Iii. Amaliy mashg‘ulotlar uchun materiallar 1-amaliy mashg’ulot. Ekologia va atrof muhit muhofaza fanini tadqiqot uslublari

5-jadvat
Mars, Zuhra (Venera), Yer va hayotsiz gepotetik Yerda atmosfera tarkibi va haroratining holati

Gazlar v« harorat	Mars	Venera	Hayotsiz yer	Yer
Atmosferada gazlar tarkibi va miqdori % Uglerod iklci oksidi	95	98	98	0,03
Azot	2,7	1,9	1,9	79
Kislorod	0, [ 3	Izi bor	Izi bor	21
Muhit ustidagi harorat °C	-53	477	290 ± 50	13

Tabiatda avtotroflar tomonidan hosil boigan organik moddalar geterotroflar tomonidan chiritiladi va muhitda doimiy turg'unlik yuzaga keladi. Energiya beradigan har qanday biologik oksidlanish chirish deb aytiladi. Kislorod ishtirokidagi chirish jarayonini quyidagi xillarga ajratish mumkin:

Aerob nafas olishda kislorod xizmat qiladi;
Aerob nafas olish kislorodsiz bo'ladi;
Achish jarayoni ham aerob holat bo‘lib, bunda oksidlanadigan organik moddalar akseptor elektron (oksid- chilar) rolini o‘taydi.
Aerob nafas olish - bu organik moddalar (CH O)ning sintez qilish jarayoni bo'lib, bunga fotosintezdan o‘tuvchi hamma organizmlar kiradi.
Chirish jarayoni abiotik va biotik omillar birligida yuzaga keladi. O'simlik va hayvonlar qoldiqlarini oxirigacha chirishini geterotrof yoki sarofaglar amalga oshiradi.
Kuzatishlarning ko'rsatishicha, hayvonlar qoldiqlarining ko'p qismi va dengiz o‘simliklarining 25% i o'rtacha 2 oy ichida chiriydi, o'simlikning qolgan 75% i asosan kletchatkadan iborat boiib, juda sekin chiriydi. 10 oydan keyin shu qoldiqning 40% m saqlanib qolgan. Chirishga eng turg'un mahsulot gumus yoki gumus moddalar hisoblanadi. Ekosistemadagi gumusning sekin minerealizatsiya bo'lishi, chirish jarayonini o'tadigan detrit, gumus va boshqa organik materiallar tuproqning hosildorligini oshirishda katta ahamiyatga ega boiib, tuproq tuzilishini yaxshilaydi, o‘simIiklaming o‘sish va rivojlanishiga qulay sharoit yaratadi.
Ekosistemada organik qoldiqning chirishi uzoq va murakkab jarayondir. Bu jarayonda: 1 )01ik organik moddalar tarkibidagi ozuqa elementlari ekosistema ichidagi moddalar almashishiga qaytadi; 2) Ozuqa elementlari majmuai va energiya ekosistemada; 3) Detrit ozuqasi hisobiga organizmlar kelajagi uchun ozuqa mahsuloti hosil bo'ladi.
Ekosistema ichida chirish va parchalanish jarayonida inson faoliyati ham katta rol o‘ynaydi, ya’ni: 1) Organik moddalarni yoqish (ko‘mir, gaz, neft); 2) Tez sur’atlar bilan qishloq xo'jaligi rivojlanishidan tuproqdagi gumusning parchalanishi;
Dunyo o'rmonlaridagi yong‘inlar, yog'ochni yoqish natijasida atmosferaga CO, va boshqa gazlarning chiqishidan ayrim gazlarning miqdori ortib boradi.
Ekosistemalaming turg‘unligi. Ekosistemada energiya va moddalar almashinishi bilan bir qatorda kuchli informatsiya tarmoqlari ham bor. Unga muhitning fizikaviy, kimyoviy signallari kirib, ular ekosistema ichidagi tarmoqlarni bir-birlari bilan boglaydi va bu jarayon atrof-muhitning holatiga, uning ichki boshqaruv mexanizmlariga bogiiqdir.
Ekosistema turg'unligining boshqarilishida ikki xil aloqa boiadi. Birinchisi-ijobiy qaytar aloqa boiib, umumiy qoidadan chetlanishlarni ko‘paytirishga qaramasdan organizmlarni o'sish va yashab qolish darajasini aniqlaydi. Ikkinchisi-salbiy qaytar aloqa bo'lib, energiya kirishidagi tebranishni kamaytiradi.
Oddiy sistemalar, masalan. termostat harorati undagi pechka orqali, hayvonlar harorati miyaning markazi orqali boshqariladi. Katta ekosistemalarda moddalar almashinishi va energiya oqimi hamjihatlik hamda qaytar aloqa signallarni boshqarish o'z- o'zidan (doimiy kuchsiz) boshqariladi. Bunga kichik sistema yoki «yirtqich-o'Ija» sistemasidagi populyatsiya soni va qalinligini belgilovchi xulqiy mexanizmlar misol bo‘ladi. Shunday boshqaruv mexanizmlari uzoq evolutsion boshqarish- ning rivojlanishi jarayonida murakkab tuzilishga ega bo‘lib, uning ichki mexanizmlari effektiv funksiyasi, muhit haroratiga, uning o'zgarib turishiga bog'liqdir. Ekosistemaning turg‘unligi - bu har bir tananing xislati bo'lib, shu tana muvozanatidan chiqqandan keyin uni boshlang'ich holatiga qaytishiga majbur qiladi. Ekologik nuqtai nazardan turg'unlik ikki turga bo'linadi, ya’ni: /. Rezistent turg'unlik bo'lib, bunday turga kiruvchi ekosistemalarda buzilish, o'zgarishga qarshilik qilish qobiliyati bo'lib, o'zihing tuzilishi va funksiyasini ta’minlab turadi;
Elastik turg'unlik bo'lib, tuzilishi va funksiyasi buzilgan ekosistema o'zining o'rtacha holatini tiklab olish qobiliyatiga egadir. Ekosistema tirik organizmga ekvivalent emas, chunki uning o'ziga xos sifat jihatdan yangi xislatlari bo'lib, u tirik organizmlar tepasidagi tuzilishdir, lekin organizmning ustki, tashqi tuzilishi emas.
Turli katta-kichik ekosistemalar. Turli biologik sistemalar ekologiyasini o'rganishni kichik hovuzlar, ko'lmak, tashlab qo'yilgan yer, o'tloqzorlar kabi kichik joylarda olib borish va olib borilgan ma’lumotlar asosida ekosistemaning asosiy belgilarini tahlil qilib, keyinchalik katta suv havzalari yoki Yer usti ekosistemalariga taqqoslash mumkin. Mikroorganizmlar, o'simliklar va hayvonlar hovuz, o'tloqzorlarda yashaydi va shu yerlarda suv, tuproq, havoning kimyoviy tarkibini o'zgartiradi. Jumladan, shishadagi hovuz suvining loyqasi yoki o'tloqzorlar tuprog'ida mikroblar, o'simlik va hayvonlar aralashmasi bo'ladi. Hovuzda uchraydigan produtsentlarga ildizlangan yoki suzib yuruvchi gulli o'simliklar (makrofitlar), suzib yuruvchi o'simliklar, suvo'tlar kirib, mayda hayvonlar esa konsumentlar guruhini tashkil etadi.
Mezoekosistemalar kalta sun’iy suv ekosistemalari (baliq ko‘paytirish hovuzlari, biologik tozalash hovuzlari) va har xil Yer usti yashash joy lari, Iaboratoriya-sun’iy mikrosistema va bor tabiiy real dunyo o‘rtasidagi oraliq boiib, ularni mezoekosistema deb qarash mumkin. Masalan, Toshkent, Sirdaryo, Andijon kabi viloyatlardagi baliq ko‘paytiradigan hovuzlar va iflos oqova suvlarni tozalaydigan biologik hovuzlar suv mezoekosistemasiga yaqqol misol bo‘ladi. Yer usti mezoekosistemasi-bu makrosistemaning bir qismidir, ya’ni, o‘rmon chetlari, daryo qirg'oqlari, koining bir ko'rfazi va hokazolar. Bunday sistemalar ham to‘la funksiya va trofik tuzilishga ega bo‘ladi, ekosistemalarning hamma jarayonlarini o‘z boshida o‘tkazadi.
Mikroekosistemalar. Tabiatda kichik-kichik «dunyolar» yoki mikrobirlik, mikrosistemalar uchraydi. Ular ochiq tabiat (kichik koimaklar, yomg'ir suvi to‘plangan chuqurlar, daraxt shoxi yoki tosh usti)da yoki berk kichik idishlar (kolba, butilka, butil) ham boiishi mumkin, ular qaysi holatda boimasin, yorugiik energiyasiga muhtoj boiadi. Mikroekosistemaga eng yaxshi misol akvariumlar hisoblanadi. Undagi suv muhitida bakteriyalar, suv o'simliklari, sodda hayvonlar (rachki, dafniy, kolovratkalar) va baliqlar rivojlanadi. Akvarium yorugiik energiyasi va doimiy haroratga ega.