Ijtimoiy-gumanitar fanlar

Kurs ishi mavzusining dozarbligi.
Darhaqiqat, iqtisodiyotda narxlarning 
barqarorlıgi deganda narxlarning keskin tushib yoki keskin oshib ketmasligi 
tushuniladî. Shu boisdan narxlarning barqarorligiga erishish strategik vazifalar 
sirasiga 
kiradi. 
Binobarin, 
narxlarning 
keskin 
tushib 
ketishi 
ishlab 
chiqaruvchilarning foyda me‘yorini tushishiga hamda tovar va xizmatlar ishlab 
chiqarish hajmining pasayishiga sabab bo'ladi. Bu holat iqlisodiyotda iqtisodiy 
o'sishning pasayishi, ishsizlik darajasınıng ortishi kabı salbiy oqibatlarga olib 
kelishi mumkin. 
Aksincha. narxlaming keskin oshib ketishi, o‘z navbatida, aholi xarıd qobiliyatı 
hamda real daromadlarining pasayishi natijasida aholi turmush farovonligiga salbiy 
ta'slr ko'rsatadi Kurs ishini ob'kti. Mamlakatda narxlar barqarorligini ta'minlash 
yuqoridagi salbiy oqibatlarning oldini olish hamda barqaror iqtisodiy o'sish 
sur‘atlariga erishish imkonini beradi. Yuqoridagilarni inobatga olgan holda, 
valyuta siyosatini liberallashtirish sharoitida, respublikamizda narx-navoning 
keskin oshib ketıshiga yo‗l qo'ymaslik, aholi turmush farovonligini oshirishga 
qaratilgan kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. 
Bu borada, ya'ni aholini asosiy turdagi oziq-ovqat mahsulotlari bilan barqaror 
ta'minlash maqsadida o'tgan yildan hozirgi paytgacha 155 million AQSH dollari 
miqdorida shakar, o'simlik yog'i, kartoshka va tovuq go‘shti kabi mahsulotlar ichki 
bozorning ehtiyojini qondirish uchun chetdan keltirildi 
Shuningdek, ichki bozorni iste'mol tovarlari bilan to'yintirısh uchun ımport 
asosida olib kelinadigan 6200 turdagi tovarlar bo'yicha rol qiymatidagi import 
bojlari o'rnatildı va 8 mingdan ortiq tovarlar bo'yicha aksiz va bojxona to'lovlari 
ikki marotaba kamaytirildi. 
Ahamiyatga molik jihati shundaki, buğun mamlakatimizda 27 turdagi, jumladan 
neft mahsulotlari, sement, qora metallar prokati, mis, paxta tolasi va boshqa yuqori 
likvidli mahsulot turlari, xom ashyo va materiallarni ichki bozorda faqat birja 
savdosi orqali bozor tamoyillari asosida sotish tizimi yaratildi. Shuningdek, 
Davlatimiz rahbarining joriy yilning boshida qabul qilingan Farmoniga asosan, 
go'sht mahsulotlari, o'simlik yog'i va shakar mahsulotlari ishlab chiqaruvchi 
korxonalar va import qiluvchi tashkilotlar 2019-yil 1- yanvargacha bojxona 
to'lovlaridan ozod qilindi. Ushbu Farmon bilan alohida import qiluvchi 
korxonalarga berilgan imtiyozlar bekor qilinıb, aholining barcha qatlamı uchun 
teng sharoıtlar yaratildi.

---

4 
1.BOB.Narx tushunchasi va bozorda narx belgilash nazariyasi 
1.1 Narxn tushunchasi
Narx – bu raqobat, resurslarni qayta taqsimlash, kapital harakatining 
vositasidir. Narx – tovar, buyum va xizmatlar qiymatining puldagi ifodasi. Narx bu 
tovar nafliligi tan olinganda uning qiymatining pulda ifodalanishi, qiymatning 
bozorda namoyon bo‗lish shakli.Qiymat – bu xaridorning mahsulotdan ko‗rgan 
foydasi, foydalanish darajasi. Xaridorning mahsulotni xarid qilishi uning xohishi, 
didi va to‗lov qobiliyatiga bog‗liq, bundan tashqari agar xaridorga bitta birlik 
mahsulot kerak bo‗lsa, unda bitta turdagi to‗lash qobiliyati bo‗ladi. Agarda unga 
bir nechta mahsulot kerak bo‗lsa, unda har bir mahsulot uchun boshqa to‗lash 
qobiliyati bo‗ladi. Chunki mahsulotning keyingi donasi kamroq qadrli bo‗ladi. Bu 
haqiqat bizni agregatlashgan bozor talab chizig‗iga olib keladi.Mahsulotning 
narxiga xaridor uni olishga tayyorligi va mahsulotning nafligi ta‘sir ko‗rsatadi. 
Agar xaridorda alternativ mahsulotni tanlash imkoniyati bo‗lsa, unda xaridor 
tomonidan mahsulotni sotib olish yoki olmaslik qaroriga nisbiy narx ta‘sir qiladi. 
Bu vaziyatda xaridor o‗zi uchun eng ma‘qul va ko‗proq foydali bo‗lgan mahsulotni 
sotib oladi.Narx – ―marketing-miks‖ kompleksining vositalaridan biri hisoblanadi. 
U hech qachon marketing — miksning boshqa vositalaridan ayrilgan holda 
ko‗rilmasligi kerak. Korxona biron bir ―narx muammosini‖ tahlil qilganda ko‗p 
hollarda uning sababi narx emas, balki narx bilan bog‗liq bo‗lmagan raqobat 
ko‗rsatkichlarining zaifligi hisoblanadi.Bozor xo‗jaligi faqatgina erkin raqobatli 
narxlar sharoitida samarali faoliyat yuritishi mumkin. Bunday narxlar raqobatli 
tanlov, talab va taklif nisbati, bozor muvozanatining tiklanishini hisobga olgan 
holda sotuvchi va xaridor o‗rtasidagi savdo va oldi-sotdi shartnomasi natijasida 
hosil bo‗ladi. Narx-navo, ya‘ni baho bozorning unsurlari ichida eng murakkab 
elementidir. U har doim o‗zgarib turadigan, harakatchan mexanizm bo‗lib 
bozordagi vaziyat o‗zgarishlariga tez va chaqqonlik bilan moslashib boradi.Narx 
va narx belgilash siyosati marketingning bosh tarkibiy qismlaridan biridir. Oxirgi 
yillarda narx bo‗yicha olib borilgan keng ko‗lamli ishlar natijasida 
mikroiqtisodiyot va marketing orasidagi masofa kamaymoqda. Mahsulotning narxi 
va nafliligi o‗rtasidagi nisbat har bir iqtisodiy kelishuvning asosidir.Narx 
marketing va firma faoliyatining boshqa o‗zgaruvchilari bilan uzviy aloqada 
bo‗ladi. U tovarning hayotiylik sikli davomida o‗zgarib turadi. Marketingda baho 
siyosatining mohiyati, bozorda aniq ulushga erishish, ko‗zda tutilgan foydani olish 
va boshqa strategik va tezkor masalalarni yechish uchun firma tovarlariga narx 
belgilash va narxlarni o‗zgartirib turishdan iborat.Bozor narxlarining asosiy 
xususiyati - ularning doimo o‗zgarib turish qobiliyatidir. Bu tabiiydir, chunki 
narxlar talab va taklifni o‗zaro bog‗lovchi vositadir. Bizga ma‘lumki, ularning har 
ikkalasi ham harakatchandir. Shuning uchun marketing strategiyasida shunchalik 
harakatchan narxlar siyosatidan foydalaniladi. Bu siyosat tovarning bozordagi 
harakatini tovar hayotiylik davrining turli bosqichlarini tartibga solish va 

---

5 
boshqarishni, bozorga yangi iste‘mol tovarlari va ishlab chiqarish vositalarini 
kiritishni, eskirgan modellarni bozordan siqib chiqarishni ta‘minlaydi. Narxlar 
hech qachon sababsiz o‗zgarmaydi. Masalan, biror kamchiligi bo‗lgan va ma‘naviy 
eskirgan tovarlar pasaytirilgan baholarda, hattoki, tushirilgan baholar, deb 
ataluvchi narxlarda sotiladi. Yuqori narxlar esa 
yuqori sifatli
, yangi iste‘mol 
qobiliyatiga ega bo‗lgan tovarlarga o‗rnatiladi. Rivojlangan iqtisodiyotga ega 
bo‗lgan mamlakatlarda marketingdagi narxni tashkil qilish muammolarini 
faqatgina o‗zi faqat bozor subyektlari: sanoat va savdo firmalari, korxonalari 
asosiy strategik yondashishlarigina ishlab chiqilishi bejiz emas, chunki narxlarning 
tomonidan o‗rnatiladi va davlat tomonidan tartibga solinadi. Tovarning 
raqobatbardoshligi va bozordagi o‗rni narx darajasiga bog‗liq. Buning natijasi 
sotiladigan tovarlar massasida korxona ulushining oshishidir.Narx – mahsulot 
sifatining indikatori sifatida.Bozor sharoitida narx siyosati o‗ziga xos bo‗lib, turli 
narxlarning mavjudligi bozor qonuniyatidir. Narx shakllanishida tovar bahosi 
uning sifatini bildiruvchi muhim indikator sifatida namoyon bo‗ladi. Tovar narxi 
qancha yuqori bo‗lsa, talab tushadi va aksincha, past narxda tovarga bo‗lgan talab 
oshadi. Xarid qilish haqida qaror qabul qilishga tovar narxi miqdoriy ko‗rsatkich 
sifatida xizmat qilib, xarid budjetiga qarab u yoki bu narxdagi tovarni sotib oladi. 
Har doim ham narx tovar sifatini obyektiv baholaydi, deb bo‗lmaydi. Savdo 
do‗konlarining turiga qarab ishlab chiqaruvchidan olingan tovarlarga turli narxlar 
belgilanadi. 
Supermarket, Gipermarketlardagi tovar narxining oddiy kichik chakana savdo 
do‗konidagi narxlardan yuqoriligi yirik savdo markazlaridagi servisning yuqoriligi 
bilan izohlanadi. 
Nima uchun tovar narxi uning sifatini o‗lchaydigan ko‗rsatkich sifatida namoyon 
bo‗ladi?
Bu quyidagilar bilan izohlanadi: Tajribalardan ma‘lumki, yuqori narx tovar 
sifatini past narxga qaraganda ko‗proq kafolatlaydi.Narx xarid jarayonida 
iste‘molchi uchun bir o‗lchovli ma‘lum ko‗rsatkich bo‗lib xizmat qiladi. Mahsulot 
narx bilan solishtiriladi. Bir iste‘mol ehtiyojini qondiruvchi bir necha firmaning 
mahsuloti xaridor tomonidan solishtiriladi, so‗ngra xarid haqida qarorlar qabul 
qilinadi.Tovar narxi sotuvchi orqali xaridorga yetib boradigan signal bo‗lib 
hisoblanadi. Reklamada tovar narxi ko‗rsatilmaydi. 
Uzoq vaqt davomida bizning iqtisodiyotimizda barqaror narxlar holatini 
haqiqatda tovar va xizmatlar bilan ijtimoiy ta‘minlash belgilaydi, degan fikr 
hukmron edi. O‗zgarmas narxlar barqaror ishlab chiqarish rivojiga va talabni 
qondirishga to‗sqinlik qiladi. Bugungi kunda narxlar tizimi ancha chalkashki, uni 
tushunib yetish birmuncha murakkab, eng asosiysi u xo‗jalik yuritishning yangi 
bozorlar sharoitiga moslashmog‗i lozim.Bozor iqtisodiyotiga o‗tish davrida narxlar 
ahamiyatining ortib borishi kuzatilmoqda, chunki mana shu davrda umumiy ishlab 
chiqarish hajmi, xarajatlar oshishi iqtisodiy qiyinchiliklar bilan uyg‗unlashib 

---

6 
ketmoqda. Moliyaviy va bank boshqarish tizimlarining susayishi, transport va 
milliy iqtisodiyot tarmoqlarining kuchsizlanishi narx raqobatini oshirib yubordi. 
Narxlar darajasi ko‗p hollarda xaridor tomonidan belgilanadi. Savdogar uchun 
marketing tizimida narx siyosatini olib borish birmuncha cheklangan. Ma‘lumki, 
yuqori daromadli rivojlangan ba‘zi bir mamlakatlarda narxning pasayishi sifatning 
yomonligidan dalolat beradi. Shuning uchun narx pasayishi shu davlatlarda 
korxona mavqeyini bozorda mustahkamlamaydi, balki uni raqobatdoshlilik 
darajasini pasaytiradi. Xaridorlar ana shu davlatlarda yuqori sifatli mahsulotlarni 
yuqori narxda sotib olishga intiladilar. Hozirda narx raqobati asta-sekin narxsiz 
raqobatlarga o‗z o‗rnini bo‗shatib bermoqda. Marketingda narx siyosatini 
boshqarish masalasi u amal qilib turgan narx strukturasiga bog‗liq. Albatta, 
marketing - miks vositalari o‗rtasida juda katta farq mavjud. Kommunikativ va 
distribyutorlik siyosati kabi vositalar mahsulotning bozordagi yutug‗i uchun kerak 
bo‗lgan shartlardir.Marketing — miks ichida mahsulot narxiga katta vazifa 
yuklanadi. Faqat narxgina xaridorning iqtisodiy ―qurbonligi‖ (aniq bir mahsulot 
sotib olish bilan bog‗liq bo‗lgan va boshqa mahsulotlardan voz kechish) ni 
belgilaydi. Xaridor uchun narx bu ―qurbonlik‖ hisoblanadi. Uni xaridor biron bir 
foyda yoki nafliligiga ega bo‗lish uchun to‗laydi. Biron bir mahsulot uchun yuqori 
narx to‗lash xaridor uchun boshqa biron bir mahsulotdan voz kechishni bildiradi. 
Shuning uchun u sotuvchi taklif qilgan narxni mahsulot nafliligi bilan va boshqa 
alternativ mahsulotlar narxi bilan solishtiradi. Shunday qilib, har xil xaridorlar 
uchun mahsulot nafliligi bo‗lishi bizni bozor segmentatsiyasiga va har xil 
narxlarga olib keladi. Xaridorlarning talablari, raqobatchilar tomonidan 
mahsulotlar doimo o‗zgarib turishini inobatga olgan holda muntazam ravishda 
narxlarni qayta ko‗rib chiqib turish lozim.Narx marketing kompleksining boshqa 
uchta unsuri (tovar, savdo, harakatlantirish) bilan daromad keltirish borasida 
farqlanadi. Bu hol poyafzal do‗konlari egalariga, poyafzallar uchun yuqoriroq narx 
qo‗yish imkonini beradi. Ikkinchi tomondan, sotuvchilar poyafzal fabrikalariga 
qo‗shimcha buyurtmalar beradilar, chunki ularni ko‗proq sotish ularning 
daromadlarini oshiradi. Fabrikani aynan poyafzal ishlab chiqarishdan manfaatdor 
qilish uchun ularga poyafzal do‗konlarining egalari ilgarigiga qaraganda balandroq 
narx taklif qilishlari lozim. Fabrikalar ishlab chiqarishni kengaytirish uchun har xil 
charm va uning o‗rnini bosuvchi boshqa resurslarni ko‗proq sotib olishlari, 
shuningdek, qo‗shimcha ishchi kuchini yollashlari lozim bo‗ladi. Ishlab 
chiqarishning ushbu omillariga talabning ortishi ularning baholari oshishiga olib 
keladi, bu esa o‗z navbatida ularni taklif qilishning o‗sishini rag‗batlantiradi. Shu 
tariqa ishlab chiqarishning bir bo‗g‗unidan boshqasiga poyafzalga talab oshganligi 
haqida axborot yetkazib turiladi. Poyafzal uchun kerakli bo‗lgan tovarlarga 
ehtiyojning ortishi mo‗yna (jun) sanoati, furnituralar ishlab chiqarish ko‗lamini 
kengaytirishni, 
ishlab 
chiqaruvchilarni 
rag‗batlantiradi.Narxlar 
faqat 
iste‘moldagina emas, balki ishlab chiqarishdagi o‗zgarishlardan ham darak beradi. 

---

7 
Masalan, yong‗in chiqishi natijasida ko‗p zavodlar to‗xtab qoldi, deylik u holda 
ishlab chiqarish kamayib ketadi. Ushbu hol ularning narxini oshishiga olib keladi, 
bu o‗z navbatida poyafzal fabrikalari egalari uchun poyafzallarni ilgarigi miqdorda 
tayyorlashni befoyda qilib qo‗yishi mumkin. Talab ilgaridek qolganda poyafzal 
ishlab chiqarishni qisqartirish va sotuvchilar uchun ularga balandroq chakana 
narxlar belgilash imkonini yaratadi. Tovarning oshgan narxi uni iste‘mol qilishni 
qisqartirishdan darak beradi. Charm ishlab chiqarishni qisqartirish haqidagi xabar 
shu tariqa poyafzal iste‘molchisiga yetib boradi. Ammo uning uchun poyafzal 
narxi nima sababdan oshganligi muhim emas. U sabablaridan qat‘iy nazar tovar 
narxi oshganligiga bir xilda qaraydi.Narxlarning boshqa muhim vazifasi - ishlab 
chiqaruvchilar va iste‘molchini rag‗batlantirishdir. Narxlarning o‗zgarishi ishlab 
chiqaruvchilarni ham, iste‘molchini ham chorasini ko‗rishga, ayni vaqtda bunday 
chora imkoniyat yaratishga undaydi. Bizning misolimizda poyafzalga talabning 
ortishi ularni ishlab chiqarishni ko‗paytirishga rag‗batlantiradi. Lekin bu xomashyo 
materiallarini, xullas, ishlab chiqarishni kengaytirish uchun zarur hamma 
narsalarni xarid qilish, ko‗paytirishni talab etadi. Poyafzal fabrikalarida bunday 
imkoniyat paydo bo‗ladi ham, zero poyafzalga bo‗lgan talab va narxning oshishi 
ular qo‗shimcha daromad olishi va bu daromad ishlab chiqarishni kengaytirishga 
sarflanishi mumkin. Bu esa poyafzalning narxi balandroq bo‗lganda poyafzal 
fabrikalari egalariga o‗z daromadlarini yanada oshirish imkonini beradi. Shunisi 
ham muhimki, narxlar mexanizmi ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdorini 
ko‗paytirishgina emas, ishlab chiqarishning eng tejamli usullarini ishlashni ham 
rag‗batlantiradi. Poyafzal ishlab chiqaruvchilarning daromadi sotishdan tushgan 
pul bilan ishlab chiqarish xarajatlari o‗rtasidagi tafovutdan iborat bo‗lganligi 
sababli eng kam xarajat qilgan holda mahsulot ishlab chiqarish ular uchun foydali 
bo‗ladi. Poyafzal ishlab chiqarishda foydalaniladigan charmning biron xili borgan 
sayin kamyob va qimmat bo‗lib boradi, deb faraz qilaylik. Bu hol uni tejashga va 
uni o‗rnini bosa oladigan arzonroq materialni izlashga rag‗batlantiradi. 
Narxlarning uchinchi vazifasi ikkinchisi bilan chambarchas bog‗liq. Bu 
daromadlarning taqsimlanishidir. Tovar ishlab chiqarish sharoitida xo‗jalik 
faoliyati ishtirokchilari oladigan daromadlar ular o‗z shaxsiy yoki ishlab chiqarish 
iste‘mollarini ko‗zlab sotadigan yoki sotib oladigan tovarlar va xizmatlarning 
narxlariga bevosita bog‗liqdir. Narxlarning o‗zgarishi iqtisodiy ne‘matlar 
sotuvchilari va xaridorlari turli guruhlarining daromadlari miqdoriga to‗g‗ridan 
to‗g‗ri ta‘sir ko‗rsatadi. Bozorga jamiyat uchun eng zarur ne‘matlarni yetkazib 
beruvchilar, shuningdek, ushbu paytda mo‗l-ko‗l bo‗lgan ne‘matlarni sotib 
oluvchilar ham yutadilar. Poyafzalchilik mehnatiga bo‗lgan talab oshsa (taklif 
o‗zgarmay qolgan darajada), ularning ish kuchining narxi, demak, daromadlari 
ham ortadi. Mehnat bozorida taklif oshadigan (doimiy talab sharoitida) bo‗lsa, 
uning aksi bo‗ladi: ish kuchining narxi pasayadi. 

---

8 
Narxlarning to‗rtinchi vazifasi alohida korxonalarga va xo‗jalik sohalariga ishlab 
chiqarish omillarini taqsimlashdir. Narxlar xo‗jalik yurgizishning muhim 
vositasidir. Marketingni boshqarish jarayonida marketologlar narxlarning barcha 
turlaridan, asosan ulgurji narxlar, mahsulot tashish tariflari va hisob narxlari bilan 
ish ko‗radilar. Narxlarni quyidagi belgilar orqali turkumlash mumkin: a) Savdo 
sohasi bilan bog‗liq narxlar turlari: 
Ulgurji 
Chakana 
Xarid va boshqalar. 
b) Boshqarish darajasi va usullari jihatidan farq qiluvchi hamda 
davlat 
tomonidan 
tartibga 
solinish 
darajasiga 
qarab 
narxlar: 
Tartibga 
solinadigan 
(boshqarilib, 
o‗zgarib 
turadigan) 
narxlar 
Erkin 
narxlar 
Qat‘iy 
belgilangan, 
tasdiqlangan 
narxlar 
c) Narxning boshqa xillari (masalan, 
bozor narxi
, xalqaro narxlar va h.k.). 
Xaridorga realizatsiya qilinadigan tovar miqdoriga bog‗liq holda narxlarning 
quyidagi 
turlari 
farqlanadi
:
Ulgurchi narxlar — bu ishlab chiqaruvchi korxonalar va ulgurji savdo qiluvchi 
tashkilotlar o‗z mahsulotlarini sotadigan narxlar. Ulgurji narxlar qishloq xo‗jaligi 
va sanoat mahsulotini ishlab chiqarishda va muomalasida sarf bo‗lgan 
xarajatlardan va korxona bilan tashkilotlarining sotish foydasidan tashkil topadi. 
Barcha korxonalar odatda har qanday tovarlarni ulgurji narxlarda xarid qiladilar. 
Ulgurji narxlar xo‗jalik hisobini mustahkamlashga, korxonalarning rentabelli 
ishlashiga 
ham 
xizmat 
qiladi. 
Tovar va xizmatlarning ulgurji narxlari - bu preyskurant narxlardir. Bir xil 
davlat va kooperatsiya korxonalari o‗z mahsulotlarini boshqa davlat va 
kooperatsiya korxonalari, tashkilotlariga ana shu preyskurant narxlarida sotadilar. 
Ular nominal narx, deb ham ataladi. Bunday narxlar ba‘zis narx hamdir. 
Yangi ulgurji narxlar tarmoqlarga ishlab chiqarish xarajatlarini to‗la hisobga olish 
va normal foyda ko‗rish imkonini beradi. Shu munosabat bilan sanoat va milliy 
iqtisodiyotning ko‗pgina tarmoqlarining undirma zarar ko‗rishlarini bartaraf etadi. 
Yangi narxlarda narxga qo‗shib berish yoki narxni kamaytirish juda keng 
qo‗llaniladi, 
bu 
esa 
mahsulot 
sifatini 
oshirishga 
rag‗batlantiradi. 
Chakana 
narxlar- 
bu 
chakana 
savdo 
tovarlarini 
sotadigan 
narx. 
Xarid narxi- bu qishloq xo‗jalik mahsulotlari, qishloq xo‗jalik korxonalari va 
qishloq ahlidan xarid qilinadigan narx. Bu ulgurji narxning alohida turi. 
Tartibga solinadigan narxlar – talab va taklifning o‗zgarishi ta‘siri ostida 
shakllanadi, lekin davlat organlari narxning o‗sishi yoki pasayishini chegaralaydi.
Ularga: 

---

9 
chegaralangan narxlar, mahsulotni sotish uchun eng yuqori chegarasi belgilangan 
narxlar 
kafolatlangan narxlar, barcha ishlab chiqaruvchilar uchun mahsulot sotib olishning 
yagona 
narxlari 
tavsiya qilinadigan narxlar, u yoki bu tovarga tavsiya etiladigan, majburiy emas. 
Erkin narxlar – bozorda shakllanuvchi, davlat bevosita ta‘sir ko‗rsatmaydigan 
narxlar. Erkin narxlar–bu bozor konyunkturasini hisobga olib sotuvchilar 
tomonidan o‗rnatiladigan narxlar. 
Ularga: 
Talab asosida shakllanadigan 
Taklif asosida shakllanadigan Ishlab chiqarishda shakllanadigan narxlar 
kiradi.Qat‘iy belgilangan narxlar – davlat organlari qarorlari asosida 
belgilanadigan narxlar. Qat‘iy narx – bu shartnoma tuzilayotganda qayd etilgan va 
shartnomaning jami amal qilish muddati davomida o‗zgartirilishi mumkin 
bo‗lmagan narx (shartnomakelishuvigako‗ra). 
Bozor narxi – oldi-sotdi olib borishda, ayrim bozorlarda qo‗llanuvchi 
baholar.Maqsadga yo‗naltirilgan narx siyosati turli xil narxlarni belgilashni ko‗zda 
tutadi. Qabul qilingan belgilariga ko‗ra narxlar turlar bo‗yicha tasniflanadi. 
Ulardan eng muhimlariniko‗rib chiqamiz 
Tariflar - bu xizmatlar uchun narxlar. Masalan, elektroenergiya, aloqa xizmati 
uchun tariflar, temir yo‗l tariflari. Davlat tariflari rejalashtirilgan narxlarning bir 
shaklidir. Temir yo‗lda, avtomobillarda va boshqa transport vositalarida yuk 
tashish tarifidan transport tashkilotlari o‗zaro hisob-kitob qilishda ham, 
transportdan foydalangan davlat, kooperatsiya korxonalari bilan hisob-kitob 
qilishda ham shu tarifdan foydalanadilar. 
Davlat tomonidan narxlarning boshqarilishi darajasi va ularni tartibga 
solishning boshqa vositalariga ko‗ra quyidagi narxlar farqlanadi:Boshqariladigan 
narxlar bu – darajasi boshqaruvning mos keluvchi organlari tomonidan nazorat 
qilinadigan narxlar. Ularning orasidan eng oxirgi (yakuniy) narxni ajratish mumkin 
(korxona o‗z mahsuloti yoki xizmatiga undan yuqori baho belgilash huquqiga ega 
bo‗lmagan narxlar), jalb etilgan narxlar (ma‘lum darajadagi narxlar). Ba‘zis baho - 
tovar navi (sorti) va sifatini aniqlashda qo‗llaniladi.Xarid qilish - sotish bahosi – 
shartnomaga asoslangan yetkazib berish shartlari bilan belgilanuvchi narx, bu narx 
fakturaviy narx ham deyiladi va uni ―sif‖, ―for‖, ―franko‖ kabi ko‗rsatkichlar 
bilanifodalanadi.Jahon bahosi - tovar turiga bog‗liq ravishda aniqlanadi.Monopol 
baho monopoliyalar tomonidan belgilanadigan baho. 
Transfert bahosi - bu firmaning ishlab chiqarish bo‗limidan boshqa bo‗limlariga 
o‗tkazilayotgandagi tovar bahosi, masalan, tashqi savdo xizmatiga yoki chet el 
savdo filialiga. 
Harakatlanuvchi narx - shartnoma tuzilayotgan paytda unda qayd etilgan va 

---

10 
ma‘lum sharoitda o‗zgarishi mumkin bo‗lgan narx (shartnoma kelishuviga ko‗ra). 
Sirpanuvchi narx - bu qoidaga ko‗ra uzoq muddatda tayyorlanadigan 
mahsulotga belgilangan narx (masalan, kema). Shartnoma tuzilayotganda unda 
qayd etilgan narx ikkala tomonning kelishuviga ko‗ra o‗zgarishi mumkin. 
Vaqt omilini hisobga olgan holda doimiy va vaqtinchalik (mavsumiy) narxlar 
farqlanadi. 
Doimiy 
narx - 
bu 
amal 
qilish 
muddati 
kelishilmagan 
narx. 
Vaqtinchalik (mavsumiy) narx - bu vaqtning ma‘lum davrida (mavsumda) amal 
qiluvchi narx. 
Mahsulotlarni yetkazib berish va sotish shartlariga ko‗ra netto narx, brutto narxlar 
farqlanadi. Netto narx- bu tovarning ―sof‖ narxi. Brutto narx (yalpi narx)- bu oldi-
sotdi shartlarini hisobga olib, belgilangan narx (tovarlar bo‗yicha 
soliqlar, 
chegirmalar
, 
―franko‖ 
turi, 
sug‗urta). 
Narxning yana bir necha turlari mavjud bo‗lib, narxlar mahsulot ishlab 
chiqarilgan rayondan iste‘mol rayoniga tashish bilan bog‗liq transport xarajatlari 
kimning zimmasida bo‗lishiga qarab narxlar (Franko, FOB, FOS va hokazolar), 
mahsulot yetkazib beruvchi bilan iste‘molchi o‗rtasida qanday taqsim bo‗lishiga 
qarab 
bir-biridan 
farq 
qiladi.
Franko-mahsulot yetkazib beruvchining ombor narxlarida mahsulotni yetkazib 
beruvchi omboridan to iste‘molchi omboriga yetkazib berishgacha bo‗lgan barcha 
transport va yuk tashish-tushirish xarajatlarini iste‘molchi (yukni qabul qilib 
oluvchi) ko‗taradi. Mahsulot yetkazib beruvchi esa bu xarajatlardan ozod bo‗ladi. 
Franko-mahsulot yetkazib beruvchi omborining ulgurji narxlari keng qo‗llaniladi. 
Mahalliy sanoat mahsulotlari, shuningdek, ba‘zi qurilish materiallari va boshqalar 
ham ana shunday narxlarda sotiladi. Iste‘molchi materiallarni o‗z transport 
vositalari bilan yetkazib beruvchining omboridan tashib olganida ham o‗sha franko 
narxlar 
qo‗llaniladi. 
Franko-mahsulot jo‗natiladigan stansiya (pristan) narxlari mahsulot yetkazib 
beruvchining materialni jo‗natish stansiyasigacha (pristangacha) tashib olib borish 
bilan bog‗liq qo‗shimcha xarajatlarini ham o‗z ichiga oladi. Ammo vagonlarga, 
kema, barjalarga ortish xarajatlari bundan mustasno. Mahsulotni ortish, mahsulot 
yetib borgan joyda uni tushirish, iste‘molchining omborigacha tashib borish 
xarajatlari bu xil franko narxiga kirmaydi. Bu narxlar amalda mol yetkazib 
beruvchini materialning to‗liq va sifati buzilmagan holda tashib olib borilish 
javobgarligidan 
ozod 
etadi. 
Franko-mahsulot jo‗natiladigan stansiya-vagon narxlari mahsulotni o‗z omboridan 
jo‗natish stansiyasiga (pristanga, portga) tashib borish bilan bog‗liq xarajatlarni, 
vagonlarni shaxobcha yo‗llarga chiqarish, teplovozlar manevri uchun to‗lovlar, 
mahsulotni vagonlarga (kemalarga) ortish xarajatlari, mahsulotni jo‗natayotganda 
bo‗ladigan transport tashkilotlari tomonidan joriy qilingan (masalan, mahsulotni 
taroziga solish) to‗lovlar mahsulot yetkazib beruvchi zimmasiga yuklanadi. 

---

11 
Mazkur xarajatlardan tashqari mahsulot jo‗natish stansiyasidan iste‘molchi 
omboriga tushguncha o‗rtada bo‗ladigan barcha tashish, ortish-tushirish 
xarajatlarini (franko-jo‗natish sanksiyasi baholarida) iste‘molchi ko‗taradi. 
Bozorning turiga bog‗liq holda auksionlar, birja kotirovkalari narxi 
farqlanadi. Auksion bahosi - bu auksionda sotilgan tovarning real bahosi. Auksion 
bu-tovarni raqobatli savdo yo‗li bilan sotish usuli. Sotib oluvchi auksion 
ishtirokchilaridan minimal narxga erishilganlik sharti bilan eng yuqori narxni taklif 
qilgan odam bo‗ladi. Auksionlarda momiq-mo‗ynali tovarlar, choy, qadimgi 
predmetlar, 
qimmatbaho 
toshlar 
va 
b.lar 
kabi 
tovarlar 
sotiladi. 
Birja kotirovkalari -bu tovar birjalarida tuziladigan shartnomalar baholari. Ushbu 
bozor tovarni hozir kelishilgan narxda olish-sotishni, biroq uni ma‘lum paytda 
yetkazib berishni ko‗zda tutadi. Birja tovarlari narxlari naqd savdo qiluvchi 
bozorning joriy narxlariga asoslanadi, lekin bundan tashqari ularda foiz stavkalari 
va inqiroz sur‘atlarining o‗zgarishlari ham hisobga olinadi. 
Tovar birjalarida narxlari vaqti-vaqti bilan kuchli o‗zgarib turadigan tovarlar bilan 
operatsiyalar o‗tkaziladi. Haqiqiy tovar almashinishi yuz beradigan naqd pulli 
bozorlardan 
farqli 
ravishda 
tovar 
birjalarida
Monitoring – kuzatish, korxonalarning moliyaviy-xo‗jalik faoliyati to‗g‗risida 
axborot yig‗ish va umumlashtirish tizimi. Narxlar monitoringi esa ro‗yxatdan 
o‗tkaziladigan shartnomalar qo‗shimcha ustama xarajatlarsiz, vositachilik 
xizmatlarisiz tuzilganligi hamda narxlarning maqsadga muvofiqligini kuzatishdir. 
Xaridorning mahsulot sotib olishi jarayonidagi narx va qiymat o‗rtasidagi 
muvozanat 10.2. jadvalda keltirilgan.Tovarning qadrliligiga eng avvalo, uning 
xususiyatlari, ya‘ni ushbu xususiyatlar xaridorlar didiga qanchalik mosligiga 
bog‗liq. Yuqorida ko‗rsatilgan xususiyatlarning baholanishi xaridorlarning 
subyektiv qabul qilishiga bog‗liq. Mahsulotning bir xil xususiyatlari xaridorlar 
tomonidan har xil baholanishi mumkin. Bundan kelib chiqadiki, xaridorlar bir xil 
mahsulot uchun har xil narx to‗lashga tayyordirlar. Mahsulotning qadrliligiga 
marketing vositalari ta‘sir qiladi (korxonaning imiji, marka imiji sotish sharoitlari, 
reklama va boshqalar). Shuning uchun yangi sotuvchining yutug‗ini faqat 
mahsulotning past narx bilan belgilab bo‗lmaydi. Past narxda sotuvchining yutug‗i 
faqatgina xaridorning hech bo‗lmaganda sifatga bo‗lgan ehtiyojini qondirishi 
kerak.Tovarni bozorda namoyish qilish narxlardan marketing kompleksi 
elementlaridan biri sifatida tovar, savdo (o‗tkazish) va rag‗batlantirish bilan bir 
qatorda faol foydalanishni ko‗zda tutadi. Narx samarali narx siyosatini o‗tkazish 
sharoitida maqsadli bozorga ta‘sir etishning aniqravshan vositasiga aylanadi. 
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda uzoq vaqtlargacha narx 
iste‘molga oid qarorlar qabul qilinishining eng muhim mezoni bo‗lgan. Hayot 
darajasi nisbatan past bo‗lgan mamlakatlar uchun va shuningdek, ommaviy talab 
bo‗lgan tovarlarga nisbatan bunday yondashuv bugungi kunda ham adolatli 
hisoblanadi. Hozirgi davrda narx siyosatining roli tovar, savdo va 

---

12 
rag‗batlantiruvchi siyosat kabi iste‘molchiga ta‘sir etuvchi narxga oid bo‗lmagan 
choralarga nisbatan tushmoqda. Shu munosabat bilan mutaxassislar bevosita 
narxga 
oid raqobatdan qochishni
, narxga oid bo‗lmagan raqobatdan faol 
foydalanishni, bozorni segmentlash, bozorda o‗z o‗rnini qidirib topish, tovarni, 
uning sifatini differensiyalash, yangi tovarlarni ishlab chiqish, reklama metodlari 
va vositalarini kengaytirish va savdoni rag‗batlantirish, savdo tizimi 
samaradorligini oshirishni tavsiya qilmoqdalar. Ammo shunga qaramasdan narx 
o‗ta muhim, bozordagi ahvolga va tadbirkorning oladigan foydasiga katta ta‘sir 
o‗tkazuvchi marketing siyosatining jiddiy elementiligicha qolmoqda. 
Xaridorlar bozori sharoitida narxlar darajasi sezilarli darajada iste‘molchilar 
tomonidan belgilanadi, sotuvchining narx sohasidagi imkoniyatlari keyin paydo 
bo‗ladi. Biror bir tovarni sotib olmoqchi bo‗lgan xaridor uchun narx ―iqtisodiy 
qurbonlik‖ hisoblanadi. Xaridor bu ‖qurbonlik‖ni tovarni sotib olish va undan 
foydalanishdan keladigan foyda bilan taqqoslaydi, tovarning foydasi uning narxiga 
nisbatan yuqori, deb hisoblagandan keyingina sotib oladi. Xaridorlar hatto yuqori 
narx bilan bo‗lsa ham sifatli tovar sotib olishni afzal ko‗radilar.Tovar sotib olgan 
odam uchun qancha foydali bo‗lsa, uning yuqori narxi shunchalik oqlangan 
bo‗ladi. Ommaviy xaridorlar uchun imkoniyatli narxlardagi yaxshi sifatli tovarlar 
kerak. Shunday qilib, xaridorlar narxlarga talab, daromadlar darajasi, istak va mos 
keluvchi tovarni sotib olish imkoniyati bilan ta‘sir o‗tkazadi. Xaridorlar tomonidan 
narxlarni ruhan idrok etish omili juda muhim. 
Narxlarning asosiy darajasi hisobi bozorga chiqarilgan tovarga talab (uning 
hajmi va dinamikasi) va savdoning aniq bozorida talabning har bir guruhi bo‗yicha 
elastikligini aniqlash bilan boshlanadi. Marketing bo‗yicha mutaxassis nafaqat narx 
va buning natijasida yuzaga kelgan talab orasidagi bog‗liqlik xarakterini talab 
qonuni bilan ifodalanishini, shuningdek, ushbu mahsulotning turlicha narxiga talab 
qanchalik qaratilayotganini ham bilishi kerak. Bu bog‗liqlik darajasini talabning 
narxga oid elastikligi (o‗zgarishliligi), deb atash qabul qilingan va grafik jihatdan u 
egri talabning egilishidagi ma‘lum burchak sifatida tasvirlanadi. 
Oddiy vaziyatda narx va talab bir-birlariga teskari bog‗liqlikda bo‗ladi, ya‘ni narx 
qancha yuqori bo‗lsa, talab shuncha kam bo‗ladi. Budjeti cheklangan 
iste‘molchilar muqobil tovarlarni tanlashga duch kelganlarida ular uchun narxi 
juda yuqori bo‗lganlarini juda kam sotib oladilar. 
Raqobat orqali narxni o‗zgartirish talabning oshishi yoki pasayishiga bog‗liq. 
Aksincha, narx qancha past bo‗lsa, talab shuncha oshadi. Baho talab 
qayishqoqligining o‗zgarishiga olib keladi. Ammo hamma xaridorlar ham 
bahoning o‗zgarishiga bir xil munosabatda bo‗lmaydilar. 
Elastik, deb narxlarning sezilmas o‗zgarishidan ham sezilarli o‗zgaradigan 
talabga aytiladi. Talabning elastik (o‗zgaruvchan)ligi raqobat darajasiga bozorda 
substit (o‗rnini bosuvchi) tovarlar mavjud
bo‗lganda, xaridorlarning daromad 
darajalari va muomala qila olish (xarid qobiliyati) xususiyatlariga bog‗liq. 

---

13 
Miqdoriy jihatdan u sotilgan tovar hajmi foizli o‗zgarishining uning narxi foizli 
o‗zgarishiga bo‗lishdan chiqqan qismi sifatida aniqlanadi. Talab qanchalik kam 
elastik bo‗lsa, tovarning sotuvchisi unga shunchalik yuqori narx belgilashi 
mumkin. Va aksincha, talab qanchalik elastik bo‗lsa, sotuvchi firmada o‗z 
mahsulotiga emas, boshqalarnikiga narxlarni pasaytirish siyosatidan foydalanishiga 
to‗g‗ri keladi, bu esa savdo hajmining va firma foydasining keskin oshishiga olib 
keladi. Narx 
elastikligi asosida belgilangan talab narxlarning yuqori chegarasini shakllantiradi.
Agar raqobat cheklangan bo‗lsa, firmaning narx ustidan nazorat darajasi oshadi, 
bozorning ta‘siri esa pasayadi. Raqobat yuqori darajada bo‗lganda narxni bozor 
boshqaradi. Shuning uchun bozor yetakchisi narxlarni hisob-kitob qilganda 
xomashyo, materiallar yetkazib beruvchilar narxini, o‗xshash mahsulotlar ishlab 
chiqaradigan raqobatchilar narxini, bir xildagi o‗xshash tovarlar taklif qiluvchi 
raqobatchilar narxini e‘tiborga olishlari kerak. Tovar narxi darajasi va uning 
strukturasi raqobatchi firmalarning o‗xshash tovarlari bilan ular sifatining texnik-
iqtisodiy parametrlari va boshqa raqobatbardoshlikni tashkil etuvchilari asosida 
taqqoslash bilan belgilanadi. Taqqoslash raqobatchilar tovarini xarid qilish, 
xaridorlar fikrini so‗rash kabilarni ko‗zda tutadi. Narxlar unga raqobatchilar 
tomonidan bo‗ladigan reaksiyani hisobga olib, tuzatiladi. Bu holatni pisand 
qilmaslik firma narx siyosatining mag‗lubiyatiga va uning tadbirkorlik faoliyati 
izdan chiqishiga olib kelishi mumkin. Narx urushi bo‗shashgan (sust) firmalarni 
bozordan siqib chiqaradi. Shunday qilib, narxlar darajasi birinchi navbatda, firma, 
xaridorlar va raqobatchilar manfaatlarini tenglashtirmog‗i lozim. 
Narxlar darajalari aytib o‗tilgan omillaridan tashqari davlat boshqaruvi choralariga 
ham (hukumat antidemping va antitrest qonunlar doirasida ta‘sir etishi mumkin), 
shuningdek, mamlakat va ushbu bozordagi soliqqa tortish tizimi va inqiroz darajasi 
xarakteridan, davlat moliyaviy ahvoli, valuta kurslari nisbati, siyosiy vaziyat va 
boshqalardan kelib chiqib ham bog‗liq bo‗lishi mumkin. 
. Narxni shakllantirish 
Narxning shakllanish nazariyasi asoslarini mikroiqtisodiyot fani tariflab beradi. U 
akademik fan bo‗lib, uning ko‗pgina tushunchalari, asoslari, modellari haqiqiy 
ko‗rsatkichlarida aks etmaydi yoki amaliyotda qo‗llanilishi qiyin (ko‗pgina 
hollarda bu modellardan foydalanib ham bo‗lmaydi). Shu sababli mikroiqtisodiy 
nazariyani amaliyotda qo‗llashda cheklovlar mavjud. Bu fanning asosiy 
ko‗rsatmalariga tayangan holda tashkilot ma‘lum vaqt ichida amalga oshirilishi 
shart bo‗lgan maqsadlari uchun narx bo‗yicha o‗z harakatlarini ishlab chiqadi. 
Baho siyosatini ishlab chiqishda quyidagilarga e‘tibor berish zarur: xarajatlar, 
talab, raqiblar narxi, narx belgilashdan ko‗zlangan maqsadlar, narxlarni boshqarish 
bo‗yicha davlat tadbirlari. Umuman olganda narx maqsadlari uch sohaga nisbatan 
qo‗llaniladi: 

---

14 
- tovar aylanmasi hajmini aniqlash; - maksimal foyda olish; - raqobat sohalari. 
Narxlarning shakllanishiga ko‗plab omillar ta‘sir etadi. Ularning orasida ta‘kidlash 
kerakki, birinchi o‗rinda korxonaning o‗z faoliyati bilan bog‗liq omillar turadi. 
Korxona uchun narx uning tushumi, foydasi, hayot tarzi manbasi hisoblanadi, u 
korxona strukturasiga, savdo hajmi va uning bozordagi ulushiga, imijiga ta‘sir 
o‗tkazadi. 
Korxonalar o‗z tovarlariga narx belgilashdan oldin unga ta‘sir etuvchi tashqi 
omillarni chuqur tahlil qilishlari zarur. Jahon tajribasida iste‘molchilarni xaridiga 
qarab turli bo‗limlarga ajratib o‗rganiladi. 
Ishlab chiqaruvchi. So‗ralgan narxni xarajatlarning to‗liq, qisman hisobiga mos 
kelishi. 
Iste‘molchilar. Narx darajasining potensial sotib oluvchilar nuqtayi nazaridan 
maqbulligi. 
Raqobatchilar. Raqobatchilar tomonidan so‗ralgani bo‗yicha sotilgan narxlar 
darajasi. 
Narx darajasi korxona iqtisodiyotiga kuchli ta‘sir ko‗rsatadi. Savdo hajmini 
o‗zgartirmagan holda narxlarni 1% ga oshirish ―Coca Cola‖ning daromadini 6,4% 
ga, ―Nestle‖ni 17% ga, ―Philips‖ni 28,7% ga oshirgan bo‗lar edi. 
Korxona uchun narx vosita ham bo‗lib, narxning yordamida u ma‘lum maqsadga 
erishishga va o‗ziga raqobatda ustuvorlikni ta‘minlashga urinadi. Shuning uchun 
narxni shakllantiruvchi ichki omillarishlab chiqarish xarajatlari va muomala, 
firmaning marketing va narxga oid maqsadlari, shuningdek, korxonaning tovar 
siyosati (assortimentning kengligi, tovar hayotiylik davrining bosqichlari, tovar 
marketingi, qadoqlash), savdo siyosati va stimullash sohasidagi siyosat 
hisoblanadi. Xarajatlarni baholash, keyin esa ularni pasaytirish yo‗llarini qidirish 
har qanday aqlli tadbirkor uchun majburiy mashg‗ulot, chunki narxlarning quyi 
chegarasini shakllantiruvchi xarajatlar narxga oid raqobat sharoitida 
muvaffaqiyatni belgilaydi. 
Mahsulotning xususiyatlari esa aksincha mahsulotning naflilik determinantlarini 
shakllantiradi. Bu ko‗pgina bozor tadqiqotlarida mahsulotning asosiy bozordagi 
mag‗lubiyati narx naflilik omilining birbiriga to‗g‗ri kelmasligida namoyon 
bo‗ladi. 
Firmalar ko‗p hollarda keng assortimentli mahsulotlar ishlab chiqaradilar. Ular bir-
birlari bilan talab, xarajatlar yoki birgalikda ikki omil bo‗yicha bog‗liqdir. 
Quyidagi omillar ushbu mahsulot turiga har xil narxni shakllantirishga, bozorni 
segmentlashtirishga, korxona foydasini saqlab qolishga va ko‗paytirishga yordam 
beradi. 

---

15 
Mahsulotlarning bir-birini to‗ldirishi va bir-birini almashtirirish qobiliyati 
mahsulotlarning ichki xususiyatlarini rivojlantirgan holda mahsulotlar 
differensiatsiyasi, qadoqlashdagi farqlar, reklama, mahsulotlar sotishdan keyingi 
xizmat darajasi bilan belgilanadi. 
Marketingning quyidagi elementlari mahsulotlarning bozordagi mavqeyini 
egallashi uchun sharoit yaratadi, bular mahsulotlarni bozorga yo‗naltirish va 
taqsimlash vositalaridir. Ular narx siyosati bilan chambarchas bog‗liq. 
Sotish hajmining o‗zgarishiga (yoki umuman ta‘siri yo‗q) mahsulot narxining 
pasayishi boshqa marketing vositalarining ko‗magisiz juda sezilarsiz darajada 
ta‘sir etadi. Narxning pasayishi talab hajmiga ta‘sir etishi uchun kommunikativ 
vositalar orqali masalan, reklama orqali ushbu pasayishni xaridorlar ongiga 
yetkazish muhim hisoblanadi. 
Yangi mahsulotni bozorda tez tarqalishi uchun ishlab chiqaruvchi mahsulotni 
chegirmalar, kuponlar, tekin tarqatiladigan namunalar yordamida amalga oshiradi. 
Bunda barcha pasaytirilgan narxlar odatdagi narxlar bilan solishtirilganda 
chegirmalar bilan bog‗liq bo‗lishi kuzatiladi. 
Ishlab chiqaruvchining narx siyosati sotish kanallari bilan chambarchas bog‗liq 
bo‗ladi. Ko‗p hollarda ishlab chiqaruvchining narxi savdo ustamasi yordamida 
shakllanadi, ular barcha qilingan xarajatlarni qoplab foyda olishni ta‘minlashi 
lozim bo‗ladi va yana talabning elastikligiga ham bog‗liq. Mahsulot harakatining 
har bir ishtirokchisi narxning shakllanishida muhim vazifani egallashni xohlaydi. 
Agar ishlab chiqaruvchi sotish kanallari 
ustidan hukmronlik qilsa
, unda narxning 
shakllanishida va savdo chegirmalarida ko‗proq imkoniyatlari bo‗ladi. Sotish 
kanallari ko‗p bo‗lgan holatda ulgurji narxlarni pasaytirish siyosati ishlab 
chiqaruvchi uchun katta muammo bo‗ladi. Ayrim savdo firmalari xaridor uchun 
belgilab qo‗yilgan chakana narxni pasaytiradilar, boshqalar esa korxonadan rasmiy 
ravishda narxlarni pasaytirishni taklif qilishadi. Shunday qilib dallollar narxni 
ishlab chiqaruvchidan xaridorga yetib borishdagi asosiy omil qilib ko‗rsatishgan. 
Agar ishlab chiqaruvchi mahsulotning ko‗p qismini yirik savdo firmalari orqali 
ularga chegirmalar qilib sotsa, uning raqiblari esa kichik firmalari orqali yuqori 
bo‗lmagan chegirmalar berib savdoni amalga oshirsa, u holda unda boshqa 
xarakterga ega muammolar paydo bo‗ladi. 
Kichik savdogarlar yuqorida belgilangan sabablarga ko‗ra mahsulotlarni normal 
darajadan past bo‗lgan narxlarda sotadilar va shu bilan yirik savdogarlarga 
muammolar tug‗diradilar. Agar ishlab chiqaruvchi chakana narxlarda chegirmalar 
qilsalar ular sotish kanallaridan mahrum bo‗lishlari mumkin. Dallollarga optimal 
chegirmalar bergan ishlab chiqaruvchi g‗alaba qozonadi. 

---

16 
Mahsulotni tarqatish kanallari nafliligi narx o‗sishi va pasayishiga, demak, 
mahsulotning sotilishiga ham bog‗liq, agar misol uchun qimmat bo‗lmagan 
mahsulotni xususiyati betakror bo‗lgan juda qimmat mahsulot kanaliga 
yo‗naltirsak, yangi mahsulot yuqori talabga ega bo‗lmaydi. Bunday kanal yangi 
mahsulotning xususiyatlarini ko‗rsatadi, lekin narxga qaramasdan yuqori sotuvni 
ta‘minlab bermaydi. 
Arzon mahsulotlar arzon kanallar yordamida tarqatilishi, yuqori sifatli mahsulotlar 
esa yuqori sifatni qabul qilishini kuchaytiruvchi (yuqori malakali xodimlar, 
konsultatsiyalar, atrof-muhit va b.q.) va yuqori narxni ta‘minlovchi kanallar 
yordamida tarqatilishi lozim. Mahsulotni tarqatish kanallari uning nafliligini 
o‗sishiga ta‘sir ko‗rsatadi, shuning uchun ishlab chiqaruvchilar ularni nazorat 
qilishni xohlaydilar va shu bilan sotish va narx siyosatiga ta‘sir ko‗rsatadilar. 
Ishlab chiqaruvchilar o‗z mahsulotlari narxini vositachilarga qarab qat‘iy belgilab 
qo‗ya olmaydilar, vositachilar mahsulotlar qiymatini istagan vaqtda past yoki 
yuqori narxlarni belgilanishiga sabab bo‗lishi mumkin. Vositachilikning narx 
bo‗yicha qabul qiladigan qarorlariga ta‘sir o‗tkazish uchun dallollar bilan o‗rtadagi 
aloqaning ishlab chiqaruvchilar boshqarishlari lozim. Ular bilan o‗rtadagi aloqani 
yaxshilanishi, xarajat va foyda orasidagi to‗g‗ri taqsimlanish narx bilan bog‗liq 
kafolatlarga yoki narxlarni oshirish bo‗yicha alohida kelishuvlarga bog‗liq. 
Ishlab chiqaruvchi narx bo‗yicha katta vakolatga quydagi hollarda ega bo‗lishi 
mumkin: agar u to‗g‗ridan to‗g‗ri tarqatish kanallaridan foydalansa, mahsulotlarni 
past narxlarda sotuvchi chakana savdo do‗konlari yordamida savdoni 
minimallashtirsa, mahsulotlar narxini oldindan belgilab qo‗ysa, o‗z chakana savdo 
do‗konlarini ochsa, sotish kanallari ishtirokchilariga foyda olishni ta‘minlab bersa, 
mashhur bo‗luvchi savdo markalarini yaratsa. 
Ayrim hollarda chakana savdo qiluvchilar markaga qarshi savdo qiladilar, buga 
mahsulotga yuqori narx belgilab uning sotilishini ushlab turadilar va shu orqali 
boshqa marka mahsulotini ko‗p miqdorda sotilishiga erishadilar. Boshqa marketing 
vositalaridan farqli ravishda narx quyidagi fazilatlarga ega: 
Narxning o‗zgarishi ko‗p hollarda sotish hajmiga va bozordagi ulushga kuchli 
ta‘sir qiladi. An‘anaviy iste‘mol mahsulotlariga narx bo‗yicha talabning elastikligi 
10-20 % gacha reklama bo‗yicha talabning elastikligidan yuqori, ya‘ni narxning 10 
% ga o‗zgarishiga nisbatan 1020 barobar ko‗p ta‘sir o‗tkazadi. Sanoat 
mahsulotlarida farq bundan ham yuqori. 
Faol mahsulot va kommunikativ siyosat uzoq vaqt davomida amalga oshiriladi, 
lekin narx bo‗yicha aksiyalarni tashkillashtirish ko‗p vaqt talab qilmaydi. Uzoq va 
mustahkam raqobat ustunligiga faqat narx bo‗yicha qilingan tadbirlar orqali 

---

17 
erishish juda qiyin masala. Xarajatlar bo‗yicha qat‘iy va uzoq davom etuvchi, 
raqobatchilar erisha olmaydigan ustunlikka ega bo‗lish zarur. 
Ayrim bozorlarda talab boshqa marketing vositalariga qaraganda narx siyosatiga 
tezroq ta‘sir ko‗rsatadi. Narx bilan bog‗liq bo‗lmagan tadbirlar sotish va bozordagi 
ulushga vaqtdan kechikish bilan ta‘sir qiladi. Shunday qilib reklamaning ijobiy 
ta‘siri faqat bir necha oydan keyin seziladi. Sotishga narxning o‗zgarishi esa, 
aksincha, uning bir necha soatdan keyin (yoqilg‗i shaxobchasi) yoki bir necha 
kundan keyin sezdiradi. 
Narxning tariflangan o‗ziga xos xususiyatlari marketing-miks vositasi sifatida 
sotishni, bozordagi ulushni, foydani boshqaradi. Lekin narx siyosati o‗z ichiga 
tavakkalchilik unsurlarini oladi. Misol uchun, xaridorlar va raqobatchilarning 
narxga doir tadbirlarga bo‗lgan qarashni noto‗g‗ri tahlil qilish korxona uchun og‗ir 
oqibatlarni keltirishi mumkin. Ko‗plab korxona rahbarlari foyda olishning asosiy 
manbayi xarajatlar va sotish hajmida, deb bilishadi, shuning uchun ularga alohida 
e‘tibor beriladi. Shunday korxonalar rahbariyati borki, ular narxni foyda olish 
uchun kurashda uchinchi omil sifatida qarashmaydi, ular narx o‗sishini birinchi 
o‗ringa ko‗tarishadi, uni boshqarish kerak, deb hisoblashadi va unda katta salohiyat 
yashirilganligini tan olishadi. Ularning fikricha, narx tizimi ustidan qilingan 
nazoratga pand berish kerak emas. Ko‗rinib turibdiki, narxning o‗sishi sotish 
hajmining o‗sishi va xarajatlarni kamaytirishga qaratilganda ko‗proq foydaning 
o‗sishiga olib keladi. Olib borilgan hisob-kitoblar shuni ko‗rsatadiki, harakatlarni 
narxning o‗sishiga yoki narx darajasini himoya qilishga qaratish maqsadga 
muvofiqdir. Bu xarajatlarni qoplash past darajadagi hollarda juda muhimdir. Bu 
holatda sotish hajmining o‗sishi foydaning ko‗payishiga olib kelmaydi. Bunday 
vaziyatlarda harakatlar xarajatlarni kamaytirish yoki narxlarni oshirishga qaratilishi 
lozim. Asosan narxning o‗sishi sotish hajmining pasayishiga olib keladi. 
Foydaning o‗sishida juda katta firmalar narxlarning ahamiyati kuchliligiga 
qaramasdan narxni shakllantirish bo‗yicha tadqiqotlar olib bormaydilar. 
Korxonalarning ko‗p qismi narx shakllanishiga bo‗lgan e‘tiborning sustligini 
quyidagi iboralar bilan izohlaydilar: ―Narxlarni bozor tartibga soladi‖ yoki ―biz 
raqobatchilar narxlari bilan hisoblashishga majburmiz‖. Yuqorida keltirilgan misol 
ma‘lumotlariga qarab narxlarni shakllantirishga e‘tibor muhimligini ko‗ramiz. 
Albatta bu ma‘lumotlar yig‗ish, ijobiy fikrlash, tajriba qilish bo‗yicha katta 
harakatlar talab qiladi. Lekin hech bir ko‗rsatkich foydani narxni 1-2 % oshirish 
kabi tez oshira olmaydi. Shu qatorda foydaning kamayishiga narxning 1-2 % ga 
pasayishi kabi hech bir ko‗rsatkich bunday kuchli ta‘sir ko‗rsatmaydi. 
Narxlashtirish firmaning bozorda aniq ulushga erishishi, ko‗zda tutilgan foydani 
olishi va umuman tovarning qaysi hayotiylik bosqichida qanday siyosat yurgizib, 
raqobatchilar xatti-harakatiga javob topishi demakdir. Hozir firmalar 
menejerlarning fikricha narx siyosatini to‗g‗ri tanlash yangi tovarni bozorga 

---

18 
kiritish, tabaqalash, sotish xarajatlari va boshqa omillardan ham muhimroq 
hisoblanadi. Chunki keyingi vaqtda bank tizimi, transport vositalari va 
iqtisodiyotning boshqa sohalariga ko‗proq erkinlik berish narx raqobatini 
kuchaytirmoqda. 
Narx siyosati naxlarning ba‘zis (dastlabki) darajasi haqida qaror qabul qilishni o‗z 
ichiga oladi. Narx siyosati marketing kompleksining tarkibiy qismi sifatida 
marketing yondashuvi asosida ishlab chiqiladi. Marketingga oid narx 
strategiyalarida hozircha narxlarni xarajat uslublari bo‗yicha belgilashdan keng 
foydalanilmoqda, lekin yagona va asosiy qiymatli yondashuv sifatida yashab 
kelmoqda. Tovarning sotilish narxini belgilashda marketingga oid yondashuv 
narxning klassik nazariyasidan shu bilan farqlanadiki, so‗raladigan narx 
mahsulotning oqilona kalkulyatsiyasi hisoblanmaydi, bozor tavsifining ba‘zi 
―optimal‖ tengligini qidirib topishga asoslanadi va bu qidirish xarajatlar hisobi, 
iste‘molchi tomonidan tovar qiymatini baholanish tahlili, korxona faoliyat 
yuritayotgan real voqelikni aks ettiruvchi tavakkal (risk) omillarini va boshqa 
unsurlarini hisobga olgan holda raqobat muhiti bilan kuzatiladi. 
Narxni belgilashdagi asosiy yondashuvlar: 
Zararsizlik va maqsadli foydani ta‘minlashning tahlili asosida narx hisob-
kitobi. Korxona xohlaydigan foyda hajmini ta‘minlaydigan narxni qo‗yishga 
intiladi. Narxlashtirishning bu uslubiyoti zararsizlik grafigiga asoslanadi. 
Talabga yo‗naltirilganlik. Ko‗pgina korxonalar narxlashtirishning asosiy omili 
xarajatlar emas, tovarning iste‘molchi tomonidan xaridorlik yuzasidan qabul 
qilinishi, deb hisoblaydilar, ya‘ni gap tovarning foydaliligi va uning narxga 
sezgirligi haqida boradi. Demak, narx bu holda tovarning qiymat jihatdan sezilarli 
muhimligiga muvofiq kelishi kerak. 
Raqobatchilarga yo‗naltirilganlik. Joriy narxlar darajasi asosida narxlarni 
belgilayotganda korxona asosan raqobatchilar narxidan kelib chiqadi va o‗z 
xarajatlari yoki talab ko‗rsatkichlariga kamroq e‘tibor beradi. Bunday yondashuv 
ancha keng tarqalgan. 
«Yetakchi orqasidan quvish» usuli. Bu holda tovar narxini belgilash bozordagi 
yetakchi raqobatli muhitning narxi asosida, tovar va uning sifati, differensiatsiyasi 
asosida amalga oshiriladi. Mohiyatiga ko‗ra bu usul yetakchi narxga yo‗naltirilgan 
holda o‗z narx siyosatidan voz kechishni ko‗zda tutadi. 
O‗rtacha bozor narxlari usuli. Hisob-kitoblar «o‗rtacha bozor narxlari» bo‗yicha 
raqobatchilik ma‘lumotlari asosida amalga oshiriladi. Korxona ularga mo‗ljallanib 
hosil bo‗lgan narx darajasida, yuqorioq yoki pastroq narxlarni belgilashi mumkin. 
Buning uchun bozorda egallaydigan mavqeyi, korxonaning obro‗-izzati asos bo‗lib 
xizmat qiladi. O‗rtacha narxdan yuqori bo‗lgan narx faqatgina agar tovar muhim 
iste‘mol xususiyatlariga ega bo‗lsa, tovar markasi yuqori bo‗lsa maqsadga muvofiq 
bo‗ladi. Agar korxona bozorda mustahkam o‗rinni egallashga intilsa, past narxlar 
amaliyotiga murojaat qilishi shart emas, chunki mazkur holda o‗z obro‗sini va u 

---

19 
bilan birga iste‘molchilarini ham yo‗qotishi mumkin. 
Tender asosida narxni belgilash. Bunday vaziyatlarda korxona o‗z narxini 
belgilashda ushbu narx va o‗zining xarajatlari hamda talab ko‗rsatkichlari 
o‗rtasidagi o‗zaro aloqalaridan emas, raqobatchilarning kutiladigan narx 
takliflaridan kelib chiqadi. Korxona shartnoma tuzmoqchi bo‗ladi, demak, buning 
uchun esa boshqalar narxiga qaraganda past bo‗lgan narxni so‗rashi kerak. Biroq 
bu narx tannarxdan past bo‗lmasligi lozim, aks holda korxona o‗ziga zarar qilgan 
bo‗ladi. Bu usul ehtimolli baholashni qo‗llaydi va hisob-kitoblarning quyidagi 
ketma-ketligini nazarda tutadi: 
− shartnomaning bajarilishi bilan bog‗liq bo‗lgan xarajatlar hisobkitobi; 
− potensial raqobatchilar tomonidan qo‗llaniladigan savdo taktikasi 
tahlili; 
− korxona taklif qiladigan narx raqobatchilar so‗raydigan narxdan past bo‗lishining 
ehtimolini aniqlash; 
− korxonaga maksimal foyda olib kelishi kutilayotgan narx miqdorini aniqlash; 
− tender savdolarini tashkil qilish mexanizmi. 
Narxlarni shakllantirishning asosiy metodlari narx siyosati «magiya 
uchburchagi»ning biror bir unsuriga urg‗u berilishi bilan farqlanadi: korxona 
xarajatlari, iste‘molchilar baholari va raqobatchilar baholari. 
Xarajatli metodi (ustamalar metodi). Bu narx shakllanishining keng tarqalgan 
metodi bo‗lib, unga ko‗ra ushbu mahsulotning doimiy yoki o‗zgaruvchan 
xarajatlariga ushbu tarmoq foyda normasi uchun oddiy holda mos keladigan 
ustamalar qo‗yiladi. Masalan, tarmoq bo‗yicha qurilish firmalari ko‗pincha o‗z 
ishlarini loyiha qiymatiga o‗rtacha foydani qo‗shib baholaydilar. Bu metodning 
ommalashgani turlicha izohlanadi. Birinchidan, firma o‗z tovariga talabga nisbatan 
unga qilingan o‗z xarajatlarini yaxshi biladi. Bu ularni narxni shakllantirishda 
xarajatlar kalkulyatsiyasiga tayanish va haqiqatda ko‗rilgan zararni to‗liq 
qoplashga undaydi. Ikkinchidan, agar tarmoqning barcha ishlab chiqaruvchilari 
narxni shakllantirishning ushbu metodini qo‗llashsa, ularning narxi deyarli bir xil 
bo‗ladi. Ular orasidagi narxga oid bu kurash narx to‗g‗ridan to‗g‗ri talab bilan 
belgilanadigan tarmoqlar bilan solishtirilganda minimalligini 
bildiradi. 
Uchinchidan
, ko‗pgina sotuvchi va iste‘molchilar ustamalar metodi eng 
tuzatilgan, halol, chunki ikki tomon manfaatlariga amal qiladi va bir tomonning 
ikkinchi tomon hisobiga boylik orttirishiga yo‗l qo‗ymaydi, degan fikrni mahkam 
ushlab oladilar. Bunday narxni belgilashda (uni «harakatli narx» yoki «ustama 
bilan» deb atashga o‗rganilgan) talab darajasi hisobga olinmaydi va raqobatchilar 
narxining ta‘siri e‘tiborsiz qoldiriladi. 
Narxni iste‘molchiga yo‗naltirish metodi narxlarni iste‘molchilarning tovarni qabul 

---

20 
qilishlaridan kelib chiqib belgilashni ko‗zda tutadi. Potensial iste‘molchilar 
tomonidan tovarning qabul qilinishi (idrok etilishi)ni o‗rganish uchun marketing 
tadqiqotlari zarur, shu bilan birga iste‘molchining firma takliflariga kutilgan 
munosabatlarini ham shakllantirish lozim. Buning uchun tovarning maqsadli 
bozorga nisbatan munosabatlari, samarali namoyish etilishi, reklama qilish usullari 
bo‗yicha konsepsiyalar ishlab chiqish talab etiladi. Istalgan mahsulotni ishlab 
chiqarishga qo‗yish avval rejalashtirilgan narxni hisobga olgan holda va tovarning 
farqlanuvchi sifat xususiyatlarini ham qo‗shib, ishlab chiqarish hajmi hisob-
kitobini bajarishni talab qiladi. Bunday yangi mahsulotlarning bahosi odatda, 
raqobatchilar narxidan yuqori bo‗ladi, shuning uchun sotuvchilar xaridorlarniular 
servisning yuqori darajasi, kafolatning davomli muddati, ushbu taklifning 
ishonchliligi va boshqa aniq ustuvorliklari uchun qo‗shimcha haq 
to‗layotganliklarini dalillar bilan ishontirishga shay turishlari kerak. 
Narxning past darajasini mo‗ljallovchi xaridorlar uchun tovar ishlab chiqaradigan 
firmalar iste‘molchi ongida asosiy ustuvorligi nisbatan arzon va sifatli bo‗lgan 
tovar obrazini shakllantirishlari kerak. 
Narxni raqobatga yo‗naltirish metodi raqobatchilar narxlarini kuzatib borishni 
talab etadi, o‗z xarajatlari va talabning hisobi bo‗ysunuvchi rolini o‗ynaydi. 
Narxning yetakchisi sifatida raqobatchi yetakchining narxi yoki o‗rtacha tarmoqli 
so‗raladigan narxning yuzaga kelgan darajasi ko‗rib chiqiladi. Narx yuqori, past 
yoki firma xaridorga uning takliflarini boshqa raqobatbardoshlikni tashkil 
etuvchilar sifati, foydali xossasi, servisi, kafolati va boshqalarga ko‗ra ustuvorligi 
sifatida raqobatchi tovar narxi darajasida bo‗lishi mumkin. 
Yuqorida aytilganlardan ko‗rinadiki, narx belgilash metodining har biri alohida 
bozorning, boshqa ijtimoiy-iqtisodiy yo‗nalishlardan ajralgan holda yuz beradi. 
Optimal narx odatda, sotuvchi, xaridor va raqobatchilar manfaatlarini 
tenglashtirmog‗i zarur. Tovarni sotish narxini narx siyosatining ―sehrli 
uchburchagi‖ doirasida belgilash marketingga oid yondashuv hisoblanadi. 
Xalqaro savdoda narxni belgilash murakkab, chunki narx noturg‗un kattalikdir. 
Unga jahon iqtisodiyoti egallab turgan sikli, bozor konyunkturasi, raqobatchilar, 
vositachilar va xaridorlar, valutalar kursining o‗zgarishi ta‘sir qilib turadi. Xalqaro 
savdoda bahoning turli ko‗rinishlaridan foydalaniladi. Bu baholarni ifodalashda 
maxsus so‗zlardan foydalaniladi, ularni qo‗shib aytish zarur. 
Firma ichida tovar siyosati o‗tkazilganda firmaning umumiy natijalarini 
muvofiqlashtirish nuqtayi nazaridan baho belgilanishi kerak. 
Ikkita maqsadga intilish zarur: 
baho yetarlicha yuqori bo‗lishi kerak, ya‘ni ishlab chiqarish bo‗limini quvvatlash, 
bunda tovar ichki bozorda ham yaxshi sotilishi ko‗zda tutiladi; 

---

21 
baho yetarlicha past bo‗lishi kerak, ya‘ni tashqi savdo tarmog‗i chet el bozorlarida 
raqobatdosh bo‗lishi uchun. 
Chet eldagi filiallar uchun transfert baho ancha murakkab, chunki soliq qonunlari, 
valuta kurslari, mahalliy qoidalar, bojxona tariflari va firmaning filial faoliyatida 
ishtirok etish darajasini hisobga olishni talab qiladi. 
Agar soliq solish miqdori ikkala mamlakatda har xil bo‗lsa, qaysi mamlakatda 
sotish foydali ekanligi masalasi ko‗ndalang turadi. 
Umumiy holda firma soliq miqdori past bo‗lgan mamlakatda past transfert bahosi 
belgilashdan manfaatdor, lekin bu o‗z mamlakatining soliq xizmati tomonidan 
qarshilikka sabab bo‗ladi. Ikkinchi tomondan esa eksportyor mamlakat bojxona 
xizmati past baholarni asos sifatida qabul qila olmaydi, chunki u kam foyda berish 
bilan birga, mamlakatdagi mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish sifatiga 
ham ta‘sir qiladi. 
Firmaning filial faoliyatida qatnashishi shu tomondan muhimki, qo‗shma korxona 
yoki litsenziya haqida gap ketsa, eksport qiluvchi uni yuqori transfert bahoda 
sotadi, foydani esa hamkori bilan bo‗lishmaydi. 
Agar firma filialiga to‗liq egalik qilsa, past narx belgilashga harakat qiladi. 
Turli davlatlarda huquq formalari va soliq qonunchiligining har xilligi hisobga 
olinsa, xalqaro saviyada standart strategiya ishlab chiqish qiyinligini baholash 
qiyin emas. 
Eksport xarajatlari tashqi bozorda belgilanadigan bahoning ancha qismini o‗z 
ichiga oladi. Shuning uchun ham tashqi bozorda belgilanadigan baho bilan xalqaro 
transfert baho eksport xarajatlarini hisobga olgan holda solishtirilishi kerak. 
Eksport xarajatlari, ya‘ni tovarni quruqlik, dengiz yoki havo yo‗llari transportida 
tashish, yuklash-tushirish, bojxona, port kabilar yig‗imlari, sug‗urta, eksport-
import bojlari eksport qilinayotgan tovar narxini sezilarli ko‗tarib, uning 
raqobatbardoshligini pasaytirishi mumkin. Shuning uchun bu xarajatlarni aniq 
baholashni, javobgar shaxs kim bo‗lishini aniq tasavvur qilishni talab qiladi. 
Narx belgilashda chet eldagi narx ichki narxdan kam bo‗lmasligiga e‘tibor berish 
kerak, chunki importer mamlakat firmani dempingda ayblashi mumkin. 
Endi tovarning jahon bahosiga kelsak, u mana shu tovarni jahon bozorida 
sotiladigan o‗rta bahosidir. 
Jahon bahosi quyidagi asosiy alomatlari bilan ifodalanadi: katta tovar bozorlari 
talablariga mos keladigan yirik eksport va import kelishuvlarida qo‗llaniladigan 
baho, muhim bozorlardagi muntazam amalga oshiriladigan bitimlarda 

---

22 
qo‗llaniladigan baho, to‗lov erkin konvertirlangan valutada olib boriladigan 
kelishuvlarda qo‗llaniladigan baho. 
Ommaviy tovarlar uchun jahon bahosi sifatida xalqaro savdoning asosiy 
markazlari birjasi hamda auksiondagi baho qabul qilinishi mumkin. Sotuvchilar 
uchun ham, xaridorlar uchun ham jahon baholari haqida ma‘lumotga ega bo‗lish 
muhim ahamiyatga ega. 
Jahon bozoridan baholar haqida ma‘lumot saqlanadigan manbalarni quyidagicha 
guruhlash mumkin. 
Hisob-kitob erkin konvertirlangan valutada olib boriladigan oddiy bitimlardagi 
baholar haqida olinadigan ma‘lumotlar, xalqaro tovar birjalarida e‘lon qilinadigan 
xomashyolar uchun kotirovkalar. 
Jurnallarda muntazam chop etiladigan baholar haqida ma‘lumotlar, xalqaro 
uyushmalar, biznesmenlar, yirik agentliklar, maxsus tashkilotlarning davriy 
nashrlarida e‘lon qilinadigan ma‘lumotlar. 
Importyorlarning chet ellik mahsulot yetkazib beruvchilari bilan import 
shartnomalari haqida ma‘lumotlar. 
Eksportyorlarning tashqi bozorda ma‘lum tovarni sotishidagi baholar haqida 
ma‘lumotlar. 
Preyskurantlar, firma kataloglari va shunga o‗xshash manbalardagi ma‘lumotlar. 
Ko‗pincha bojxona statistikasi orqali ham baholar haqida ma‘lumotlar olish 
mumkin. Har bir tashqi faoliyat bilan shug‗ullanuvchi firma doimiy ravishda jahon 
bahosi haqida ma‘lumotlarni o‗rganishi zarur. Bu ishlar bilan narx bo‗yicha 
xizmatchilargina emas, balki bevosita eksport-import operatsiyalari bilan 
shug‗ullanadigan tezkor guruh ham shug‗ullanishi mumkin. 
Xalqaro bozorda baho siyosati strategiyasini tanlashda quyidagilarga e‘tibor berish 
kerak: eksport xarajatlari, xalqaro talab, raqiblar narxi, narx belgilashdan 
ko‗zlangan maqsadlar, narxlarni boshqarish bo‗yicha davlat tadbirlari va 
boshqalar. 
Korxonaning narx siyosati 
Narx siyosati korxonaning bozordagi umumiy siyosatining ajralmas qismi 
hisoblanadi.―Siyosat‖ so‗zining ma‘nosi mumkin bo‗lgan san‘at, deyiladi. Bu tarif 
narx siyosatining tarifiga ham to‗g‗ri keladi. Narxni shakllantirish, bu san‘at 
chunki u yuqori aniqsizlik davrida amalga oshiriladi. Korxonaning narx siyosati – 
bu maksimal darajada narx shakllanishi sohasidagi imkoniyatlardan foydalanishga, 
salohiyatni xaridor uchun bo‗lgan raqobatda yutishga va o‗z maqsadlariga erishish 
uchun narxni ko‗tarishga qaratiladi. Narx siyosati narx strategiyasi orqali amalga 

---

23 
oshiriladi. Narx siyosati taktik-operativ aksiyalarni, ma‘lumot tizimini (yig‗ish, 
tahlil qilish vositalari), tashkiliy qarorlar (tartib va jarayon jihatlar) ni o‗z ichiga 
oladi. 
Taktik — operativ aksiyalar o‗z ichiga quyidagilarni oladi: qisqa muddatli 
pog‗onalarni shakllantirish, narxlar tarkibi, narxlar differensiatsiyasi, 
narxlar 
variatsiyasi
, narx chizig‗i siyosati, narxlarni yo‗naltirish. Taktik – operativ 
aksiyalarning qo‗llanilishi korxonaning strategik maqsadlari bilan mos kelishi 
lozim, u bozorda o‗z mavqeyini egallash uchun qilinadi. Shuning uchun narx 
siyosati strategik baza (narx strategiyasi) ga muhtojlik sezadi. 
Hozirgi kunda ―narx menejmenti‖ narx siyosatiga sinonim bo‗lib hisoblanadi. 
Bunday o‗zgarishlarning asosiy sababi bo‗lib quyidagilar hisoblanadi: narxlar 
differensiatsiyasi kuchaydi, buni narx diskriminatsiyasi yoki mahsulot 
differensiatsiyasi bilan izohlash mumkin. 
Narxlar differensiatsiyasi mahsulot parametrlari va xaridorlar guruhining to‗lay 
olish qobiliyatlariga katta ahamiyat beradi. Tovar differensiatsiyasi raqobat 
ko‗rinishida asosiy vosita bo‗lganligi sababli korxonalar xaridorlarning tovarga 
bo‗lgan ichki talablarini aniqlash va tovarni ularga yetkazib berishga katta 
ahamiyat beradi. Tovar defferensiatsiyasi segmentatsiya va baho bo‗yicha olib 
boriladigan ishlarni murakkablashtirdi va yanada chuqurlashtirdi. Baho tizimida 
narxlar differensiatsiyasi bilan bog‗liq bo‗lgan korxonaning barcha imkoniyatlari 
birgalikda rivojlantirilmoqda. 
Yangi bozor raqobat sharoitlariga moslashish sifatida yoki qisqa muddatli narx 
aksiyalari sifatida narxlar variatsiyasi doimo kuzatilmoqda. Bularning barchasi 
narx siyosatini har xil masalalarni yechishga majbur qildi. 
Globalizatsiya va savdoning kengayishi oqibatida sotish kanallarida narx qarshiligi 
kuchaydi. Buning oqibatida narx kelishuvlari va sotish siyosatining roli oshdi. 
Boshqarish kerak bo‗lgan yuqori muammoli narxlar o‗zgarishi yuzaga keldi. Narx 
siyosatining malakalilik darajasi, bozorni o‗rganishning zamonaviy usullari, narxni 
rejalashtirish narx nazorati yordamida oshdi, oqibatda ma‘lum vaziyatlarda 
korxonalar raqobat ustunlinligiga ega bo‗ldilar. 
Bozorning javob harakatiga qaratilgan tavakkalchilik. Ko‗plab narx siyosati 
bo‗yicha qabul qilingan qarorlar doimo o‗zgarib turuvchi va kompleks sharoitlarda 
qabul qilinadi. Shuning uchun korxonaning ―narx - naflilik‖ birligiga bozorning 
javobini oldindan bilish qiyin. Shu munosabat oqibatida bozorning javobiga 
qaratilgan tavakkalchilik, ya‘ni narx belgilanganda ko‗zda tutilmagan xarajatlar 
vujudga keladi. Bu tavakkalchiliklar yuqori va past narxlar sharoitida bo‗lishi 
mumkin va yo‗qotilgan narx imkoniyatlariga kiradi (opportunistik xarajatlar). 

---

24 
Yetkazib berish va to‗lash shartlaridagi tavakkalchilik. Ishlab chiqaruvchi sotib 
oluvchilar (xaridorlar) bilan yetkazib berish va to‗lash shartlarini shaxsan kelishib 
oladi. Raqobat ko‗p hollarda sotuvchilarni xaridorlarga chegirmalar qilishga 
majbur qiladi, oqibatda ularning foydasi kamayadi. Alohida xavf nazorat 
qilinmagan chegirmalar, bonuslar to‗lash sharoitlari joriy qilinganda bo‗ladi. 
To‗lov tavakkalchiligi. Ular xaridorlar o‗z shartnoma majburiyatlarini 
bajarmaganlarida yuzaga keladi (shartnomani bajarmaslik tavakkalchiligi). Agar 
xaridorlar to‗lash imkoniyatlari yo‗qligini sabab qilib, mahsulotlar narxining bir 
qismini to‗lasa, qolgan pulini kelishilgan muddatda to‗lashni kelishib olsa, to‗lov 
tavakkalchiligi vujudga keladi. 
Dispozitsion tavakkalchilik. Ayrim mamlakatlarda chet el ishlab 
chiqaruvchilarning (sotuvchilar) narx suvereniteti mamlakatning siyosiy – iqtisodiy 
manfaatlari tufayli qisqartiriladi. 
Narx tavakkalchiligi albatta nafaqat sotuvchilarda, balki xaridorlarda ham 
kuzatiladi. 
Narx siyosatida maqsadlarsiz qabul qilinadigan strategiya vositalaridan katta foyda 
olish qiyin. Maqsadlar tizimini loyihalash narx menejmentining asosiy 
vazifalaridandir. Rejali narx qarorlari maqsadlar tizimini keltirib chiqaradi. Har bir 
tashkilot individual ustuvor maqsadlardan kelib chiqqan holda o‗z maqsadlar 
tizimini ishlab chiqadi. Shu sababli ilmiy asoslangan maqsadlar tizimi mavjud 
emas. Narx siyosatida maqsadlar tizimi ishni amalga oshirish nuqtasidir. Agar 
potensial narxlar maqsadlar piramidasida iyerarxiya ko‗rinishida ifodalangan 
bo‗lsa, bu juda yaxshi. Bu o‗z ichiga hamma maqsadlarni olmaydi, ammo 
ifodalangan maqsadlar munosabati narx siyosatini tushunishga yordam beradi. 
Umuman olganda narx siyosatini korxonaning faqat marketing yo‗nalishida emas, 
balki boshqa yo‗nalishda ham qo‗llash lozim. Korxona narx siyosati oldiga 
qo‗yadigan maqsadlariga: daromadlarni maksimallashtirish, tizimlarni 
maksimallashtirish, ma‘lum foyda normalarini olish, kelayotgan daromadlarni 
saqlash, xarajatlar kompensatsiyasi, ishlab chiqarish ko‗lamini oshirish, bozorga 
kirish, raqobatchilarni kamaytirish, potensial raqobatchilarni bozorga kiritmaslik, 
bozorda mavqeyini saqlash va kengaytirish, o‗z faoliyati uchun turg‗un va ijobiy 
muhitni, korxona faoliyatini saqlash kabilar kiradi. U yoki bu maqsadni amalga 
oshirish uchun marketing vositalaridan foydalaniladi. Biz o‗z diqqatimizni 
marketing maqsadlariga qaratamiz. Narx siyosatida maqsadlar tizimi rivojlanishi 
yuqoridan pastga qarab sodir bo‗ladi. Bunda maqsadlarning agregatlangan 
variantlari vositasida kirim yoki o‗rtacha narx xaridorlarning narxdan qoniqishi 
yoki narxga ishonch maqsadi yaqinlashadi. Bu juda muhim, chunki oxir–oqibatda 
xaridorlarning harakati narx siyosati muvaffaqiyatiga bog‗liq. Xaridorlar 
xaridlariga qarab tuzilgan maqsadlar tizimi xaridorlarga yo‗naltirilgan va ularni 

---

25 
tashkilot mahsulotlariga ko‗niktirishga asoslangan narx siyosatining zamonaviy 
talabidir. 
Shunday qilib, maqsadlar piramidasi ko‗pgina maqsadlardan va kichkina 
maqsadlardan (ayniqsa ko‗pchiligi qu‗yi qismda joylashgan) tashkil topgan to‗liq 
ko‗rinishni keltirish qiyin. Shuning uchun ham biz yuqori va o‗rta maqsadlarni 
qarab chiqish bilan chegaralanamiz. 
Narx siyosatining yuqori maqsadlari tashkilotning daromadi, xavfsizligi, 
mustaqilligi hisoblanadi. Bunda vaziyatga qarab ahamiyati yuqori yoki past 
bo‗lgan va boshqa samaralarni to‗ldiradigan samaralar tanlovi haqida gap ketyapti. 
Korxonaning foydasi sotish hajmiga o‗rtacha narx natijasida shakllanishi sababli 
narx siyosatining keyingi bosqichiga o‗tiladi. Raqobat bozorida korxonaning 
o‗rtacha narxlari raqobatchilar narxi bilan o‗zaro aloqada bo‗ladi. Raqobat 
strategiyasiga muvofiq korxonalar narx yetakchiligiga mustaqil erishadilar yoki 
raqobatchilar narxlariga moslashadilar. 
Narx siyosati tizimida markaziy aloqa mahsulotning sotish hajmiga tegishlidir. 
Narxning rag‗batlantiruvchanlik xususiyatlaridan foydalanish 
Raqobat sharoitida bozor ulushini egallashda tovarlar narxining sotuv hajmiga 
ta‘siri, xarajatlarning foydaga ta‘siri yaqqol ko‗rinadi. Bunday sharoitda 
korxonaning asosiy vazifasi xaridorlarni o‗z tovariga jalb etish, doimiy mijozlar 
segmentini shakllantirish, yangi mijozlarni jalb etish, bozor ulushini ko‗paytirishga 
harakat qilish, xaridlar miqdori va qaytarilishini ko‗paytirishdan iborat. 
Marketologlar bunday sharoitda iste‘molchilarni o‗rganib, qanday narxlar 
xaridlarning xarid qobilyatiga to‗g‗ri keladi, narxlarni tartibga solish orqali 
xaridorlarga ta‘sir etish, jalb etishga harakat qilishlari kerak. Samarali narx 
siyosatini bularning barchasini inobatga olmasdan yuritish mumkin emas. Xaridor 
xulqatvoriga bog‗liq bo‗lgan narx modeliga odatda, quyidagi konstruksiyalar 
kiritiladi: narxdan vujudga keladigan xaridor holati (emotsiyasi), narxga qiziqish, 
narxni qabul qilish va tovarga nisbatan baholash, narxga tayyorlik, narxdan 
qoniqishva h.k. Bu alohida omillar o‗zaro juda bog‗liq bo‗lib, ularning har biri 
o‗ziga xos va ularni boshqarish mumkin. 
Bozorga borgan har qanday xaridor bir tovarni bir necha sotuvchidan uning narxini 
so‗rab tovarning o‗rtacha bahosini o‗zi uchun aniqlaydi. Narxning yuqori yoki 
pastligi albatta xaridor ruhiyatiga (tashqaridan ko‗rinmasada) ozmi, ko‗pmi ta‘sir 
etadi. 
Mavsumiy tovarlarga, ma‘naviy eskirgan tovarlarga chegirmalarning berilishi 
qisqa muddatda talabning oshishiga olib keladi. Xaridorga ijobiy ta‘sir ko‗rsatib, 
uning xarid qilish haqidagi qaroriga oson ta‘sir etadi. Firma do‗konlaridagi yuqori 
narxlar ba‘zi xaridorlarni qoniqtirsa, boshqalarini do‗kondan tezroq chiqib ketishga 

---

26 
undaydi. Shuning uchun bunday savdo markazlarida chegirmalar qo‗yilgan 
tovarlarning «mavjudligi» qo‗shimcha, sovg‗a sifatida bir buyumni qo‗shib 
sotilishi ham iste‘molchida ijobiy kayfiyatni tug‗diradi va xarid qilishga 
qiziqtiradi. 
Narxga bog‗liq bo‗lgan kayfiyatni turlicha namoyon etish mumkin. Masalan, 
narxga bog‗liq quvonch, xaridor o‗z imkoniyatiga mos kelgan narxda kerakli 
tovarni sotib oldi: narx eyforiyasi – xaridor past narxda tovarni kechki bozorda, 
kunduzgi narxlarga nisbatan 10-15 % arzon sotib oldi. Yoki «Korzinka. uz» da 
yangi yil arafasida «baxtli soat», ―yangi yil sovg‗asi‖aksiyasida sotib olingan 
tovarlari narxidan 10% chegirma qilinishi xaridor kayfiyatini ko‗tarishi tabiiy. 
Narxdan rag‗batlanish – hozirda ko‗pgina savdo markazlari 
( ―Аты-Баты‖,«Korzinka.uz») da xaridor ma‘lum miqdorda tovar sotib olsa, unga 
chegirma beradi yoki kartochka (jamg‗arib boriladigan) taqdim etadi. U har safar 
xarid qilganda xarid summasidan 1 % kartochkaga o‗tkaziladi yoki tovar xarid 
summasi belgilangan summaga yetsa, yoki ortsa 15% gacha chegirmalar beriladi. 
Narxdan stress hosil bo‗lish turli vaziyatlarda vujudga keladi. Mijoz kutmagan 
holda narxning haddan tashqari yuqoriligiga duch kelsa va shunga o‗xshash 
holatlar stressni yuzaga keltiradi. Narxning iste‘molchi ruhiyatiga ta‘siri 
psixologlar tomonidan o‗rganilgan, bu holat uning xarid qilish haqida qaror qabul 
qilishiga bevosita ta‘sir etadi. 
Narx xaridor xulq-atvoriga ta‘sir etuvchi, motivatsion omil bo‗lib hisoblanadi. 
Narx – navoga qiziqish, ma‘lum tovarning turli ishlab chiqaruvchilar tomonidan 
har xil narxlarda bozorga chiqarilishi raqobatni yanada kuchaytiradi. Xaridor narx 
haqida axborotlarni to‗plab o‗zi uchun qulay, xarid qobiliyatiga mos keluvchi 
narxda tovar sotib olishga harakat qiladi. 
Narxga qiziqishda 3 indikator ajratiladi. 1) narxning muhimligi; 2) alternativ 
(muqobil) narxni anglash; 3) narxlarni kuzatish. 
Xaridor uchun narx miqdori muhim indikator hisoblanib, xarid qilishda qaror qabul 
qilishga bevosita ta‘sir etadi. 
Tovar narxini shakllantirishda narxning har bir komponenti (narx darajasi, 
chegirmalar, xarajatlarni moliyalashtirish va boshqalar) tovar nafliligini oshirishga 
ta‘sir etadi. 
Alternaniv xaridlarni anglash – bunday talab holati xaridor bir necha xil bir 
iste‘mol ehtiyojini qondiradigan tovarlardan eng optimal narxdagi va va naflilik 
darajasi yuqori bo‗lgan tovarlarni sotib olishga qaror qiladi. Variantlar qancha ko‗p 
bo‗lsa, qaror qabul qilish va optimal narxda tovar sotib olish oson kechadi. 

---

27 
Narxni kuzatish–xaridor tomonidan ma‘lum tovar bo‗yicha narx axborotini 
to‗plash, ularni solishtirish, narxning xarid qobilyatiga mos kelishiga qarab xaridor 
o‗zi uchun qaysi tovarni sotib olish haqida qaror qabul qiladi. 
Narxlarning turli darajada ekanligi, bir tovarning turli savdo markazlarida 10-15% 
farq bilan sotilishi iste‘molchida narxlarni kuzatish va axborotlar yig‗ishga 
qiziqishini vujudga keltiradi. 
Narxga qiziqishda to‗rt rag‗bat (motivatsiya) mavjud: 
1. Iste‘mol ehtiyoji. 2. Ijtimoiy talablar. 3. Intilish. 4. Rag‗batli ish. 
Birinchi navbatda, narxga qiziqish iste‘mol ehtiyojidan kelib chiqadi. Oilaning 
daromadi, oilaning katta — kichikligi narxga bo‗lgan qiziqishni vujudga keltiradi. 
Kam ta‘minlangan oilalar uchun narxning pastligi eng muhim indikator 
hisoblanadi. Bu narsaga ikki tomonlama yondashish kerak. Cheklangan moliyaviy 
resurslarga ega oila, agar qimmat va sifatli mahsulotni olsa, u unga uzoq vaqt 
xizmat qilishi mumkin. Masalan, qishki etikning sifatlisi 2-3 mavsumga yetadi. 
Arzoni esa bir kishi uchun bir mavsumga ham xizmat qilmasligi mumkin. 
Ijtimoiy ehtiyojlar narxga bo‗lgan qiziqish uyg‗onishning ikkinchi motivatsiyasi 
hisoblanidi. Xaridorning ijtimoiy maqomi – uning ijtimoiy ehtiyojlarini tug‗diradi. 
Yaxshi yashashga intilish, yuqori turmush darajasini ta‘minlash, qimmatbaho 
buyumlarni olishga qiziqish va hokazo. Juda ham band xaridorlarning narxni 
kuzatishga, solishtirishga vaqti yo‗q. Ular tezkor ravishda zarur, kundalik ehtiyojni 
qondiruvchi mahsulotlarni sotib oladilar va kundalik majburiyatlardan xoli 
bo‗ladilar. Bunday xaridorlarda narxni kuzatish, unga qiziqish holati nisbatan kam 
bo‗ladi. 
Iste‘molchilarning turli segmentlari o‗zlari uchun narxdan motivatsiyalashda 
individual yondashadilar. Bu yerda narxlarni differensiyalash, turli segmentlarga 
moslashtirish, ishlab chiqarish korxonalari tovar assortimenti, ularning narx 
siyosatini diversifikatsiyalash talab etiladi. 
Narx siyosati va narxlarning shakllanishi bozor sharoitida turli iste‘molchilar 
segmentiga moslashtirilgan holda korxonalar tomonidan olib borilishi uning 
bozorda mustahkam pozitsiyani egallashga va turli iste‘molchilar segmentidan 
iborat mijozlarni o‗ziga jalb qilishga olib keladi. Daromad darajasining, turmush 
tarzining o‗sishi yuqori sifatli «Lyuks» sinfli tovarlarga talab o‗sishini 
ko‗rsatmoqda. Axborot bilan ta‘minlanganlik, yangi tovarlar haqidagi 
ma‘lumotlarning Super va Gipermarketlardagi ko‗zga tushadigan joylarga 
o‗rnatilgan axborot taxta (doska) chalari xaridorlarni o‗ziga tez jalb qilib, ularda 
tovarga nisbatan qiziqish uyg‗otaddi. Empirik tadqiqotlar shuni ko‗rsatmoqdaki, 
tovarlar narxiga bo‗lgan qiziqish borgan sari o‗sib bormoqda. 

---

28 
Narxi qimmat bo‗lsa ham o‗ta sifatli brend markali tovarlarning xaridori 
ko‗paymoqda. Shuning uchun ham zamonaviy bozor sharoitida marka nomiga 
sodiq xaridorlar segmenti uchun maxsus «Adidas», «Mexx», «Samsung» kabi 
savdo markazlari xaridorlarni maqsadli ravishda o‗zlariga jalb etadilar va u 
do‗konlardan mijozlar xaridsiz chiqmaydilar. «Elektron savdoning» avj olishi, 
Internet do‗konlarining chet mamlakatlaridan ham xarid qilish imkoniyatini 
berayotgani, tovarlarlar narxining differensialligi va chegirmalarning mavjudligi 
savdo jarayonlarini faollashtirmoqda. 
Narx siyosatining bozor sharoitidagi o‗ziga xosligi, xaridorlarning narx navoga 
qiziqqonligi turli iste‘molchilar segmentida turlicha kechadi. 
Agar tovarning naflilik darajasi, sifati, qadoq shakli, unga tavsiya etilgan 
servisning yuqoriligi iste‘molchini jalb qila olsa, u xaridor sifatida uning narxiga 
ikkinchi darajada ahamiyat beradi. Narx haqida ma‘lum bilimlarga ega bo‗lish, 
xaridorlarda turli emotsional holatlarga tayyor bo‗lishga va o‗ylab optimal qaror 
qabul qilishga olib keladi. 
Tovarlar narxi haqidagi bilimlar kognitiv jarayonlar natijasida to‗planadi. Narx – 
navoga tegishli bilimlar iste‘molchida uning xotirasida uzoq vaqt jamlanib 
shakllanadi. Bunday bilimlar (axborotlar) xaridor uchun subyektiv darajada muhim 
bo‗lib, narxiga loyiq tovar sotib olishda ahamiyatli hisoblanadi. 
Narxga oid bilimlar xaridor tomonidan quyidagicha xarakterlanadi: 
mazmunan (obyektlar va narxga tegishli axborotlar sifati), hajm (narxga oid 
axborot hajmi) aniqlik, axborotni to‗plash, 
Narx haqida fikr yuritilayotganda uning qaysi determinantlari qanday funksiyalarni 
bajaradi: birinchidan, narx haqida bilimlar ratsional xarid asosi hisoblanib, to‗g‗ri 
qaror qabul qilishga yordam beradi, ikkinchidan narx ma‘lumotlari tahlili yana 
qanday ma‘lumotlar kerakligini bildiradi. 
Narx haqida bilimlarning o‗lchami uchun quyidagilar zarur: narxlar bo‗yicha 
savolnomaga qatnashganlar narxlarni o‗zlari erkin ravishda eslashlari, javoblarning 
aniqligi, savolnoma o‗tkazish muddati, savolnomaga kiritilgan mahsulotlar, 
do‗konlar (do‗konga qatnash chastotasi (tez-tez qaytarilishi). Mahsulotlar artikuli, 
turli do‗konlardagi narxlar darajasi ham tadqiq qilinishi kerak. Iste‘molchi uchun 
mos keladigan tovar «savati» (iste‘mol savati)ni shakllantirish asosiy muammo 
bo‗lib hisoblanadi. Bu savatga qancha va qanday mahsulotlar kirishi kerak. 
Tanlangan mahsulotlar barcha do‗konlarda sotiladimi? Agar siz xohlagan artikul 
do‗konda umuman bo‗lmasa, yoki sizga boshqa artikuldagi tovar tavsiya etilsa, 
nima qilish kerak? 

---

29 
Savolnomaga qatnashayotganlar uchun artikullar birday ahamiyatga egami? Ular 
oila «budjetini» qay darajada yuklaydilar? 
Do‗konning narx siyosati uchun narxlar ko‗tarilgan davr reprezintativ 
hisoblanadimi? 
Shunday qilib, narxga qiziqish, narx siyosatini bilish, narxga oid axborotlarga ega 
bo‗lish, narxga bog‗liq ruhiy holatlarning yuzaga kelishi ham amaliy jihatdan juda 
qiziq va tovarni sotilish hajmi korxona foydasiga bevosita ta‘sir etuvchi omillar 
bo‗lib hisoblanadi. 
Narxlarni qabul qilish. Narxlarni xaridor tomonidan qabul qilinishi yuqori darajada 
subyektiv bo‗lib, u yoki bu darajada real voqelikdir. 
Narx siyosati doirasida, narxlarning qabul qilish sohasida psixologiya nazariyalari, 
moslashish nazariyalari, assimetriya va kontrast nazariyasi, istiqbol nazariyalaridan 
foydalaniladi. 
Narxlarni qabul qilish, deganda individum orqali narx haqidagi ma‘lumotni 
sensorli ravishda qabul qilish tushuniladi. Natijada xaridor tomonidan ijobiy yoki 
salbiy, ruhiy holat yuzaga keladi. Narxlarni his qilish turli xaridorlarda turlicha 
namoyon bo‗lib, bir xil mahsulotga bir xaridorda uni sotib olish qarori shakllansa, 
ikkinchi boshqa pastroq narxdagi xuddi shunday tovarni qidirishga tushadi. 
Xaridor xulq–atvori juda ko‗p shaxsiy – ichki va tashqi omillarga bog‗liq. 
Xarid qobilyati muhim omil hisoblanadi va narx hissiyotiga bevosita ta‘sir etadi. 
Albatta puli ko‗p xaridor uchun xarid qilsh kam ta‘minlangan, puli cheklangan 
xaridorga nisbatan juda oson va tez kechadi. U narxlarni bozor bo‗yicha 
o‗rganmasdan eng sifatli va qimmat tovarni tezda xarid qiladi va aksincha, puli 
cheklangan va oz pulga ko‗p narsa olishi kerak bo‗lgan xaridor arzon narxlarni 
qidiradi. Axir u barcha iste‘mol ehtiyojini cheklangan holda bo‗lsada qondirishi 
kerak. 
Fiziologik ehtiyojlarni qondirish birinchi navbatda turadi. 
Narxni qabul qilishga bir necha omillar ta‘sir ko‗rsatadi: 
Motivatsion (rag‗batlantiruvchi) omillar: shaxsiy ishtirok, ijtimoiy tan olinganlikka 
intilish sifati, qulaylikka, iqtisodiy jihatdan naflilik ko‗rsatkichlari iste‘molchida 
rag‗batni (motivatsiyani) shakllantiradi. 
Kognitiv omillar: sifat jihatdan to‗g‗ri baholashga layoqatlilik, zehnning 
o‗tkirligi (axborotlarning ko‗pligi, narxga oid bilimlarga egalik), aqliy salohiyat, 
tajriba, sotuvchiga ishonch, o‗ziga ishonch, markaga sodiqlik va boshqalar. 
Vaziyatli omillar: narxni taklif etish usuli (shakli, narx strukturasi) to‗lov shakli, 
vaqt bosimi, raqobatchi takliflari va narxlari, xaridorning kopmleks muammolari, 
narxlarning o‗zgaruvchangligi, narx etiketkalarining mavjudligi, mahsulotni 

---

30 
ishlatishdan maqsad, xaridorning xarid qobilyati, sotish joyi (Gipermarket yoki 
oddiy chakana savdo do‗koni) ning narx imiji. 
Xaridorlarning xarid qobilyati va tovarga nisbatan ishonchliligi narxdan o‗zi 
uchun kerakli mahsulot yoki xizmatni sotib olishga tayyorligi ta‘sir etuvchi 
determinantlar hisoblanadi. Potensial iste‘molchilarni so‗rovnoma qilib ularning 
narxga nisbatan xaridga tayyorligi aniqlanadi. Shu bilan birga narx ostonasi ham 
aniqlanadi. Agar narx ostonasi yuqori darajadan o‗tib ketsa xaridor u tovarni sotib 
olmaydi. Individual xarid ehtimolligi nolga teng bo‗ladi. Narxning absolyut quyi 
chegarasi xaridorda tovar sifatiga shubha uyg‗otadi. Natijada xaridorlar past 
narxdagi mahsulotni boshqa sotib olmaydilar. Xaridorlarning bunday xulq-atvori, 
ma‘lum sharoitlar bilan bog‗liq bo‗lib, ular juda arzon tovarni olib tavakkal 
qilishdan qo‗rqishlarini ko‗rsatadi.
Narxlarning uch turi (ostonasi) farqlanadi: silliq narxlar yaxlit raqam bilan tugaydi 
(masalan,75000 so‗m); yaxlitlangan narxlar ya‘ni 63 ming 480 so‗m= 63 ming 500 
so‗m; siniq narxlar ko‗pincha 9 raqami bilan tugaydi (32,999 so‗m). 
Savdo do‗konlarida chegirmalar vaqtida yaxlit narxlar, juda oz kamaytirilib 
oxirgi raqamlari (5,999) bilan tugaydi. Masalan 6,800 turgan tovar (5,999 ga 
pasaytirilib) 5 raqami xaridor e‘tiborini jalb qiladi, narx pasayibdi, deb xaridor shu 
tovarni sotib oladi. 
Amalda har bir xaridor bunday narxlarga duch keladi. Raqamlar bir qarashda 1 
birlikka kamayganday ko‗rinsada, aslida 0,5 – 0,7 birlikka kamaygan bo‗ladi. 
Narx «ostonasi» samarasi quyidagilar bilan izohlanadi 
iste‘molchilar narx shkalasini diskret kategoriyalarda o‗zlari uchun bo‗ladilar 
(masalan 5000 so‗m o‗rniga 4,899— beshdan kam). 
iste‘molchilar o‗zlarining subyektiv maksimal narxlarini yaxlit-langan raqamlarda 
belgilaydilar (masalan uchdan (3) past, 5 dan yuqori). 
xaridorlarda yaxlit narxlardan ko‗ra siniq narxlarda tovar olganda iqtisod qildim, 
deb o‗ylaydilar. 
birinchi raqamni iste‘molchilar kuchliroq his etadilar. 10 o‗rniga, 9,95. 
Shunga qaramasdan ba‘zi tadqiqotchilar siniq narxlarning mahsulot sifatini xaridor 
tomonidan to‗g‗ri his etilishiga salbiy ta‘sirini ko‗rsatadilar (imij - samara). 
Siniq narxlarning shakllanishi bozor iqtisodiyoti amaliyotining mahsuli bo‗lib, 
iste‘molchi xulq — atvoriga tez ta‘sir ko‗rsatishi va supermarketlarda savdo 
aylanmasining keskin oshishiga olib kelishi amalda o‗zini oqlayapti (Korzinka.uz., 
Megaplanet, Makro va boshqalar). 

---

31 
2. BOB Elektroagregat korxonasining iqtisodiy tabiati va narx belgilash
amaliyoti 
2.1.,,Elektroagregat" tarixi va narx strategiyasi
Elektroagregat" OAJ Rossiyadagi eng yirik avtonom quvvat manbalari ishlab 
chiqaruvchisi. Bu yerda 140 dan ortiq turdagi mahsulotlar ishlab chiqarilishi 
mumkin: ko‗chma benzin va dizel generatorlari va turli konstruksiyadagi elektr 
stansiyalari, shuningdek, korxonada ishlab chiqarilgan cho‗tkasiz generatorlar, 
texnik ko‗rsatkichlari mahalliy hamkasblaridan sezilarli darajada yuqori va jahon 
standartlarining zamonaviy talablariga javob beradi. 
"Elektroagregat" OAJ Kursk, st. 2-agregat, 5A. 
Avtonom elektr ta'minoti manbalari bozorida "Elektroagregat" OAJning asosiy 
iste'molchilari ob'ektlari markazlashtirilgan elektr ta'minoti zonasidan tashqarida 
joylashgan korxonalar, shuningdek zaxira elektr ta'minoti manbalariga muhtoj 
bo'lgan korxonalardir. Bularga, birinchi navbatda, oʻzining tarmoq xususiyatiga 
koʻra, neft va gaz qazib olishni tashkil etish, neftni qayta ishlash, mashinasozlik, 
qurilish, geologiya, 
Qishloq xo'jaligi
... Ularning asosiylariga quyidagi tashkilotlar 
kiradi: Rosneft, Surgutneftegaz, Severgeofizika, Mezhregiongaz, Tatneft va 
boshqalar. 
Har qanday korxonaning moliyaviy holati uning tadbirkorlik faoliyati va 
ishonchliligining eng muhim xususiyati hisoblanadi. 
Moliyaviy va narx mexanizmlari bir-biri bilan chambarchas bog'liq, chunki barcha 
iqtisodiy, moliyaviy munosabatlar narxlar va ularning tarkibiy qismlaridan 
foydalanishga asoslanadi va narxni aniqlashning to'g'riligi ushbu moliyaviy toifalar 
qanday va qanchalik ishonchli tarzda aniqlanishi va hisoblanishiga bog'liq bo'ladi. 
Korxona rahbari turli xil boshqaruv qarorlarini qabul qilishi kerak. Mahsulot 
sotishning narxi, hajmi va tuzilishi bo'yicha qabul qilingan har bir qaror oxir-oqibat 
ta'sir qiladi 
moliyaviy natijalar
 korxona faoliyati. 
Narx siyosati
 korxonalar ko'p qirrali tushunchadir. Tashkilot shunchaki u yoki bu 
narxni belgilab qo'ymaydi, u mahsulotning butun assortimentini qamrab oluvchi va 
iste'molchilarning ma'lum toifalari, turli geografik mintaqalar uchun ishlab 
chiqarish va sotish xarajatlaridagi farqlarni, talab darajasining o'ziga xos 
xususiyatlarini hisobga olgan holda o'zining narx tizimini yaratadi. , tovarlarni 
iste'mol qilishning mavsumiyligi va boshqa ko'plab omillar ... 
Bozor sharoitida tijorat korxona va tashkilotlarining faoliyati raqobat 
munosabatlari asosida amalga oshiriladi. Har bir bozor korxonasi zarur 
raqobatdosh ustunliklarga ega bo'lishi va shu orqali uning raqobatbardoshligini 
oshirish uchun bozorda muayyan xatti-harakatlar strategiyasini ishlab chiqishi 
kerak. 
Mahsulotning raqobatbardoshligining asosi uning texnik (sifat) darajasi va 
narxidir. Bir nechta raqobatdosh shunga o'xshash mahsulotlardan eng 
raqobatbardoshi boshqalarga qaraganda yuqori texnik darajaga ega bo'lgan 
mahsulot bo'lib, narx uning texnik parametrlari bo'yicha afzalliklariga muvofiq 
belgilanadi. Kuchli raqobat sharoitida bunday tovarlarni ishlab chiqaruvchilar 
bozorga kirib borish, uning katta ulushini qo'lga kiritish va ushbu mahsulot uchun 

---

32 
narx obro'sini yaratish uchun ko'pincha narxni mahsulotning sifat darajasidan 
pastroq darajada belgilaydilar. 
"Elektroagregat" OAJ foyda darajasi, sotish hajmi bo'yicha belgilangan 
vazifalardan kelib chiqib, 01.11.09 dan boshlab AD 200S-T400 elektr blokining 
narxini aniqladi. 572 917 rubl miqdorida. (hisoblash uchun 573 000 rubl 
qiymatidan foydalaniladi). 
Ushbu narx darajasida sotishdan tushgan daromad ko'rsatkichi 14% ga teng bo'ladi, 
ya'ni 14% olingan daromaddan olingan foyda ulushi; mahsulotlar rentabelligi esa 
16,2% ni tashkil etadi. 
Korxonada mavjud bo'lgan sharoitlarda qabul qilingan qarorning maqsadga 
muvofiqligini baholash uchun narxlash jarayonining asosiy bosqichlarini hisobga 
olgan holda narx belgilash metodologiyasini baholash kerak. 
Avvalo, mahsulotning raqobatbardosh bozor narxini shakllantirish uchun korxona 
AD200S-T400 
birligining 
raqobatbardoshligini, 
bozordagi 
pozitsiyasining 
mustahkamligini raqobatchilar mahsulotlarining analoglari bilan solishtirganda 
baholashi kerak. 
Buning uchun tahlil qilinadigan mahsulot va raqobatdosh mahsulotlarning 
texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlarini solishtirish va olingan natijalarni solishtirish 
kerak. 
Elektr birliklarining eng muhim texnik va iqtisodiy ko'rsatkichlari sifatida 
quyidagilar tanlandi: nominal quvvat; kapital ta'mirlashdan oldin resurs; kafolat 
muddati; umumiy o'lchamlar: uzunlik, kenglik, balandlik; vazn; narx; o'ziga xos 
yoqilg'i sarfi; o'ziga xos moy iste'moli.Yuqorida sanab o'tilgan parametrlar 
o'rganilayotgan mahsulotning eng muhim iqtisodiy va texnik ma'lumotlari va 
xususiyatlarini ifodalaydi. 
Ushbu turdagi mahsulotda "Elektroagregat" OAJning asosiy yirik raqobatchilari 
Barnaul shahridagi "Barnaultransmash" OAJ hisoblanadi. 
Mahsulotlarning 
raqobatbardoshligini 
baholash 
uchun 
mahsulot 
raqobatbardoshligining yagona, guruhli va integral ko'rsatkichlari formulalar 
bo'yicha hisoblanadi: 
Indeks 
Og'irlik 
koeffitsienti 
hisob. 
MAI 
usuli bilan 
Texnik spetsifikatsiyalar: 
1. Nominal quvvat, kVt 
200 
200 
1 
0,341 
0,341 
2. Resurs chegarasigacha. 
Ta'mirlash, h. 
10000 
5000 
2 
0,256 
0,512 

---

33 
bu yerda q - bitta parametrik ko'rsatkich; P - tekshirilayotgan mahsulot 
parametrining darajasi; P100 - namuna yoki raqobatchi mahsulot sifatida olingan 
mahsulot parametrining darajasi. 
Bu erda G - guruh ko'rsatkichi, ai - u yoki bu parametrlar guruhining 
ahamiyatlilik koeffitsienti, ekspert tomonidan belgilanadi. 
Bu yerda J - integral ko'rsatkich, Gm - texnik parametrlar uchun guruh ko'rsatkichi, 
Ge - iqtisodiy parametrlar uchun guruh ko'rsatkichi. 
Ko'rib chiqilayotgan parametrlarning muhimlik darajasini tavsiflovchi og'irlik 
koeffitsientlarini aniqlashda texnik ko'rsatkichlar bo'yicha tahlil qilinadigan 
mahsulotning raqobatbardoshligini baholash uchun ierarxiyalarni tahlil qilish usuli 
(HAI) qo'llaniladi. Natijalarni qayta ishlash ketma-ketlikdan foydalangan holda 
matritsali tahlil usullari asosida amalga oshirildi 
maxsus protseduralar
 MAI 
shkalasi asosida imtiyozlarni baholash. Hisob-kitoblar natijasida olingan og'irlik 
koeffitsientlari 1-jadvalda keltirilgan. 
"Elektroagregat" OAJning AD200S-T400 1R-T va "Barnaultransmash" 
OAJning AD200S-T400 1R-B birliklarini taqqoslash 
3. Kafolatlangan ish vaqti, 
h 
8000 
8500 
0,94 
0,182 
0,17 
4. Gabarit o‗lchamlari, mm 
a) uzunlik 
2900 
3460 
1,193 0,045 
0,054 
b) kenglik 
1300 
1080 
0,83 
0,045 
0,037 
c) balandlik 
1670 
1670 
1 
0,045 
0,045 
5. Og'irligi, kg. 
3500 
4700 
1,343 0,086 
0,11 
Iqtisodiy ko'rsatkichlar: 
1. Narxi, ming rubl. 
572,917 615,0 0,93 
0,556 
0,517 
2. Maxsus yoqilg'i sarfi, g 
/ kVt * soat 
245 
238 
1,2 
0,333 
0,3996 
3. Maxsus moy iste'moli 
kVt * soat 
2,25 
2,28 
0,987 0,111 
0,109 
1-jadval 

---

34 
2.2. Elektroagregat misolida narxni shkllantirish 
Olingan ma'lumotlarga asoslanib, biz mahsulotlarning raqobatbardoshligining 
integral ko'rsatkichlarini hisoblaymiz. 
Integral 
ko'rsatkichlar 
J1>1, 
bu 
tekshirilayotgan 
birlik 
raqobatchining 
mahsulotidan texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlar bo'yicha oshib ketishini ko'rsatadi, bu 
esa uni raqobatbardosh qiladi va bu, o'z navbatida, menejerlarga mahsulot narxini 
o'zgartirishga imkon beradi. 
AD200S-T400 1R-T uchun maqbul narxni belgilash bilan bog'liq oqilona echimni 
ishlab chiqish uchun bozor kon'yunkturasini tahlil qilish, mahsulotlarning 
raqobatbardoshligini baholashdan tashqari, ishlab chiqarish xarajatlarini tahlil 
qilish kerak. Bu ―Elektroagregat‖ OAJ rahbarlariga birlik uchun berilgan narx 
darajasi korxona uchun zarur foyda olish nuqtai nazaridan qanchalik foydali 
ekanligini aniqlash imkonini beradi. 
Korxona xarajatlari narx strategiyasining muhim elementidir. Kompaniya o'z 
xarajatlarini diqqat bilan kuzatib boradi, chunki ishlab chiqarish xarajatlari 
raqobatchilarning xarajatlaridan oshsa 
berilgan ko'rinish
 mahsulotlar, keyin 
kompaniya mahsulot narxini oshirishi yoki bir xil narxni saqlab qolgan holda 
pastroq foyda olishga rozi bo'lishi kerak. Bozor sharoitida muvaffaqiyatli ishlash 
uchun eng kam xarajat bilan raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish yo'lga 
qo'yilishi kerak. Xarajatlarni tahlil qilish uchun dinamikani, xarajatlarning ishlab 
chiqarish hajmi va foyda bilan bog'liqligini o'rganish kerak. Bunga o'rganilayotgan 
mahsulotning zararsiz tahlili asosida erishish mumkin. 
1. Boshlash uchun keling, 2009 yil uchun ma'lumotlardan foydalangan holda butun 
korxona bo'yicha zararsizlik tahlilini o'tkazamiz. 
2009 yil uchun daromad 247,127 ming rublni, tannarxi 204,970 ming rublni, yalpi 
foyda 42,157 ming rublni tashkil etdi. 
Ruxsat etilgan xarajatlar asosiy xarajatlarning taxminan 19 foizini yoki 38 944 
ming rublni, o'zgaruvchan xarajatlar - asosiy xarajatlarning 81 foizini yoki 166025 
ming rublni tashkil etdi. 
Yalpi marja = 247127-166025 = 81102 ming rubl. 
Yalpi marja nisbati = 81102/247127 = 0,328 
Zararsizlanish nuqtasi = 166025 / 0,328 = 125,019 ming rubl. 
Operatsion leveragening kuchi = 81102/42157 = 1,923, ya'ni mahsulotni sotishdan 
tushgan daromadning 1% o'zgarishi foydani 1,923% ga oshirishi mumkin. 
Haqiqiy sotishdan tushgan tushumning rentabellik chegarasidan oshib ketishi 
korxonaning moliyaviy mustahkamligini tashkil qiladi. Moliyaviy quvvat marjasi 
= 247127 - 125019 = 122108 ming rubl. yoki mahsulot sotishdan tushgan 
tushumning 49,41 foizini tashkil etdi. Binobarin, kompaniya o'zining moliyaviy 
holatiga jiddiy tahdid solmagan holda mahsulot sotishdan tushgan tushumning 
49,41% gacha pasayishiga bardosh bera oladi. 
2. Alohida mahsulotning zararsizlik nuqtasini tahlil qilaylik. 
―Elektroagregat‖ OAJ 2010 yil yanvar oyida 10 dona AD200S-T400 1R-T elektr 
bloklarini sotishni rejalashtirmoqda. Mahsulot birligiga o'zgaruvchan xarajatlar 
415 350 rubl, doimiy xarajatlar - 77 298 rubl. Ushbu korxonada doimiy va 

---

35 
o'zgaruvchan xarajatlarga aniq bo'linish mavjud emasligi sababli, biz shartli 
ravishda to'liq ishlab chiqarishdan tashqari va qo'shimcha xarajatlarni doimiy deb 
tasniflaymiz. 
Zararsiz ishlab chiqarishni tahlil qilish zararsizlik nuqtasi va rentabellik 
chegarasini aniqlashga qisqartiriladi. 
Zararsizlik nuqtasini tahlil qilishda rejalashtirish amalga oshirilgan davr uchun 
xom ashyo va mahsulotlarda o'zgarishlar yo'qligi taxmin qilinadi; sotuv hajmining 
cheklangan diapazonida doimiy xarajatlar o'zgarishsiz qoladi, sotish hajmi 
o'zgarganda o'zgaruvchan xarajatlar o'zgarmaydi, ishlab chiqarish hajmi sotish 
hajmiga teng bo'ladi. 
Bizning holatda, qiymat jihatidan mahsulot uchun formula bo'yicha hisoblangan 
zararsizlik darajasi (rentabellik chegarasi) quyidagilarga teng: 
Ming. surtish. 
V 
naturada
 Zararsizlik nuqtasida sotilgan mahsulot birliklari soni quyidagilarga 
teng bo'ladi: 
Shunday qilib, tadqiqot mahsulotining kamida bir birligini ishlab chiqarishda 
korxona foyda olishni boshlaydi. 
Savdo narxlari asosan bozor tomonidan belgilanadiganligi sababli, real sotishdan 
tushgan tushum rejalashtirilganidan farq qiladi. ―Elektroagregat‖ OAJda ayrim 
mahsulotlar to‗g‗ridan-to‗g‗ri emas, balki dilerlik tarmog‗i orqali sotilishini va 
sotish vaqtida dilerlarga chegirma taqdim etilishini inobatga olsak, mahsulotlarning 
rejalashtirilgan narxi real narxdan farq qilishi mumkin. Bundan tashqari, 
iste'molchilarga hisob-kitoblarni muddatidan oldin to'lash, ko'proq mahsulot sotib 
olish kabi muayyan harakatlar uchun mukofot sifatida korxona mahsulotning 
dastlabki narxini o'zgartirishga tayyor. Shu bilan birga, chegirmalar miqdorini 
ehtiyotkorlik bilan hisoblash kerak va ularni o'zboshimchalik bilan tayinlamaslik 
kerak. 
Bozor kon‘yunkturasini tahlil qilgandan, mahsulotlarning raqobatbardoshligini 
baholashdan, ishlab chiqarish xarajatlarini tahlil qilgandan so‗ng kompaniya narx 
belgilash jarayonining keyingi bosqichiga – mahsulot narxini aniqlashga o‗tishi 
mumkin. Mumkin bo'lgan eng yaxshi narx mahsulotni ishlab chiqarish, tarqatish va 
sotish bo'yicha barcha xarajatlarni to'liq qoplashi, shuningdek, ma'lum bir daromad 
darajasini ta'minlashi kerak. Narxlar darajasini belgilashning uchta varianti 
mavjud: xarajatlar bilan belgilanadigan minimal daraja; talab bilan shakllanadigan 
maksimal daraja va optimal mumkin bo'lgan narx darajasi. 
AD200S-T400 1P-T narxini to'liq xarajatlarni aniqlashdan iborat bo'lgan xarajat 
usuli asosida belgilashni ko'rib chiqing. mohiyati 
bu usul
 firma olishni kutayotgan 
umumiy xarajatlar va foydaning yig'indisidan iborat. 
Ushbu usul yordamida AD200S-T400 1R-T uchun narx darajasini aniqlash uchun 
asosiy mahsulot sifatida "Elektroagregat" OAJda ishlab chiqarilgan uch turdagi 
elektr bloklari tanlangan: AD200S-T400 1R-T, ED200S-T400 1RKM1 va 
AD100S-T400-RM2. O'zgaruvchan va doimiy xarajatlar bo'yicha ma'lumotlar 
jadvalda keltirilgan. 2. 
jadval 2 

---

36 
O'zgaruvchan xarajat va umumiy mahsulot tannarxi to'g'risidagi ma'lumotlar 
AD200S-T400 1R-T 
ED200S-
T400 
1RKM1 
AD100S 
T400-PM2 
Jami 
O'zgaruvchan xarajatlar 
jami, rub.: 
415350 
685988 
158977 
1260314 
Ishlab 
chiqarish 
ishchilarining 
ish 
haqi 
uchun 
11592 
16342 
5111 
33045 
Materiallar uchun 
403758 
669648 
153863 
1227269 
Umumiy doimiy xarajatlar, 
rub. 
77298 
125114 
38312 
240724 
Tarqatish 
doimiy xarajatlar
 
tovarlar o'rtasida, rub.: 
4.1 
Ishlab 
chiqarish 
ishchilarining ish haqiga 
mutanosib 
84444,3 
119047,5 
37232,2 
240724 
4.2 Moddiy xarajatlarga 
mutanosib ravishda 
79195,4 
131349,3 
30179,3 
240724 
4.3. 
O'zgaruvchan 
xarajatlarga mutanosib 
79331,9 
131023,7 
30364,4 
240724 
Umumiy xarajat 
doimiy 
xarajatlarni 
taqsimlashda, 
4.1-usul bo'yicha. 
499794,3 
805035,5 
196209,2 
4.2-usul bo'yicha. 
494546,4 
817337,3 
189156,3 
4.3-usul bo'yicha. 
494682,9 
817011,7 
189341,4 
16,2% rentabellik bilan har bir mahsulot birligi narxi; Xarajat narxiga mos 
ravishda 21,3% va 20% va har xil usullarda xarajatlarni taqsimlash 3-jadvalda 
ko'rsatilgan. 
3-jadval 

---

37 
Narx va birlik xarajatlari ma'lumotlari 
Birlik narxi 
tovarlar, ming rubl 
Bir 
birlik 
uchun 
foyda 
tovarlar ming rubl 
Birlik narxi, rub. 
AD200 
ED20
0 
AD1
00 
AD2
00 
ED2
00 
AD1
00 
AD2
00 
ED20
0 
AD1
00 
Aytgan
cha 
499,7
95 
805,0
35 
196,2
09 
79,9
67 
171,4
72 
39,2
41 
579,7
62 
976,5
07 
235,4
50 
Aytgan
cha 
494,5
46 
817,3
37 
79,1
27 
174,0
92 
37,8
31 
573,6
73 
991,4
29 
226,9
87 
Aytgan
cha 
494,6
82 
817,0
11 
189,3
41 
79,1
49 
174,0
23 
37,8
68 
573,8
31 
991,0
34 
227,2
08 
Ushbu usul yordamida AD200S-T400 1R-T uchun narx darajasini hisoblash elektr 
birligi uchun 3 ta narxni aniqlash imkonini berdi: 579,762 ming rubl, 573,673 
ming rubl. va 573, 831 ming rubl, chunki bu narxlarning barchasi bir-biridan 
kichik diapazonda joylashganligi sababli, biz ushbu birlik uchun narx darajasini 
575 ming rubl miqdorida tanlaymiz. 
AD200S-T400 1R-T uchun narx darajasini tannarx (to'liq xarajatlarni aniqlash va 
zararsizlik tahlili asosida narxlarni hisoblash asosidagi usul) usuli yordamida 
hisoblash natijasida elektr birligi uchun narx belgilandi: 575 ming rubl. 
Har bir tadbirkor o'z mahsulotiga narx belgilab, undan o'z biznesida belgilangan 
maqsadlarga erishish uchun hal qiluvchi vosita sifatida foydalanadi. Amaliyot 
shuni ko'rsatadiki, bozordagi o'z mavqei qanchalik kuchli bo'lishidan qat'i nazar, 
bunday qarorning turli xil variantlarining mumkin bo'lgan oqibatlarini tahlil 
qilmasdan narxlarni belgilashga qodir emas. 
Sotilgan mahsulotlarning narxini aniqlash har doim, ehtimol, tadbirkorlik 
xavfining eng katta qismini tashkil qiladi. Biznesdagi risk deganda aktivlarning 
yo'qolishiga, daromadning pasayishiga va xarajatlarning asossiz ko'payishiga olib 
keladigan nomaqbul hodisaning yuzaga kelish ehtimoli tushuniladi. Xatarlarni 
aniqlashning maqsadi tadbirkorlik qarorlarini amalga oshirishning mumkin bo'lgan 
variantlari haqida tushuncha berish va yuzaga kelishi mumkin bo'lgan moliyaviy 
yo'qotishlardan himoya qilish choralarini ishlab chiqishdir. 
Biz 575 ming rubl ishlab chiqaruvchi to'plamning narxini belgilab oldik. 
Biroq, sotish narxining juda yuqori bo'lishi ushbu mahsulotni sotishni 
sekinlashtirishi yoki hatto to'xtatishi xavfi mavjud va kompaniya foyda o'rniga 
faqat yo'qotishlarni oladi. Shuning uchun, agar ishlab chiqarish to'plamining narxi 
690 ming rubl miqdorida belgilansa, korxona ancha yuqori foyda oladi, ammo 
mahsulotga bo'lgan talab darajasining pasayishiga olib keladigan nomaqbul 
hodisaning yuzaga kelish ehtimoli yuqori. . 

---

38 
Qoida tariqasida, korxona xarajatlari bilan belgilanadigan minimal narxni 
belgilash, bir tomondan, sotishning yuqori hajmiga yordam beradi, ikkinchi 
tomondan, korxona zarur bo'lgan mahsulotlarni olmaydi. uni yanada rivojlantirish 
uchun mablag' ajratadi. Iste'molchining etarli moliyaviy resurslari yo'qligi sababli, 
kompaniya texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlari yaxshilanganiga va raqobatchilarga 
nisbatan pastroq narx darajasiga qaramay, mahsulotlar narxini pasaytirishga 
majbur. Istisnolar - bu iste'molchilar narx omillari emas, balki etkazib berish va 
to'lash shartlari, shartlari bo'yicha rahbarlik qiladigan holatlardir. Ushbu toifaga 
odatda korxonalar kiradi 
Uzoq Sharqdan
, Sibir, transport tarmog'i keng 
rivojlanmagan va iste'molchiga mahsulot yetkazib berish uchun mavsumiy 
imkoniyat mavjud. 
O'tkazilgan tadqiqotlar tahlil qilinayotgan elektr bloki raqobatdosh mahsulotlardan 
texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlari bo'yicha ustun ekanligi, bu esa uni raqobatbardosh 
qiladi va bu, o'z navbatida, korxona rahbarlariga narxlarni o'zgartirishga imkon 
beradi degan xulosaga kelishimizga imkon beradi. 
Biroq, elektr stantsiyalaridan yanada samarali foydalanish uchun issiqlikni qayta 
tiklash loyihasini qo'llash kerak, bu uni nafaqat elektr energiyasi, balki elektr 
energiyasi manbai sifatida ham ishlatishga imkon beradi. Jahon amaliyotida 
mavjud bo'lgan analoglarni tahliliy ko'rib chiqish shuni ko'rsatadiki, bunday elektr 
stantsiyasi 3 Gkal issiqlik energiyasini ishlab chiqarishi mumkin. 
Mahsulotlar bozorda ko'proq talabga ega bo'lishi uchun quyidagilar zarur: 
· Boshqaruv paneli dizaynini o'zgartirish; 
· Qimmatbaho komponentlarni arzonroq (masalan, avtomatik mashinalar) bilan 
almashtirish imkoniyatini ishlab chiqish; 
· Elektr stansiyalarining ekologik parametrlariga e'tibor bering (masalan, shovqinni 
yutuvchi jismlardan foydalanish). 
Yuqoridagi barcha chora-tadbirlarni joriy etish ishlab chiqarish xarajatlarini 
kamaytirishga yordam beradi va bu, o'z navbatida, korxonaga AD200S-T400 1R-T 
narxlarini pastroq darajada belgilash imkonini beradi.