İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov

edilir.  Vərəmli  quşların  yumurtaları  mikrobla  çirklənmiş  halda 
olur.  Belə  yumurtaların  inkubasiyası  zamanı  embrionların  çoxu 
tələf olur,  çıxmış  cücələrin  bir qismi  isə  infeksiya  törədicisinin 
mənbəyi  roluna  malik  olur.  Vəhşi  sərbəst  yaşayan  quş  növləri 
infeksiya törədicisinin quşlar arasında yayılmasında əsas rol  o y ­
nayır.  Bundan əlavə  xəstəliyin yayılmasında bəzi  gəm iricilərin, 
də  rolu  müəyyən  edilmişdir.  Vərəm  quşlar  arasında  tədricən 
yayılır.  Bu xəstəliyin inkubasiya dövrünün uzun  müddətli  olm a­
sı  ilə  izah  olunur.  Yemin  keyfiyyətinin  aşağı  olması,  quşların 
nəmli  və  qaranlıq  şəritdə  saxlanması  və  digər  faktorlar  onların 
ümumi  müqavimət qüvvəsini  aşağı  salır və vərəmin baş v erm ə­
sinə zəmin yaradır.
P atogenez. 
Xəstəliyin  patogenezi  yoluxma  yolundan,  orqa­
nizmə  daxil  olmuş  mikrobun  dozasından,  mikrobun  virulentlik 
dərəcəsindən,  quş  orqanizminin  rezistentliyindən  asılıdır.  Ali- 
mentar yoluxma zamanı  həzm traktına düşmüş amil  m ədə-bağır­
saq  sisteminin  selikli  qişasında  toplanır  və  bağırsaq  divarının 
limfofollikullarında  saxlanır.  İlk  patoloji  dəyişdiklər  elə  burada 
verir  ki,  buda  limfofollikulların  hiperplaziyası  və  eritelioid  tu- 
berkulların  yaranması  ilə özünü göstərir.  Bağırsaqdan mikobak- 
teriyalar limfa vasitəsilə qaraciyərə toplanır və burada ilkin  epi- 
telioidli  və  ya  limfoidli  histositar tuberkullar  inkişaf edir.  Aero- 
gen yoluxma zamanı  ağciyərdə də belə analoji dəyişdiklər qeyd 
olunur.
Quşların  vərəm ində  əsas  tipik  zədələnm ə  epitelioid 
düyünlərin əm ələ gəlməsilir.  Bunun  inkişafının ən  ilkin  m ərhə­
ləsi  proliferasiya  və  epitelioid  hüceyrələrin  mərkəzə  toplanma­
sı və bunların ətrafında limfoid hüceyrələrdən ibarət xüsusi kap- 
sulanın  əm ələ gəlməsidir.  Sonrakı  inkişafla əlaqədar olaraq  bu­
rada  epitelioid  hüceyrələrin  miqdarı  çoxalır,  eyni  zamanda 
düyündə  vərəm çöpləri  də çoxalır.  Bu çöplər isə öz növbəsində 
distrofıki dəyişdiklər törədir.  Epitelioid hüceyrələri  arasında nə­
həng  hüceyrələr meydana çıxır.  Daha  sonra  hüceyrə  elementlə­
240
rinin  əvvəlcə  mərkəzdə,  sonra  isə  periferiyada  nekroz  yaranır. 
Bundan  sonra  isə  düyün  ətrafında  birləşdirici  toxumadan  ibarət 
olan  kapsula əm ələ  gəlir.
Əgər  orqanizmi  ümumi  müqavimət  qüvvəsi  kifayət dərəcə- 
dədirsə  vərəm   düyünü  ətrafında  kapsula  daha  da  qalınlaşır  və 
buradan  iltihab qonşu  sahələrə  yayılmır.
Prosesin generalizasiya formasında vərəm prosesi ilkin ocaq­
dan  hematogen  yolla  yayılır və  orqanda  çoxlu  miqdarda  submi- 
liar və  miliar tuberkulalar əmədə  gəlir.  Bu  zaman  ən  əvvəl  qa­
raciyər,  dalaq,  bağırsaq və ağciyər zədələnir.
İti  gedişli  miliar  vərəm  sonradan  xroniki  gedişə  çevrilir,  in- 
feksion  prosesin  sönməsi  və kəskinləşməsi  bir-birini  əvəz  edir.
G ed işi  v ə   k lin iki  əlam ətləri. 
İnkubasiya dövrünün  müddəti 
dəqiq  şəkildə  məlum  deyil.  Ümumiyyətlə  yoluxmadan  bir neçə 
ay  keçmiş  bəzi  kliniki  əlamətlər  müşahidə  edilir.  Əksər  xəstə 
quşlarda  kliniki  əlam ətlər  xarakterik  olmadığı  üçün  bunları  aş­
kar etmək  üçün  allergiya sınaqlarından  istifadə  edilir.
Şərti  olaraq  vərəmin  açıq  və  qapalı  formaları  qeyd  edilir. 
Açıq  vərəm   zamanı  amil  vərəm  ocağından  müxtəlif vasitələrlə 
xarici  m ühitə  yayıldığı  halda,  qapalı  vərəmdə  belə  hal  müşahi­
də edilmir.  Ona da  qeyd etmək  lazımdır ki,  xəstəliyin  gedişi  və­
rəm  törədicisinin  virulentlik  dərəcəsi  və  orqanizmin  ümumi  re­
zistentliyindən  asılıdır.
Xəstə  quşlar  az  hərəkətli  olmaqla  iştahı  normada  olmasına 
baxmayaraq  sürətlə  arıqlayırlar.  Pipikləri  solğun  və  bürüşmüş 
olur,  yumurta  məhsuldarlığı  kəskin  şəkildə  aşağı  düşür.  Xarak­
terik kliniki  simptomlardan biri döş əzələlərinin atrofıyası  hesab 
edilir.  Bağırsaqlam zədələnmələri  zamanı güclü  ishal, qaraciyə­
rin  zədələm ələri  ilə  əlaqədar olaraq  dəri  və  selikli  qişaların  sa­
rılığı  müşahidə  edilir.  Əgər  prosesə  sümüklər tutlubsa  quşlarda 
axsaqlıq  və  ayaq  pəncəsində  şişəbənzər  törəmələr  nəzərə  çar­
pır.
Adətən  quşlarda  vərəm  xroniki  gedir  və  kliniki  əlamətlərin
241

---

görünməsindən onun ölümünədək bir neçə ay lazımdır.  Ona gö ­
rə də quşlarda ölüm həddən artıq arıqlama nəticəsində baş verir. 
Bəzən toyuqlarda  qəflətən  ölüm  baş verir ki,  buda qaraciyər və 
dalağın  kəskin  şəkildə  zədələnmələri  nəticəsində  onların  cırıl­
ması  ilə  izah olunur.
Hind  quşları,  qaz,  ördək,  göyərçin  və  digər  quş  növlərində 
toyuqlara nisbətən kliniki  əlamətlər daha az nəzərə çarpır.  X ə s­
təlik  uzun  müddətlidir,  tədricən  inkişaf edir,  kliniki  əlam ətlər 
toyuqlarda olduğu kimidir.
P atoloji-anatom ik  d əy işilik lər. 
Uzun  müddətli  və  xroniki 
gedişli  vərəmdə  patoloji-anatomik  dəyişiliklər  yaxşı  inkişaf et­
miş  olur.  Quş  cəsədləri  arıq,  skelet  əzələləri  və  xüsusilə  döş 
əzələləri  atrofıyalıdır.  Dəri  quru  və anemiyalı,  bəzən  isə  sarım ­
tıl  rəngdə görünür.  Görünən  selikli  qişalar solğun  və  bəzən  sia- 
nozludur.  Daxili  orqanlarda  müxtəlif  böyüklükdə  sarımtıl-boz 
yaxud  bozumtul-ağ  rəngdə  çoxlu  miqdarda  vərəm  ocaqları  (tu- 
berkulalar)  aşkar  edilir.  Qaraciyər  və  dalaq  böyüyür.  X üsusilə 
qaraciyər bəzən bir neçə dəfə böyükməklə  köks-qarın boşluğu­
nun  çox  hissəsini  tutur.  Parenximası  kövrək  olur,  təsir  etdikdə 
asanlıqla cırılır, boz-qırmızı  və ya boz-yaşıl rəngdə olur, ü zərin ­
də  isə  çoxlu  miqdarda  və  müxtəlif  böyüklükdə  tuberkulalar 
görünür.  Ağır  formalı  zədələnmə  zamanı  qaraciyər  və  dalağın 
cırılması  və  qarın-köks boşluğuna qan  sızmalar nəzərə  çarpır.
Bağırsaqlarda  çoxlu  miqdarda  tuberkulalar  müşahidə  edilir. 
Bunların ölçüsü darı dənəsindən quş yumurtasına qədər olur.  İri 
düyünlər -   konqlomeratlar  bağırsaqların  selikli  qişasının  tam lı­
ğının pozulmasına və bağırsaq mənfəzinə çoxlu  miqdarda tərki­
bində mikobakteriyalar olan nekrotiki kütlənin keçməsinə səbəb 
olur ki,  buda  bağırsaq  vərəminin açıq  forması  adlanır.  Tuberku­
lalar  qarın-köks  boşluğuna  açılmır.  Əgər  bağırsaq  divarının 
bütün  qatları  prosesə tutulursa bu zaman  yapışıqlı  peritonit  inki­
şaf edərək  bağırsaq  əyriliklərini  bir-birilə  möhkəm  şəkildə  bir­
ləşdirir.  Çoxlu  miqdarda  milyar tuberkulalar həm  də  müsariqə-
242
də  və  hava yolları  kisələrində görünür.
Böyrəklərdə  zədələnmə  nadir  hallarda  görünür,  onlarda 
əmələ  gələn  tuberkulalar  kiçik  olmaqla  əsasən  kapsula  altında 
inkişaf edir.  Yumurtalıq və yumurta borularında tuberkulalar na­
dir hallarda  müşahidə edilir.
Ağ  ciyərlərdə  zədələnmələr  həm  müxtəlif  dərinliklərində 
və  həm  də  plevra  altında  görünür.  Burada  tuberkulalar kiçikdir. 
Ancaq  bəzən  də  iri  ölçülüləri  də  qeyd  edilir.  Əgər iri  həcmli  tu- 
berkulaların  nekrotiki  prosesə  tutulması  kəskin  şəkildə  gedirsə 
bu zaman  parenximada kavemalar inkişaf edir və bunların  içəri­
sində boz və ya boz-yaşıl rəngdə kazeozlu kütlə aşkar edilir.  Ka- 
vema  divarı  fıbroz  birləşdirici  toxumadan  təşkil  olunur.  Bəzən 
ağır  gedişli  milyar  vərəmdə  prosesə  plevra  da  tutulur,  plevral 
boşluqlarda  tərkibində  nekrotiki  kütlə  olan  serozlu-fıbrinozlu 
kütlə toplanması  müəyyən  edilir.
Hava  kisələri  prosesə  tutulduqda  onların  divarlarının  qalın- 
laşması və bunun üzərində çoxlu miqdarda bərk kütləli boz rəng­
də  submilyar  və  milyar düyünlər  nəzərə  çarpır.  Çox  vaxt  plev- 
ranın  seroz  vərəqləri  hava  kisələrinin  divarları  ilə  birləşir.
Sümük vərəmi  zamanı  daha çox borulu sümüklərin zədələn- 
məsi,  osteomielitlərin  baş verməsi  qeyd  olunur.  Sümük  iliyində 
çoxlu  miqdarda  xırda  tuberkulalar  görünür  və  digər  orqanlarda 
yaranmış  tuberkulalalardan  fərqli  olaraq  onlar solğun-sarı  rəng­
də  olur,  konsistensiyası  yumşaqlar,  kapsulası  aydın  şəkildə  nə­
zərə çarpmır və  irilərinin  içərisində  kazeozlu  kütlə  aşkar edilir.
M üxtəlif quş  növlərində  vərəmin  patoloji-anatomik  dəyişi- 
liklərini  müqayisə etdikdə  məlum  olur ki,  toyuqlarda olduğu  ki­
mi  hind  quşlarında də ən çox  proses qaraciyər və dalaqda gedir. 
Ördək  və  qazlarda  proses daha  çöz ağ ciyərdə nəzərə  çarpır.
Histoloji  müayinə  zamanı  müəyyən  olunmuşdur  ki,  toyuq­
lardan  fərqli  olaraq  hind  quşları  və  ördəklərdə  epitelioid  düyün 
həmişə  geniş  sahəli  limfoid  hüceyrələrlə  əhatə  olunur.  Ördək 
və  qazlarda  tuberkulalar nekroz yaranana  qədər kapsula  içərisi­
243

---