İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov

tagiozluq  xarakterik cəhət olmasına baxmayaraq xəstələnm ə  və 
patoloji  prosesin  gərginliyi  quşun yaşından,  cinsindən,  quş  ailə­
ləri  və xətlərinin  müəyyən  irsi  davamlılığından, quşlarda passiv 
immunitetin  xüsusiyyətindən,  virusun virulentliyi  və  orqanizmə 
daxil  olma yolundan  asılıdır.
İnfeksiya  törədicisinin  mənbəyi  xəstə  quşlar  olmaqla  virus 
xarici  mühitə ən çox yoluxdurmadan 7-21  gün keçmiş ixrac olu­
nur.  Daxili orqanlarda patoloji-anatomik dəyişdiklər isə 4-5 həf­
tə  keçmiş  inkişaf  edir.  Virusdaşıyıcılıq  uzun  müddətlidir,  çox 
vaxt  1-2  il  bəzən  isə  quşun  ömrü  boyu  davam  edir.
Marek  xəstəliyinin  törədicisinin  birinci  mühüm  xüusiyyəti 
yoluxmadan sonra quş orqanizmində onun bütün ömrü boyu sax­
lanmasıdır.
Xəstəliyin ikinci mühüm xüsusiyyəti ondan  ibarətdir ki, vak- 
sinasiya quşu infeksiyadan qomya bilmir,  ancaq şişin inkişafının 
qarşısını  alır.
Vaksinasiya  olunmuş  quşlar  virusu  vaksinasiya  olunmamış 
quşlar kimi  özündə gəzdirir və  onu  ətraf mühitə  ixrac  edir.  An­
caq  vaksinasiya olunmuş  quşlarda şişlər əm ələ gəlmir.
Eksperimental  xəstəliyi  istənilən  yoluxdurma  yolu  ilə  əldə 
etmək olar.  Təbii  halda  yoluxma alimentar və  aerogen  yolla  baş 
verir.  Bundan  əlavə  dərinin  tük  follikulları  vasitəsilə  yoluxma 
da qeyd olunur və tük  follikullarının  epitetilisində olan  virus xəs­
təliyi  yayılmasında daha təhlükəli  hesab  edilir.
İnfeksiya  dövründə  virus  quş  binasında  sıx  konsentrasiyada 
qeyd  olunur  və  bəzi  tədqiqatçılar  göstərirlər  ki,  xəstə  quşlar 
olan  binalarda  hər 0,015  m2  sahəyə  10  baş  cücənin  yoluxması­
na  səbəb  olan  virus  konsentrasiyası  mövcuddur.  İnfeksiya  törə­
dicisinin  ehtiyat  mənbəyi  quş  binalarında  yaşayan  müxtəlif hə­
şəratlar hesab  edilir.  Transoviral  yoluxma  müəyyən  edilməmiş­
dir.  Marek  xəstəliyi  ilə  yoluxma  40-85%,  ölüm  3-80%  arasında 
dəyişir.
208
P atogen ez. 
Virus  müxtəlif yollarla  orqanizmə  daxil  olduq­
dan  sonra  leykositlər  tərəfindən  adsorbsiya  olunur,  orqanizmə 
yayılır,  fabrisium  kisəsinin,  timusun,  dalağın,  digər  orqanların 
və sinir gövdəsinin  limfoid  infıltrasiya yerlərində  ki,  limfoid to­
xuma  hüceyrələrində  reproduksiya  edir.  Limfoid  orqanlarda  vi­
rusun  təsirindən  limfositlərin  nekrozu,  retikulyar  və  epitetial 
hüceyrələrin hiperplaziyası qeyd olunur.  Limfositlərin parçalan­
ması  ilə  əlaqədar olaraq  immun  sistemin  normal  funksiyası  po­
zulur,  nəticədə  infeksiyanın  generalizasiyası  və m üxtəlif orqan­
larda  şişlərin  yaranması  müşahidə  edilir.  Limfoid  orqanların 
hüceyrələrində,  həmçinin  böyrəklərin,  böyrəküstü  və  mədəaltı 
vəzin  epiteli  hüceyrələrində  virusun  replikasiyası  baş  verir.  Nə­
ticədə  m üxtəlif orqanlarda  proliferativ  proseslər meydana  çıxır. 
Proliferativ  proseslər  intensiv  halda  təzahür  etdikdə  quşlarda 
ölüm,  z ə if halda göründükdə  isə tədricən  sağalma qeyd olunur.
Xəstəlik zamanı virus zədələnmiş orqanlarda müşahidə edil­
məklə  virusneytrallaşdırıcı  və presipitinləşdirici  antitellərin  sin­
tezini  induksiya  edir.
G ed işi  v ə  klin iki  əla m ətləri. 
Xəstəliyi  inkubasiya  dövrü 
çox  dəyişkən  olmaqla  13  gündən  5  ayadək  və  bəzən  daha  çox 
davam  edir.  Məlum  olmuşdur ki,  quş cinsinin  genetik  potensialı 
nə  qədər  yüksəkdirsə  və  onlar  aşağı  yaş  qrupuna  mənsubdursa 
onların  Marek  xəstəliyinə həssaslığı  bir o qədər çox  olur və  xəs­
təliyin  inkubasiya dövrünün müddəti də qısadır. Əvvəllər xəstə­
liyin  3  kliniki  forması,у  əni  nevral,  okulyar  və  visseral  forması 
qeyd  olunmuşdur.
Periferik  sinir sisteminin  zədələnməsi  -  nefral  forma,  gözün 
güzehli  qişasının  və  bəbəyin  zədələnməsi  okulyar,  parenxima- 
toz  orqanlar  da  şişlərin  əmələ  gəlməsi  isə  visseral  forma  kimi 
göstərilirdi.
Ancaq  son  zamanlar Marek xəstəliyinin  klassik  və  iti  forma­
sı  qeyd  edilir.
209

---

Xəstəliyin  klassik  forması  tədricən  inkişaf edir,  ən  çox  sinir 
sisteminin zədələnməsinə məxsus olan əlam ətlər müşahidə edi­
lir.  Bəzən  gözlərin  zədələnmələri  və  visseral  formaya  aid  əla­
mətlər də qeyd edilir.  Periferik sinir sisteminin zədələnməsi n ə­
ticəsində  quşlarda axsaqlıq,  qanadların sallanması,  boyunun  bu­
rulması  nəzərə çarpır.  Bu formada gözün güzehli  qişasının rəngi­
nin dəyişməsi yəni iridosiklit və bunun da nəticəsində görmənin 
zəifləməsi  və  hətta  korluq  da  nəzərə  çarpır.  Xəstəliyin  klassik 
forması zamanı  orqanizmin ümumi  müqavimət qüvvəsi və  viru­
sun  virulentlik  dərəcəsindən  asılı  olaraq  ilk  klinik  əlamətlərin 
görnməsindən  1-16  ay keçmiş  quşlar ölür və  letallıq  1-30%  ara­
sında olur.
Xəstəliyin iti  forması kliniki əlamətlərinə görə  leykoza bən­
zəyir.  Ona görə  də  Marek xəstəliyinin  bu  forması  çox  vaxt  ley- 
kozabənzər forma da adlanır.  Bu  forma zamanı  quşlarda kütləvi 
ölüm  baş  verir.  Mühüm  kliniki  əlamətlər  mədə-bağırsaq  siste­
minin funksiya rozğunluğu, iştahsızlıq, gövdənin duruş vəziyyə­
tinin anormallığı və s.  qeyd olunur.  Bəzən ishal və sinir pozğun­
luğu  əlamətləri  də  nəzərə çarpır.
Patoloji-anatom ik  d əy işilik lər. 
Xəstəliyin  klassik  forma­
sından ölmüş quşlarda cəsədin arıq olması, gözlərin  iltihabı,  baş 
və  onurğa  beyində  dəyişiliklər  qeyd  edilir.  Ölmüş  quşların  20- 
30%-də  yumurtalıq  və  xayalarda  şişlər  görünür.  Bunlar  böyü­
məklə  bərk  konsistensiyalı  olur.
Xəstəliyin  iti  gedişindən  ölmüş  quşlarda  arıqlıq,  əzələlərin 
solğunluğu,  gözlərin  iltihabı,  daxili  orqanlarda,  əzələlərdə  və 
dəri  üzərində  şişlər  müşahidə  edilir.  Qaraciyər,  dalaq  və  böy­
rəklər  böyüməklə  üzərində  açıq-boz  rəngdə  düyünlər  görünür 
və bu da orqanı alabəzək şəkildə göstərir, vəzili  mədədə, bağır­
saqda, bozumtul-ağ rəngdə düyünlər, ürəkdə, ağ ciyərdə, mədə- 
altı  vəzidə,  çəngələbənzər vəzidə,  fabrisium  kisəsində,  yumur­
talıqlarda,  skelet  əzələlərində  şiş  nisbətən  az  halda  isə  sinirlər­
210
də  məhtut və  ya diffuz  halda törəmələr qeyd  edilir.
Histoloji  müayinə zamanı baş və onurğa beynində xəstəliyin 
kliniki  forması  zamanı  perivaskulyar və  perisellüllyar  şişlər,  si­
nir  hüceyrələrinin  piknozu,  qliar  və  limfoid  elementlərin  proli- 
ferasiyası,  sinir  gövdələrində  damarların  hiperemiyası,  görmə 
sinirində,  əzələlərdə  və  gözün  qişalarında  limfoidli  infıltratlar 
aşkar edilir.
Xəstəliyin  iti  gedişində daxili  orqanların histoloji  müayinəsi 
zamanı  hemodinamikanın  pozulması,  parenxim  hüceyrələrin 
distrofıyası  və  nekrozu,  irinli  ensefalit və  mielit qeyd  edilir.
Diaqnoz.  Marek xəstəliyinə diaqnoz qoymaq üçün  onun  epi- 
zootoloji  xüsusiyyətləri,  kliniki  əlamətləri  və  patoloji-anatomik 
dəyişdikləri nəzərə alınır, diaqnozun dəqiqləşdirilməsi  və oxşar 
xəstəliklərdən  təfriq  etmək  üçün  laboratoriya  müayinələrindən 
istifadə  edilir.
Xəstəliyin  iti  gedişi  zamanı  daxili  orqanlar,  skelet  əzələləri, 
dəri  və  bəzən  mərkəzi  və periferik  sinir sisteminin  zədələnm ə­
ləri  nəzərə  alınır.  Limfoid  mənşəli  törəmələr daha çox  dalaqda, 
qaraciyərdə, ürəkdə, vəzili mədədə və s. orqanlarda inkişaf edir. 
Mühüm  diaqnostik  testlərdən  follikullarının,  böyrəklərin,  böy- 
rəküstü  və  mədəaltı  vəzin  epiteli  hüceyrələrində  nüvədaxili  və 
sitoplazmatik cisimciklərin görünməsidir.  Xəstəliyin  klassik ge­
dişində  sinir gövdələrində  məhtut və diffuz  şəkildə qalınlaşma- 
lar xarakterikdir.
Bioloji  sınaq  cücələr,  toyuq  embrionları  və  hüceyrə  kultura- 
larında  qoyulur.
Cücələr  üzərində  sınaq  qoymaq  üçün  antitellərdən  azad  1 
günlük  cücələri  xəstə  quşlardan  götürülmüş  patoloji  materialın 
suspenziyası  ilə  dərialtı  və  ya  əzələ  içi  yoluxdurullar.  Sınağın 
nəticəsi  3  həftədən  sonra  dəri  üzərində  virusspesifık  antigenin 
olmasına  görə  yoxlanır.
11-12  günlük  toyuq embrionlarını  xorioallantois qişasına yo­
211

---