Ijtimoiy pedagogika

1.2. Horijda integratsiyalashgan ta’lim-tarbiya

Horijdagi rivojlangan davlatlarda nogiron bolalar bilan ishlash bo‘yicha ma’lum me’yorlari, shakllari va metodlari shakllanib bo‘lgan. Tabiiy-ki, har bir mamlakatda aholining mazkur kategoriyasiga yordam ko‘rsatishning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud bo‘lib, ular milliy xususiyatlar, ijtimoiy-iqtosodiy shart-sharoitlar, psixologikpedagogik an’analar, ma’lum ilmiy yondashuvlarga mo‘ljallanganligi kabilar asosida shakllanadi. Shu bilan birga mazkur bolalarga yordam ko‘rsatishda inobatga olish shart bo‘lgan bir necha umumiy tendensiyalarni ajratib ko‘rsatish mumkin.

-Birinchidan, imkoniyatlari cheklangan bolani ijtimoiy hayotga (shu bilan birga ta’lim-tarbiyaga) imkon qadar maksimal darajada integratsiyalash.

-Ikkinchidan, mazkur bolalarni oilada tarbiyalashning ustuvorligi.

-Uchinchidan, kamchiliklarni erta tashxis etish va davolashga yo‘nalganlik.

-To‘rtinchidan, har bir konkret holatda bolani reabilitatsiyasi va abilitatsiyasiga individual yondashish.

Hozirda mazkur tendensiyalarni inobatga oluvchi bir qator dasturlar yaratilmoqda, ishlab chiqilmoqda. Mazkur dasturlardan biri BMT tomonidan taklif etilgan – bevosita atrofdagilarga tayangan holdagi Reabilitatsiya (Реабилитация, базирующаяся на непосредственном окружении) (BATR) dasturi bo‘lib, u “barcha nogironlarni reabilitatsiyasi, imkoniyatlarini tenglashtirish va ijtimoiy integratsiyasi maqsadida amalga oshiriluvchi jamiyat rivojlanishi strategiyasidir. Uning maqsadlari: mazkur sohadagi axvolni o‘zgartirish, davlat va jamiyatni jalb etgan holda ta’limiy ishlar olib borish, barcha yordamga muhtoj nogironlarga yordam ko‘rsata oladigan tizimni ishlab chiqish”. BATRning mazmuni - nogiron, uning oilasi va bevosita atrofdagilari ba’zi asosiy reabilitatsion malakalarni o‘zlashtirgan holda reabilitatsiyani mustaqil ravishda amalga oshira olishlari mumkinligidan iborat. Albatta, bu jarayon davomida ularga sog‘liqni saqlash, ta’lim, aholini ijtimoiy ta’minot va ijtimoiy muhofaza sohalarining mos muassasalari yordam ko‘rsatadi. AQShda mazkur sohada “Inklyujen” dasturi faoliyat ko‘rsatadi. Uning asosini “Reabilitatsion Akt” (№ 93-112 qonun, 1973y.) va nogiron bolalarga ta’lim-tarbiya berish qonuni (1974-1975y.) tashkil etib, vaqt o‘tishi bilan ularga bir qator o‘zgarish va qo‘shimchalar kiritilgan. XX asrning 80 yillariga kelib AQShda nogiron insonlarni turli kategoriyalari ehtiyojlarini e’tiborga olgan holda yangi binolarni qurish va eski binolarni qayta ta’mirlash ishlari boshlandi. Bu maqsadda davlat tomonidan qo‘shimcha iqtisodiy mablag‘lar ajratilgan va shu bilan birga qabul qilingan standartlarni buzishga keskin choralar ko‘rila boshlagan. Fuqarolarda nogironlarga nisbatan munosabatni o‘zgartirish maqsadida ommaviy axborot vositalari orqali psixolog va boshqa mutaxassislar tomonidan birgalikda ishlab chiqilgan kompaniyalar o‘tkazilgan. Mazkur chora-tadbirlar majmuasini amalga oshirishda diniy tashkilotlar ham muhim rol o‘ynagan. Natijada nogiron insonlar jamiyat hayot faoliyatining barcha sohalarida ishtirok eta olish imkoniyatiga ega bo‘lishdi va shu bilan birga sog‘lom odamlar ularga boshqa ko‘z bilan qaray boshladilar. Mamlakatning ko‘pgina joylarida nogironlar uchun ijtimoiy tashkilotlar, klublar va turli xil fondlar paydo bo‘la boshladi. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish zarur-ki, AQShda maxsus ehtiyojlarga ega insonga qonun tomonidan belgilangan xizmatlarning aksariyat qismini munitsipalitet tomonidan taqdim etilgan moliyaviy mablag‘ evaziga maxsus fondlar va tashkilotlar amalga oshiradi. Ta’limdagi integratsiyani amalga oshirishda esa dasturlarni ishlab chiqishda, ishchilarni tayyorlashda, sog‘lom bolalar va nogiron bolalarni o‘zaro bir-birini qabul qilishini psixologik modelini ishlab chiqishda qiyinchiliklarga duch kelindi. “Inklyujen” modeli, hattoki, Daun sindromli bola ham sog‘lom bolalar bilan ta’lim olish imkoniyatiga ega bo‘lishini nazarda tutadi. Albatta, bunday bola uchun alohida dastur, o‘ziga xos osonlashtirilgan topshiriqlar ishlab chiqilib, dasturni samarali amalga oshishi ko‘p tomondan o‘qituvchiga bog‘liq. Mazkur modelni qo‘llab-quvvatlash maqsadida imkoniyatlari cheklangan bolalarni o‘qitishdagi samaradorlik haqida bir necha kinofilmlar rasmga olingan. Biroq, shu bilan birga AQShda maxsus maktablardan ham butunlay voz kechilmagan bo‘lib, bolani u yerga joylashtirish faqat eng oxirgi chora hisoblanadi.

Qo‘shma Shtatlardagi ijtimoiy ta’minot haqida to‘xtalar ekanmiz, u yerda ijtimoiy xizmat nogironlarga tibbiy xizmat ko‘rsatish, nafaqa va kompensatsiyalar to‘lovi, yashash sharoitlarini nogironlar uchun jihozlash va ta’lim-tarbiya muassasalariga eltish kabilar ta’minlanadi. Uyda amalga oshiriladigan xizmatlar kabi ijtimoiy xizmat turlari ham qo‘llanadi. Demak, AQShda nogiron inson hayotini barcha jabhalarini qamrab oluvchi, uni maksimal tarzda jamiyatga integratsiyasi imkoniyatini yaratuvchi hamda bunday insonlarni jamiyat tomonidan qabul qilinishini ta’minlovchi imkoniyati cheklangan insonlarga yordam ko‘rsatuvchi bir butun tizim faoliyat ko‘rsatadi. Buyuk Britaniyada nogiron insonlarga 3 turdagi muassasalar: ma’lum to‘lov asosida g‘amxo‘rlikni amalga oshiruvchi xususiy uy egalari, ijtimoiy muassasalar va ijtimoiy xizmatlarni katta qismini ta’minlab beruvchi mahalliy hokimiyat. Ijtimoiy xizmat bo‘limlari uyda, kunduzgi markazlarda, internat yoki kunduzgi maktablarda yordam ko‘rsatadi. Mazkur muassasalarda intellektual kamchiliklarga ega bolalar bilan ishlashda katta ahamiyat muloqot malakalarini, ko‘chada, odamlar orasida xulqatvor qoidalarini o‘rgatishga berilib, buning uchun maxsus sayrlar uyushtiriladi. Aqli zaif o‘smirlar uchun kasbiy tayyorlov markazlari faoliyat ko‘rsatadi. Kasalxonalarda nogiron va kasal bolalar uchun maxsus mehnat terapiyasi bo‘limlari tashkil etiladi. Pediatriya sohasidagi mehnat terapevtlarining maqsadi: “kundalik hayotda bolalarda jismoniy, psixik va ijtimoiy sohalardagi optimal darajadagi mustaqillikni rivojlantirishdir”

4. Buyuk Britaniyadagi ijtimoiy xizmatlar departamentining ijtimoiy ishchisi nogiron va uni oilasining shaxsiy ishlari bo‘yicha maslahat, qao‘llab-quvvatlash va tavsiyalar berish ko‘rinishida yordam berishi, nogiron va uni oilasi bilan kelishilgan holda individual reabilitatsiya dasturini tuzishga ko‘maklashishi, nogironni me’yoriy, qiziqarli ma’naviy hayotini tashkil etadi. Departament zarur uskunalarni vaqticha taqdim etishi, dotatsiya ajratishi, telefon va boshqa aloqa vositalari yordamida yordam ko‘rsatishi mumkin. Shu bilan birga Buyuk Britaniyada nogiron buyurtmasi asosida istalgan uskunani taqdim eta oladigan xususiy reabilitatsion korxonalar ham mavjud. Imkoniyati cheklangan bolalarga ta’lim-tarbiya berish sohasida esa ta’limga integratsiya va maxsus maktablarni mavjudligi ikki o‘zaro parallel zaruriy shartlar hisoblanadi. Mazkur ikki shart ta’limtarbiya tizimini moslashuvchanligi va tartibini ta’minlagan holda bu bolalarni ehtiyojlarini o‘zgargani sari unga qo‘shilish yoki uzoqlashish imkoniyatini yaratadi. Angliyaning ko‘pgina regionlarida va ba’zi boshqa mamlakatlarda imkoniyati cheklangan bolalarni maktabgacha tarbiya yoshida Potedj (0dan 4-5 yoshgacha bo‘lgan rivojlanishi orqada qoluvchi bolalarni uy ichida pedagogik xizmat ko‘rsatish) tizimidan samarali foydalanib kelinadi. Mazkur tizim 1970-yillarda AQShda vujudga kelib, uning asosini har bir bolaga uning xususiyatlarini inobatga olgan holda individual tarzda tuzuluvchi dastur tashkil etadi. Shunday qilib, hozirgi paytda ko‘pgina mamlakatlarda maxsus ehtiyojlarga ega bolalarni imkoniyatlari va ehtiyojlarini inobatga olgan holda alohida ta’lim va tarbiya berishdan to‘liq integratsiyaga o‘tilmoqda. Mazkur jarayon mamlakatlarni qonunlari tomonidan tartibga solinadi. Mazkur kategoriyadagi bolalarga ta’lim-tarbiya berishning dunyoviy tajribasidan kelib chiqgan holda nogiron bolalarni o‘qitishni tashkil etishning minimal standartlari ishlab chiqilgan:

1.Turli darajadagi og‘ir kamchiliklarga ega o‘quvchilarni pedagogik xususiyatlarini inobatga olgan holda imkon boricha umumta’lim maktabining boshlang‘ich va o‘tra sinflariga kiritish zarur.

2.Agar rivojlanishdagi nuqson umumta’lim sinfiga to‘liq integratsiyaga imkon bermasa, o‘quvchi umumta’lim sinfida ijtimoiy va ta’limiy asoslarga ega bo‘lishi va qo‘shimcha tarzda darsdan tashqari individual yoki guruhli davolash-korreksion darslar olishi mumkin.

3.Og‘ir aqliy va jismoniy kamchiliklarga ega bolalar umumta’lim maktabi qoshidagi alohida sinflarda tahsil olib, bunda bolalar tizimli ravishda sog‘lom tengdoshlari bilan muloqotda bo‘lishi mumkin. Xizmat ko‘rsatish tizimi borasidagi asosiy e’tibor ma’muriyatga qulay sharoitlar yaratishga emas, bolalarni ta’lim-tarbiya olish imkoniyatiga qaratiladi.

4.Individual o‘quv rejalari pedagog va ota-onalar hamkorligida o‘quvchilarni integratsiyalashgan ta’lim olish ehtiyoji va atrof muhitni shart-sharoitlarini inobatga olingan holda tuziladi.

5.Ta’lim-tarbiyani tashkil etishda mustaqillik ongli ravishda shakllantiriladi.

6.O‘quv jarayonini mazmuni bolani yoshiga mos va integratsiyalashgan muhitda faoliyat ko‘rsatish uchun zarur funksional malakalar (uy ro‘zg‘ori, kasbiy xizmat ko‘rsatish, transport va h.k.) ga bog‘liq bo‘lishi joiz.

7.Ta’lim-tarbiya, boshqa odamlar bilan munosabatlar bolalar integratsiyalashgan muhitda boshqa individlar bilan munosabatga kirishini kafolati bo‘lishi lozim.

Ijtimoiy ishchining faoliyati asosan oilada moddiy-ro‘zg‘oriy axvolni zaruriy darajasini ta’minlash, ota-onaga moliyaviy yordam, sug‘urtaviy to‘lovlar kabilarni olish uchun hujjatlarni tayyorlashga yo‘naltirilgan. Zarur bo‘lganda u yashash muhitini, uyni sanitar holatini yaxshilashga, transport bilan bog‘liq xizmat ko‘rsatishni tashkil etishga yordam beradi. Nogironlikni idrok etishning ijtimoiy modeli quyidagicha: “nogironlik – jismoniy yoki ijtimoiy to‘siqlar natijasida jamiyat hayotida boshqalar bilan teng ravishda ishtirok etish imkoniyatini yo‘qotish yoki cheklanishi” Bunday nuqtayi nazarda ijtimoiy siyosatning jismoniy yoki psixik kamchiliklarga ega bolalarga nisbatan yakuniy maqsadi ularni jamiyatga to‘liq integratsiyalash, ular tomonidan boshqa fuqarolar foydalanadigan ijtimoiy imtiyoz va yutuqlardan foydalanishni yo‘lga qo‘yishdan iborat. Yana bir muhim tamoillardan biri – “hayot sifati” tamoilidir. Mazkur tamoil individuumning ehtiyojlariga tayanish va insonni mazkur ehtiyojlarni iloji boricha to‘liq qondirilish huquqini o‘z ichiga oladi.

BMT tomonidan 1981 yil Xalqaro nogironlar yili deb e’lon qilingan, bu-yili ko‘pgina mamlakatlarda barcha fuqarolarni tenghuquqligini amaliyotda vujudga keltirish maqsadiga qaratilgan qonun va farmonlarni qabul qilindi. O‘zbekiston Respublikasini nogironlarga nisbatan davlat siyosati “O‘zbekiston Respublikasida nogironlarni ijtimoiy himoyalanganligi” haqidagi qonun (1991y) bilan ifodalanib, qonunda aholining mazkur qatlamini barcha fuqarolar bilan teng bo‘lgan hayot faoliyati imkoniyatlarini ta’minlash, to‘laqonli hayot kechirish, jamiyatning iqtisodiy va siyosiy hayotida faol ishtirok etish hamda o‘z fuqarolik burchlarini bajarish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish bo‘yicha chora-tadbirlar tizimi aks ettirilgan. Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan shaxslar uchun qonun jamiyatni ularga munosabatini aks ettiradi, jamiyatni ularga nisbatan xulq-atvor stereotiplarini shakllantiradi. Qonun qabul qilinar ekan unga itoat etish shartdir. Qonun rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan shaxslarni maxsus xizmatlar va moliyaviy nafaqani passiv iste’molchilari sifatida emas, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy tuzumini mustahkamlashga o‘z hissasini qo‘sha oluvchi jamiyatning potensial a’zolari sifatida qabul qiladi. Davlatning rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni integratsiyalashni nazorat qilish tizimi quyidagi komponentlarni o‘z ichiga oladi:

1.Yangi o‘quv dasturini tasdiqlash. O‘quv dasturi o‘quv jarayonini mazmuni va vazifalarini ilmiy, ijtimoiy va texnik amaliyotga bog‘liq bo‘lishi va shu bilan birga har bir o‘quvchi, ayniqsa, alohida ta’limiy ehtiyojlarga ega o‘quvchi tomonidan fanni idrok etish sur’atining o‘ziga xos tuzilishini inobatga oshishi joiz.

2.Mutaxassislarni rivojlantirish va tayyorlash. Ta’limni isloh qilishni olg‘a surilish mutaxassislar – maktab o‘qituvchilari, tarbiyachilar, ijtimoiy ishchilarni kasbiy ehtiyojlarini inobatga olmagan holda amalga oshirib bo‘lmaydi.

3.Ta’lim-tarbiya va bolalar muassasalariga ma’murlar tayinlash. Integratsiyalash jarayonida turli tashkilotlar ishini koordinatsiyalash hamda bolalarni o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda shart-sharoitlar yaratishni tartibga solish va tashkil etishda katta qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin.

4.Ta’lim tizimini baholash. Amalga oshirilayotgan ta’lim islohotini samaradorligini baholash, unga bog‘liq davlat sifati standartlarini qabul qilish kabilarni o‘z ichiga oladi.

Ijtimoiy moslashuv shaxsni turlicha ijtimoiy muhitning strukturaviy elementlariga faol kirishishiga imkon beruvchi, ya’ni jamoaning jamoatchilik hayoti va faoliyatida baholi qudrat ishtirok etuvchi, jamiyatning ijtimoiy va madaniy hayotiga qatnashuvchi, yashab turgan joyining me’yorlari va qoidalariga muvofiq o‘z hayotini qura oluvchi sotsializatsiyaning mexanizmlaridan birini o‘zida aks ettiradi. Ijtimoiy moslashuv-bu shaxs va jamiyat o‘zaro ta'sir ko‘rsatuvchi uzluksiz jarayon. Me’yorda rivojlanayotgan bolalar katta yoshdagilar va tengdoshlari bilan muloqot, ota-onalariga xo‘jalik bo‘yicha yordamlashish, ularni o‘rab turgan hayot va hodisalarga o‘xshatib qilingan turli o‘yinlarni o‘ynash, televidenie va radiodan axborot olish jarayonida ma’lumot va bilimga ega bo‘ladilar. To‘g‘ri tarbiya o‘rnatilgan oiladagi bolalar zimmasida uy-ro‘zg‘or xo‘jaligi va ularni o‘rab turgan hayot haqidagi tushunchalarini kengaytirishga yordam beruvchi ma’lum bir maishiy-xo‘jalik majburiyatlari bo‘ladi. Bundan tashqari, maktabda o‘qish o‘smirlarni zarur bo‘lgan ma’lumot, odat, malakalar zaxirasi bilan qurollantiradi. Alohida yordamga muhtoj bolalarda esa ushbu jarayon boshqacha kechadi. Ushbu toifadagi bolalar bilan ishlovchi xodimlar ta'lim va tarbiya shakllarining mohiyatini, maqsad va mazmunini, usul hamda vositalarini, tamoillarini yaxshi egallab, ularni amalda qo‘llay olishlari kerak. Ta’lim-tarbiya jarayonida bolalarni o‘z kuchiga ishontirish, mashg‘ulotlarga havasini uyg‘ota bilish, material bayoni vaqtida ularning diqqatini to‘la jalb qila olish, materialni esda saqlab qolish yo‘llarini (mashq, ko‘rgazmali qurollardan foydalanish, mustaqil ish, suhbat, didaktik o‘yin kabi vositalarni) qo‘llanishi o‘qitish samaradorligini yanada oshiradi. Barcha turdagi muassasa xodimlari tarbiyalanuvchilarining psixologik rivojlanishidagi xususiyatlarini hisobga olgan holda, shular asosida o‘z ishini to‘g‘ri tashkil etishi maqsadga muvofiqdir. Bolaga ilk yoshligidan ilm-hunar o‘rgatish hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarni singdirish xususida donolarimiz ko‘p yozishgan. «Dunyoda ilmdan boshqa najot yo‘q va bo‘lmagay», degan Imom al-Buxoriy». O‘quv qayda bo‘lsa-yorug‘lik bo‘lar, bilim qayda bo‘lsa buyuklik bo‘lar», deya ta’kidlagan Yusuf Xos Xojib. Bu borada Suqrot ham fikr yuritib «Faqat bir ezgulik bor-bilim va faqat bir yomonlik bor-jaholat», degan ekan. Ushbu iboralardan ko‘rinib turibdiki, ilm o‘rganish, bilimli bo‘lish, kasb-hunarga ega bo‘lish insonga chinakam baxt-saodat keltiradi. Haqiqiy bilim esa ustozlardan, kitoblardan mashaqqatli mehnat evaziga olinadi va o‘rganiladi. Demak, alohida yordamga muxtoj bolalarni ham mustaqil fikrlashga o‘rgatish, ularni mustaqil hayotga tayyorlash uchun ularning nutqini o‘stirish, ya’ni o‘qish va yozishga o‘rgatish hamda kasb hunarga o‘rgatish eng muhim va dolzarb masalalardan biridir. O‘zbekiston Respublikasi ta’lim to‘g‘risidagi qonunning 23 moddasiga ko‘ra rivojlanishida jismoniy yoki psixik kamchiliklari bo‘lgan alohida yordamga muhtoj bolalar ta’lim olish huquqiga ega. Bizning mamlakatimizda alohida yordamga muhtoj bolalarga yordamni tashkil etish - inson haqida g‘amxo‘rlik ko‘rsatilishi, ijtimoiy himoya, mehr va muruvvatning yorqin namunalaridan biridir.