İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov

şəkildə  nəzarət altında olmalı,  burada gəmirici  cəsədləri  yığılıb 
yandırılmalıdır.  Gilli  su sahələri  çürüntülü yemlərdən təm izlən­
məli  və  quşların  bunlarla kontaktına  imkan  verilməməlidir.
Botulizmin  profilaktikasında  əsas  məsələ  quşların  yüksək 
keyfiyyətli  bitki  və  heyvan  mənşəli  yemlərlə  yemləndirilməsi- 
dir.
Ornitoz
Omitoz  (Ornithosis,  psittakoz,  xlamidioz)  infeksion  respira­
tor xəstəlik olub, əsasən yuxarı  tənəffüs yollarının  və konyunk- 
tivanın  zədələnmələri  ilə  səciyyələnir.
T arixi  m əlum at. 
İlk  dəfə  tutuquşları  ilə  kontaktda  olan  in­
sanlarda ağciyərin iltihabı, ishal və isitmə ilə özünü göstərən bu xəs­
təliyi  1874-cü ildə  Yurqenson qeyd etmiş və  1879-cu  ildə  İsveç­
rədə  ekzotik  quşları  saxlayan  bir ailədə  Ritter tərəfindən  omitoz 
xəstəliyinin  infeksiyasını  müşahidə  edilmişdir.  1891-1897-ci  il­
lərdə  Paris  şəhərində  bu  xəstəlik  bir neçə  dəfə  qeyd  edilmişdir. 
Nokar  1892-ci  ildə  bu xəstəliyin epizootoloji  xüsusiyyətlərini  və 
kliniki  əlamətlərini ətraflı şəkildə öyrənmişdir.  1895-ci  iolə  Mo- 
ranje bu xəstəliyi psittakoz-tutuquşu adlandırmağı təklif etmişdir. 
1929-1930-cu  illərdə  bir-birindən  asılı  olmadan  Lilli  ABŞ-da, 
Levintal  Almaniyada  və  Konlz  İngiltərədə  xəstəliyin  törədicisi­
ni  aşkar  etmiş  və  xəstə  quşların  retikuloendotelial  sistem  hücey­
rələrində  spesifik  cisimcikləri  müəyyən  etmişlər.  Bedson,  Ves- 
tem  və  Simpson  göstərmişlər  ki,  bu  cisimciklər  xəstəlik  törədi­
cisinin elementar hissəcikləridir.  Sonradan müxtəlif alimlər tərə­
findən  müəyyən  edilmişdir  ki,  infeksiya  törədicisinin  mənbəyi 
tək  tutuquşu  yox,  həm  də digər növ  quşlardır.  Ona  görə  də  xəs­
təliyi  omitoz (omis  -  quş) adlandırmağı  qərara aldılar.
Hal-hazırda omitoz  132 növ quşda müəyyən  edilmişdir.  Xəs­
təlik  dünyanın  əksər  ölkələrində  müxtəlif  növ  quşlar  arasında 
müşahidə  edilir.  Xəstəlik  quşlarda böyük tələfata səbəb olmasa- 
da  epidemioloji  cəhətdən  təhlükəlidir.  İnsanlar  xəstəliyin  törə­
316
dicisinə olduqca həssas olmaqla yoluxma aerogen yolla baş verir.
X ə stəliy in   törədicisi. 
Törədici  xlamidiya  cinsinə  mənsub 
olan  Chlamydiae  psittaci-dir.  Bunlar  kokkvari  mikroorqanizm 
olub  sərbəst  hərəkətə  malik  deyil.  Bunun  xarakterik  xüsusiyyə­
ti  obliqat  hüceyrədaxili  həyat  tərzinə  malik  olmasıdır.  Bu  mik­
roorqanizm  xırda  elementar  cisimciklər  (infeksion  forma)  və 
nisbətən  inisial  cisimciklər (vegetativ  və qeyri-infeksion  forma) 
yaradır ki,  bu  da  sonradan  sahib  orqanizminin  yoluxmuş  hücey­
rələrində  bölünmə  yolu  ilə  çoxalır.
Xlamidiyaların  inkişaf sikli  40  saata  qədər davam  edir,  nəti­
cədə  hüceyrənin  sitoplazmatik  vakuolunda  elementar  cisimcik- 
lərin  mikrokoloniyalarının formalaşması  ilə yekunlaşır.  Elemen­
tar  cisimciklər  yoluxmuş  hüceyrələrin  sitoplazmasında  qeyd 
olunur və  iri  topa  halında tutun  meyvəsini  xatırladır.  Xəstəliyin 
törədicisi  Romanovski-Himza,  Makkiavello  və  Stamp  üsulu  ilə 
yaxşı  boyanır.
Xlamidiyaların  hüceyrələrdən  kənarda  yetişdirilməsi  işlən­
məmişdir.  Ona  görə  də  xəstəlik  törədicisinin  patoloji  material­
dan  ayrılması  üçün  6-8  günlük  toyuq  embrionlarından  istifadə 
edilir.  Bu məqsədlə həm də 3  həftəlik siçanlarda nazal  və ya se- 
rebral,  hind  donuzları  və  göyərçinlərdə  isə  qarın  boşluğuna  yo­
luxdurma aparılır.
Xlamidiyaların  törədicisi  mürəkkəb  antigen  quruluşuna  ma­
likdir,  yəni  cins,  növ  və  tipspesifık  antigenliyi  ilə  özünü  göstə­
rir.  Diaqnostika  cəhətdən  kompliınenttesbitedici  antigen  daha 
mühüm olmaqla 2  komponentdən:  cins  üçün  spesifik  olan  termos- 
tabil  və  növ  üçün  spesifik  olan  termoloabil  komponentlərdən 
təşkil  olunmuşdur.  Müxtəlif növ quşlardan əldə edilmiş xəstəlik 
törədicilərinin  ştamlarını  təfriq  etmək  üçün  neytrallaşma  reak­
siyasından  istifadə  edilir.
D a vam lılığı. 
Xəstəliyin  törədicisi  davamsızdır.  Beləki  60°S 
temperaturda  amil  10  dəqiqəyə,  otaq  temperaturunda  1-2  günə 
inaktivləşir.  Suda  17  gün,  quş  peyinində  4  ay,  günəş  şüaları  al­
tında  6  gün  sağ  qalır.  Kimyəvi  dezinfeksiya  vasitələrindən  3%-
317

---

li  karbol  turşusu,  2%-li  formaldehid,  5%-li  lizol  məhlullarının 
təsirindən  xəstəliyin törədicisi  bir neçə  saata tələf olur.
E p izootoloji  m əlum atlar. 
Xəstəliyə  bütün  növ  quşlar  həs­
sasdır.  Xüsusilə  daha  çox  tutu  quşları,  göyərçinlər,  qazlar,  ör­
dəklər,  hind  quşları,  toyuqlar həssaslıq  göstərir.  Yaşlılar körpə­
lərə  nisbətən  davamlıdır.  Laboratoriya  təcrübə  heyvanlarından 
ağ  siçanlar,  ada dovşanları  və  dağ siçanları  Chl.psittaci.-yə  həs­
sas olduğuna görə  bioloji  sınaq onların üzərində  qoyulur.
İnfeksiya  törədicisinin  mənbəyi  xəstə  quşlar  və  xlamidiya- 
daşıyan  quşlar  hesab  edilir.  X əstəliyi  keçirmiş  quşlar 
uzunmüddətli  xlamidiya daşıyıcılar olmaqla amili  m üxtəlif yol­
larla xarici  mühitə  ixrac  edir.
Xəstəlik  ən  çox  aerogen  və  alimentar  yoluxma  yolu  ilə  baş 
verir.
Quşların  çoxunda  omitoz  latent  infeksiya  halında  getm əklə 
onlarda  heç  bir kliniki  əlamət görünmür.  Xəstəliyin  baş  verm ə­
si,  yayılması  və  gedişində  quşların  yemləmə-saxlama  şəraiti 
böyük rol oynayır. Xüsusilə quşlar pis şəraitdə saxlandıqda, key­
fiyyətsiz yemlə yemləndirildikdə, binada sıx yerləşdirildikdə və 
bəzi  xəstəliklərə  tutulduqda xəstəliyin  kliniki  əlamətləri  və  pa- 
toloji-anatomik  dəyişdikləri  aydın  şəkildə  nəzərə  çarpır.
Omitoz  təbii  ocaqlı  infeksion  xəstəlikdir.  Köçəri  quşların 
belə  ocaqlarla  kontaktı  infeksiya  törədicisinin  geniş  ərazilərə 
yayılmasına  səbəb  olur.  Omitozun  təbii  ocağının  təbiətdə  sax­
lanmasında gəmiricilərin  rolu təsdiq  edilmişdir.  Bəzi  m üəlliflər 
transovarial  yoluxma yolunu  qeyd  edirlər.
Patogenez. 
Xəstəliyin  törədicisi  quş  orqanizminə  yuxarı  tə ­
nəffüs  yollarının  və  həzm  traktatının  selikli  qişası  vasitəsilə  da­
xil  olduqdan  sonra  qısa  müddətdə  qana  keçir  və  qan  vasitəsilə 
əksər orqan  və toxumalara yayılır, əsasən retikuloendotelial  sis­
tem  hüceyrələrində  artıb  çoxalır.  Nəticədə  respirator  orqanlar­
da,  qaraciyərdə,  dalaqda,  sümük  iliyində  iltihab  və  degenerativ 
dəyişdiklər  törədir.  Orqanizmdə  maddələr  mübadiləsi  pozulur, 
orqanizmin ümumi rezistentliyi aşağı düşür ki, buda sekundar in-
318
feksiyaların baş  verməsinə  səbəb  olur.  M üxtəlif stress-faktorla­
rın təsirindən  çox vaxt  latent  infeksiya  kliniki  xəstəlik  forması­
na çevrilir.
G edişi  və  kliniki  əla m ətləri. 
Xəstəliyin  inkubasiya  dövrü 
dəyişkən  olmaqla 3  gündən  bir neçə  aya qədər davam  edir.  Or- 
nitoz  quşlarda  iti,  yarımiti  və  xroniki  gedir  və  patoloji  prosesin 
xarakterinə görə xəstəliyin respirator, bağırsaq və qarışıq forma­
ları  qeyd  olunur.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  omitoz  çox 
vaxt  quşlarda  latent  inapparant  infeksiya  halında gedir.
X əstəlik tutu quşlarında daha xarakterik nəzərə çarpan klini­
ki  əlam ətlərlə özünü göstərir.  Xəstə quşlarda yuxululuq, ümumi 
zəiflik,  iştahsızlıq  və  ishal  qeyd  edilir.  Skilet əzələlərində titrə­
mə,  xəstəliyin  sonunda arıqlır və  1-2  həftəyə  ölüm  baş verir.
Göyərçinlərdə  konyunktivit,  işıqdan  qorxma,  tənəffüsün  çə- 
tinləşməsi  bəzən bağırsaqların  funksiya pozğunluqları,  irinli  ae- 
rosakkulit  və  yumurtlama  qabiliyyətinin  kəskin  şəkildə  aşağı 
düşməsi  nəzərə çarpır.
Hind  quşları, ördək və qazlarda ümumi  zəiflik,  ishal,  keratit, 
konyunktivit,  ağciyərin  iltihabı  və  arıqiıq  müşahidə  edilir.  Sal- 
monellyozla  bu  quş  növlərinin  xəstələnməsi  omitozun  gedişini 
mürəkkəğləşdirir.  Yaşlı  quşlar  körpələrə  nisbətən  davamlı  ol­
maqla ornitoz onlarda çox vaxt subkliniki  formada gedir.  Körpə­
lərdə  bəzən  əzələ  titrəmələri,  hərəkət  müvazinətinin  pozulma­
sı  və  mərkəzi  sinir  sisteminin  zədələnmələrinə  məxsus  olan 
əlam ətlər müşahidə  edilir.
Omitozun  xroniki  gedişi  ən  çox göyərçinlərdə  nəzərə  çarpır 
və  kliniki  əlamətlər xarakterik  deyil,  ancaq  onların  yuvalarında 
14-20  günlük  balalarının  ölümü  qeyd  olunur,  müayinə  zamanı 
bağırsaqların  və  hava  kisələrinin  kəskin  iltihabı  qeyd  edilir.
P atoloji-anatom ik  d əyişilik lər. 
Ölmüş quş cəsədlərinin pa- 
toloji-anatomik  yarması  zamanı  bağırsaqların  selikli  qişalarının 
iltihabı,  qaraciyərin  böyüməsini,  üzərində  çoxlu  miqdarda  qan 
sızmaları  və müxtəlif böyüklükdə nekroz ocaqları, dalağın tünd- 
qırmızı  rəngdə  boyanması,  həddən  çox  böyüməsi  və  üzərində
319

---