür, bəzi yerlərdə aydın olmayan
kəltənli struktur müşahidə edilir. “B” qatının yuxarı
hissəsində karbonatların unluca səpgiləri, aşağıda
müxtəlif ölçüdə konkresiyalar, bəzi hallarda – kalsium
karbonatın qalın layları (necə deyirlər kankar) meydana
çıxır.
Qara tropik torpaqların səciyyəvi əlaməti torpaq
kütləsinin çox kip olmasıdır. Torpaq quruduqda həcmi
kiçilir və dərin çatlar sisteminə parçalanır. Yağışlar
mövsümündə, su bütün yarıqları doldurduqda, torpaq
kütləsi şişir. Bu vəziyyətdə ayrı-ayrı xırda qırıntılar öz
yerini dəyişir və sürüşmə səthi əmələ gəlir. Su ilə əlavə
təmin edildiyinə görə (qrunt suları hesabına) ətraf subarid
landşaftların ot bitkilərinə nisbətən, taxıl otları sahələri
daha məhsuldardır. Belə görünür ki, illik töküntülərin
miqdarı 40-50s/h yaxındır. Bu torpaqların qara rənginə
baxmayaraq, humusun miqdarı azdır, lakin ən üst qatda
4%-dən çox da ola bilər. Profil boyu aşağı getdikcə
humusun miqdarı sürətlə, təxminən 1%-ə qədər azalır.
177
Humusun tərkibində həll olmayan humin birləşmələri
olduqca üstündür, müxtəlif rayonlarda humin və
fulvoturşuların nisbəti dəyişilir.
Tərkibində çoxlu miqdarda gilli hissəciklərin olması
üzündən qara torpaqlar, onları başqa tropik torpaqlardan
fərqləndirən yüksək udma qabiliyyətinə malikdirlər (100q
torpaqda 40-70mq.ekv). Bu torpaqların müəyyən
mineroloji tərkibləri də yüksək udma qabiliyyətinə səbəb
olur. Bəzi tədqiqatçılar güman edirlər ki, qara tropik
torpaqlarının gilli mineralları mütləq montmorillonitdən
ibarətdir, çünki, bəzi hallarda bu torpaqlarda həmin
mineralların üstün olduğu müəyyən edilmişdir. Lakin Şərqi
Afrika qara torpaqlarında montmorillonitlə yanaşı, həmin
miqdarda və ya daha çox qarışıq minerallar, hidroslyudlar,
kaolinit aşkar edilmişdir. Udulmuş kationların tərkibində
kalsium və maqnezium üstünlük təşkil edir.
Subarid rayonların qara tropik torpaqları zəif qələvi
reaksiyaya malikdirlər (4-cü cədvəl). Subhumid tropik
şəraitində, yağışlar mövsümü zamanı və münasib olaraq
qruntun uzun zaman rütubətlənməsi mövsümündə qara
torpaqların profilinin aşağı hissəsində qley prosesi inkişaf
edir, yuxarı hissədə isə bitki qalıqlarının minerallaşması
yubanır. Buna görə belə torpaqların profilinin aşağı
hissəsi göyümtül-boz rəngə çalır, dəmir üç oksidin
çəkintiləri meydana çıxır.
Cədvəl 20.1.Qara tropik torpaqlarda narındispersli hissəciklərin,
humusun, pH-ın və udma tutumunun paylanması
Ölkə və
nümunələrin
dərinliyi (sm-lə)
Miqdarı
Sulu
çəkintinin
pH-ı
Udma
tutumu
(mq.ekv
) 100q
0,001mm-
dən kiçik
hissəciklər
humusun
178
Dostları ilə paylaş: |