İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov

dan  çox,  donmuş  süddə  isə  3,5  ay  sağ  qalır.  Mikrob  qurumaya 
davamlıdır və  xəstəlikdən ölmüş  gəmiricilərin  dərisində 45  gü­
nə qədər yaşayır.  Günəş şüalarının təsirindən 30 dəqiqəyə inak- 
tivləşir.
Kimyəvi  dezinfeksiya vasitələrinin təsirindən  tez  tə lə f olur. 
Xüsusilə  lizol,  karbol  turşusu  və  kreolinin  2-3  %-li  məhlulları 
etibarlı  dezinfeksiyanın  əldə edilməsinə  səbəb olur.
E pizootoloji  m əlum atlar. 
Təbii  halda  xəstəliyə  125  növ 
onurqalılar və  100 növ onurqasızlar həssaslıq göstərir.  Təbiətdə 
xəstəlik  ən  çox  gəmiricilərdə,  yırtıcı  heyvanlarda,  vəhşi  quş 
növlərində,  amfıbiyalarda və  balıqlarda  qeyd  olunur.  Xəstəliyə 
insanlar  çox  həssasdır.  Toyuqlar  dəstəsinə  mənsub  olan  quşlar 
daha  çox  həssaslıq  göstrəir.  Xəstəlik  törədicisinin  quşlar  və  tə ­
sərrüfatlar  arasında  yayılmasında  bir  çox  qan  soran  həşəratlar 
böyür  rol  oynayır.  Xəstəlik  quşlarda  çox  vaxt  latent  infeksiya 
halında  özünü  göstərir.  Yaşlılara  nisbətən  cavanlarda  xəstəlik 
daha  çox  müşahidə  edilir.  Təbii  yolda  yoluxma  aerogen  və 
transmissiv yolla baş  verir.
Xəstəlik  törədicisinin  mənbəyi  xəstə  və  xəstəliyi  keçirmiş 
quşlar,  ehtiyat  mənbəyi  isə  təbiətdə  geniş  yayılmış  gəmiricilər 
hesab  edilir.
Tulyaremiya ən  çox  yaz-yay  fəsillərində  müşahidə  edilir ki, 
buda  həmin  dövrdə  gəmiricilərin  və  həşəratların  aktivliyi  ilə 
izah  olunur.
Bir  çox  tədqiqatçılar  tərəfindən  dəvələrdə  tulyaremiyanın 
triponozomozla,  gəmiricilərdə  isə  listeriozla  birlikdə  getməsi 
qeyd  olunmuşdur.
Tulyaremiya  təbii  ocaqlı  xəstəlikdir və  onun  təbiətdə  ocaq­
ları  olduqca  davamlı  olmaqla  50  ildən  artıq  dövrdə  öz aktivliyi­
ni  saxlayır.
Patogenez. 
Xəstəliyin patogenezi tam şəkildə öyrənilməyib. 
Orqanizmə  müxtəlif yollarla  daxil  olmuş  tulyaremiyanın  törə­
dicisi  qan vasitəsilə orqanizmə yayılır, ümumi  və yerli reaksiya­
ların  əmələ  gəlməsinə  səbəb olur.
308
G edişi  və  kliniki  əla m ətləri. 
İnkubasiya  dövrü  bir  neçə 
gündən  bir həftəyə qədər davam edir. Ümumi zəiflik,  iştahın  it­
məsi, arıqlama, pipik və saqqalın solğunluğu, bəzi hallarda sino- 
vit,  artrit,  başın  üz  hissəsinin  şişi  qeyd  olunur.  Toyuqlarda  yu­
murtlama  qabiliyyəti  50-70%  aşağı  düşür.
Patoloji-anatom ik  dəyişd ik lər. 
Quşlarda  dilin  kökündə, 
udlaqda  iltihabı  fokuslar və  kareozlu kütlənin toplanması  müşa­
hidə  edilir,  cəsəd  arıq olmaqla qaraciyərin və dalağın böyüməsi 
və  bəzən  da nekrotiki  sahələr aşkar edilir.  Digər orqanlarda dəyi­
şdiklər görünmür.
D iaq n oz. 
Xəstəliyin  kliniki  əlamətləri  və  patoloji-anatomik 
dəyişdikləri  xarakterik  olmadığı  üçün  laboratoriya  müayinələ­
rindən  istifadə edilir.
Quş  cəsədi  bütöv  halda  laboratoriyaya  göndərilir.  Burada 
təhlükəsizlik  qaydalarına  əməl  etməklə  bakterioskopiya,  təmiz 
kulturanın alınması  və bioloji  sınağın qoyulmasında istifadə edi­
lir.  Hazırlanmış yaxmalar Romanovski-Himza üsulu  ilə boyanır. 
Təmiz  kultura  almaq  üçün  Mak-Koy,  Droyevkinə  və  Yemelya­
nov  qida  mühitlərindən  istifadə  edilir.  Bioloji  sınaq  ağ  siçan  və 
bəzən  hind  donuzları  üzərində  qoyulur.  Orqanlardan  əldə  edil­
miş  suspenziya  0,5  ml  dozada  dərialtı  və  ya  qarınboşluğuna  ye­
ridilir.  Ağ  siçanların  3-5  gündən  sonra,  hind  donuzlarının  isə 4- 
10 gün  ərzində tələf olması  və onların daxili  orqanlarından  xəs­
təlik  törədicisinin  kulturasının  alınması  diaqnozu  dəqiqləşdirir.
Xəstəliyin  diaqnostikasında  AR,  PR  və  s.  istifadə  edilir. 
Xüsusilə  AR  daha  spesifik olduğu üçün  bundan  daha  çox  istifa­
də  edilir.  Antigen  kimi  tulyaremiya diaqnostikumundan  istifadə 
edilir.  İstifadə etməzdən əvvəl  onu fizioloji  məhlulla elə durult­
maq  lazımdır ki,  alınmış  suspenziyanın  hər  ml-də  1  mlrd,  mik­
rob hüceyrəsi olsun.  Tulyaremiyada diaqnostik titr  1:25  və  1:50- 
də  hesab  olunur.
Vasitəsiz  hemaqqlyutinasiya  reaksiyası  tulyaremiya  antigeni 
ilə  sensibilizasiya olunmuş  eritrositlərlə  və ya  eritrositar dianos- 
tikumla  qoyulur.  Birinci  antigenlə quşların  serumunun,  ikinci  ilə
309

---

antigenin quş cəsədinə müəyyən edilməsi  üçün  istifadə  edilir.
Allergiya sınağı aparmaq üçün tulyarın allergeni hazırlanmış və 
bundan xəstəliyin  ilkin dövrünü və həm də retrospektiv diaqnosti­
ka üçün  istifadə edilir.  Tulyarın quşların sırqa sahəsinə 0,2  ml  do­
zada  inyeksiya edilir və nəticəsi 24-48  saatdan  sonra yoxlanır.
T əfriq i diaqnoz. 
Xəstəliyi çiçəkdən və infeksion  larinqotra- 
xeitdən təfriq  etmək  lazımdır.
Çiçək  dəri,  difteriya  və  kataral  formada  gedir.  Bakterioloji 
müayinənin  nəticəsi  mənfidir.  Hüceyrə  daxili  cisimciklər  aşkar 
edilir.
İnfeksion  larinqotraxeyitdə əsas proses respirator orqanlarda 
gedir və  qırtlaqda kazeozlu  kütlədən  ibarət tıxac  qeyd olunur.
M üalicə. 
Aparılmır.
İm m unitet. 
Xəstəliyi  keçirmiş  quşlarda  immunitet  yaranır, 
qanda  antitellər  nəzərə  çarpır,  xəstəlik  törədicisinin  antigeninə 
orqanizmdə  sensibiliyzasiya baş verir.  Kənd  təsərrüfatı  heyvan­
ları  və  quşların  tulyaremiyasına  qarşı  vaksinasiya  aparılmır. 
1946-cı  ildə  V.Y.Elbert  və  N.A.Qayski  tərəifndən  diri  vaksin 
hazırlanmış və  bundan  insanların  peyvəndi  üçün  istifadə  edilir.
P rofilatika  və  m übarizə  təd b irləri. 
Xəstəliyin  profilakti­
kası  üçün  infeksiya  ocağında  epizootoloji  müayinə  aparılmalı, 
infeksiya  törədicisinin  mənbəyi  və  ehtiyat  mənbəyi  və  keçirici 
amillər müəyyən  edilməlidir.  Bundan  əlavə quşçuluq  binaların­
da,  yem  ambarlarında  müntəzəm  şəkildə  deratizasiya  və  dezin­
feksiya tədbirləri  yerinə  yetirilməlidir.
Xəstəlik  baş  verdikdə  təsərrüfata  məhtutlaşmalar  qoyulur, 
xəstələr  öldürülür,  quş  cəsədləri  toplanaraq  yandırılmaqla  zə­
rərsizləşdirilir. Quşların yemləndirilməsi üçün  istifadə edilən ta­
xıl məhsulları taxıl  qurudan aqreqatlarda qurudulmaqla zərərsiz­
ləşdirilir.
Profilaktika və mübarizə tədbirlərini aparan zaman  insanların 
təhlükəsizliyi  tam  təmin  edilməlidir,  cari  dezinfeksiya tədbirləri 
müntəzəm  şəkildə  yerinə yetirilməlidir.  Bu məqsədlə 3%-li  for­
malin,  3%-li  xlorlu  əhəng  məhlullarından  istifadə edilməlidir.
3 1 0
Məhtutlaşma  təsərrüfat  sağlamlaşdırıldıqdan  və  son  dezin­
feksiya  aparıldıqdan sonra götürülür.
Botulizm
Botulizm (Botulismus) iti  gedişli  infeksion xəstəlik olub quş­
larda mərkəzi  sinir sisteminin zədələnmələri, ayrı-ayrı nahiyyə- 
lərdə  ifliclərin  baş verməsi  ilə səciyyələnir.
T arix i  m əlum at. 
1820-1822-ci  illərdə  Kemer  Kolbasadan 
zəhərlənm iş  insanlarda  xəstəliyin  kliniki  əlamətlərini  qeyd  et­
miş və göstərmişdir ki, kolbasada zəhər əmələ gəlir və bu əksər 
xüsusiyyətlərinə  görə  mineral  və  bitki  zəhərlənmələrdən  fərq­
lənir.  Quşlarda botulizm  1917-ci ildə Dikson tərəfindən müşahi­
də  edilmiş və o göstərmişdir ki, «yumşaq boyun» adı  ilə məlum 
olan  xəstəlik  botulizmdir.  1897-ci  ildə  Van-Ermenqem  qaxac 
edilmiş donuz ətindən zəhərlənib ölmüş insanın  bağırsaq  və da­
lağından  sporlu  anaerob  mikrob  ayırmış  və  bunu  Bacillus  botu- 
linus  adlandırmışdır.  1930-1935-ci  ildə  Kalmbax  və  Qenderson 
ABŞ  və  Kanadada  «ördəklərin  qərb  xəstəliyi»  adı  ilə  məlum 
olan  xəstəliyin  botulizm  olmasını  göstərmişlər.  Sonra  bu  xəstə­
liyin  dünyanın  bir  çox  ölkələrində  ayrı-ayrı  quş  növlərində  də 
qeyd  edilmişdir.  Keçmiş  SSRİ-də  xəstəliyin  törədicisi  ilk  dəfə 
1936-cı  ildə  İ.A.Dukalov tərəfindən  əldə  edilmişdir.
X ə stəliy in   törədicisi. 
Clostridium  botulinum -  çöp şəklində 
mikrob  olub  uzunluğu  4-5  mkm:  eni  0,5-1,2  mkm-dir.  Törədici 
üçün əlverişsix mühitdə, qida mühitlərində, yeyinti məhsulların­
da,  suda,  torpaqda  və digər substratlarda o  subterminal  sporlan- 
maya  səbəb olur və  mikroba tennis  formasını  verir.
Cl.botulinum  toksininin  7  tipi  -   A,  B,  C,  D,  E,  F  və  V  -  
mövcuddur ki,  bunlarda bir-birindən  immunobioloji  xüsusiyyət­
lərinə görə fərqlənir, yəni  bu tiplərin hər biri  müvafiq antitoksik 
serumla  neytrallaşır.  Mikrob  əksər anilin  boyalarını  qəbul  edir, 
qram  müsbətdir.  Sərbəst hərəkətə malikdir,  obliqat anaerobdur. 
Bunun toksin əm ələ gətirməsi üçün ən yaxşı mühit neytral və ya
3 1 1

---