İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov

hava  kisələrində  kif göbələklərini  aşkar  etmişdir.  1841 \çi  ildən 
başlayaraq müxtəlif növ quş və heyvanlarda asperqillus çinsli gö­
bələklər  qeyd  olunmuşdur.  1855-çi  ildə  Frezensins  quşların  tə­
nəffüs  üzvülərindən  göbələyin  təmiz  kulturasını  ayırmış  və  onu 
Aspergillus  fumiqatuz  və  xəstəliyi  isə  aspergilyoz  adlandırmış­
dır.  Aspergilyoz dünyanın  hər yerində quşlarda  müşahidə  edilir.
X əstəliy in   tö rəd içisi. 
Xəstəliyin  əsas  törədiçisi  Asperqillus 
fumiqatuz göbələyidir.  Bundan başqa xəstəliyin  etiologiyasında 
Asp.  flavus,  Asp,  niqer,  Asp, nidulans və s.  növlərdə  mühim  rol 
oynayır.  Bunlar  təkamül  etməmiş  -  fünqi  inperfekti  göbələklər 
qrupuna  mənsubdur.  Qranulematoz  nekrotik  ocaqdan  götü­
rülmüş  nümunənin  mikroskopiyası zamanı  göbələk misellərinin 
hifləri  genişlənmiş,  arakasməli  və  şaxələnmiş  halda  müşahidə 
ndilir.  Orqanlarda  sporlanmanın  inkişafı  nadir halda görünür  .
Aspergillər  laktofuksinlə,  Qackis-mak  Manus  üsulu  ilə  yax­
şı  boyanır.  Bunların  yetişdirilməsi  ücün  labaratoriya  şəraitində 
Çapek aqarından, suslo aqardan, qlukozalı saburo aqarından,  Bo- 
den  və  Qotye  qida mühitlərindən  istifadə  edilir.
Aspergiller  fakültativ  parazitdirlər.  On  lar  adətən  saprofıt 
həyat  tərzinə  malikdir  və  müəyyən  şəraitdə  parazitlik  xüsusiy­
yəti  əldə  edirlər.  Patogen  aspergillər proteolitik  ferment  və  en- 
dotoksin  hasil  edir.  Endotoksinlər hemolitik  və  toksiki  xüsusiy­
yətə  malikdir.  Xəstə  quşlardan  əldə  edilmiş  ştamlar  m üxtəlif 
bitki  mənşəli  substratlardan  ayrılmış  ştamlara  nisbətən  daha 
güclü  patogenliyi  ilə  səciyyələnir.
D avam lılığı. 
Asperqillər şüalanmaya olduqça həssaslıq göstə­
rir.  Yodun  suda.  2,5  %-li  məhlulu  kəskin  funqisit təsiri  ilə  özünü 
göstərir.  2,5%-  li  formalin  məhlulu,  2,5%  -li  salisin  turşusu  Asp. 
fumiqatuz və digər növ  göbələkləri  qısa müddətdə tələb  edir.
E pizotoloji  m əlum atlar. 
Xəstəliyə  əksər  növ  ev  və  vəhşi 
quş  növləri  həssaslıq göstərir.  Daha cox qaz və  hind quşları  xəs­
təliyə  tutulur.
340
Bir cox  alimlər göstərirlər ki,  quşlar yaşlandıqça  onların  as- 
pergilyoza həssaslıöı  zəyifləyir.
İnfeksiya törədiçisinin əsas  mənbəyi  xəstə quşlardır.  Yolux­
ma  əsasən  aerogen  yolla  baş  verir,  ançaq  alimentar  yollada  yo­
luxma  aşkar edilmişdir.
Xəstəliyin  yayılmasında  xəstə  təsərrüfatlarında yığılmış  yu­
murtaların  inkubasiya edilməsi  böyük  rol  oynayır.  Göbələk  em- 
brionları  onların  inkişafının  müxtəlif dövürlərdə  tələf edir,  belə 
halda  inkubatorlar  ətraf  mühiti  göbələklə  yoluxmasında  əsas 
hesab edilir.  Belə şəraitdə  sağlam  yumurtalardan çıxmış  çüçələr 
göbələyin  miselləri  ilə yoluxmuş hava şəraitində  respirator yol­
la yoluxur.  İnkubatorlarda çüçələrin  seçilməsi düzgün  aparılma- 
dıqda  bəzən  xəstə  çüçələr  təsərrüfatlara  verilir  ki,  buda  infek- 
siyanın  yeni  oçaqının  əm ələ  gəlməsinə  səbəb olur.
Təsərrüfatlarda  quşlar  nəmli,  çirkli  quş  binalarında  saxlan­
dıqda, nəmli  döşənəkdən istifadə olunduqda, ventilyasiya pis iş­
lədikdə,  quşlar  binada  sıx  yerləşdirildikdə  aspergillyozun  baş 
verməsi  ücün  şərayit yaradır.
Quşçuluq  təsərrüfatlarında  aspergillyoz  müxtəlif  intensiv­
liyə  malikdir.  Bu  göbələyin  virulentlik  dərəçəsindən,  quşların 
yaşı  və  ümumi  müqavimət  qüvvəsindən  asılıdır.
P atogenez. 
Xəstəliyin sporları orqanizmə respirator orqanlar 
vasitəsilə  daxil  olduqda  infeksiya  törədiçisinin  lokalizasiya  ye­
rində  geniş  sahəli  iltihab  prosesi  inkişaf edir  ki,  buda  iti  gedişli 
pnevmoniya  halında  özünü  göstərir.  Bundan  əlavə  bəzən 
düyünlər  formalaşır  ki,  buda  düyünlü  pnevmaniya  halında  tə­
zahür edir.  Orqanizmdə  tədriçən sporlar miseliyə  çevrilir,  bu da 
iltihab  prosesini  dahada güçləndirir.  Göbələyin  spor və  misellə­
ri  parçalanan  zaman  toksin  ayrılır  və  humoral  yolla  orqanizmə 
yayılaraq / toksemiya /patoloji  prosesin  inkişafına  səbəb olur.
Aspergillyozun  patogenezində  xəstəlik  törədiçisinin  meto- 
bolitləri  də  mühim  rol  oynayır.
341

---

G edişi  v ə  kliniki  əla m ətləri. 
Xəstəliyin  inkubasiya  dövrü 
3-10 gündür.  Göbələyin patogenlik dərəçəsindən, quşun yaşı  və 
rezistentlik  dərəçəsindən  və potoloji  -  anatomik dəyişdiklərinə 
görə  müxtəlif formalarda özünü  göstərir.
Aspergillyoz  iti  və  xroniki  gedişə  malikdir.  İti  gediş  zamanı 
quşlarda  respirator orqanların  funksiya  pozğunluqlarına  məxsus 
olan  əlam ətlər meydana  çıxır.  Quşlarda  tənəffüs  hərəkətlərinin 
miqdarı  artır, tənəffüs çətinləşir,  hər tənəffüs zamanı  quş başını 
irəli  uzadır və yuxarı qaldırır, dimdiyini acıq  saxlayır, tez-tez as­
qırır,  dimdik və burun yolundan serozlu və ya köpüklü kütlə ay­
rılır.  Hava  kisələrinin  zədələnmələri  ilə  əlaqədar  olaraq  tə­
nəffüs zamanı  füşkürək  səsləri  eşidilir.
Quşlarda  bəzən  ishal,  suya  tələbatın  artması,  İştahın  itməsi, 
iimumi  zəyiflik və arıqlıq  inkişaf  edir.  Ölümdən qabaq quşlarda 
qıc  olmalar  nəzərə  çarpır.  Çüçələrdə,  xüsusilə  hind  quşlarının 
çüçələrində  cox  vaxt  meninqoensefalit  əlamətləri,  çavanlarda 
isə oftalmit və burun yolundan şorvari maddədən ibarət kütlənin 
ayrılması  ilə  müşayət edilən  rinit nəzərə  çarpır.
Xroniki  gedişdə əlam ətlər tədriçən  inkişaf edir, əlam ətlər iti 
formada  olduğu  kimidir.  Fərqli  çəhətlər  pipik  və  saqqalın  sol- 
ğunluğu,  dövri  olaraq  həzm  və  tənəffüs  orqanlarının  funksiya 
pozğunluğu  əlamətləri  qeyd  olunur.  Bəzi  hallarda  gözün  zədə­
lənmələri,  göz  qapağı  altında  kazeozlu  kütle  aşkar  edilir.  Yaşlı 
quşlarda yumurta  məhsuldarlığı  kəskin  şəkildə  aşağı  düşür.
P ataloji -   anatom ik  d əyişilik lər. 
Xəstəliyin  pataloji-anato- 
mik  dəyişikləri  xəstəliyin  gedişi  və  patoloji  prosesin  lokaliza- 
siya  yerindən  asılıdır.  Traxeyada,  bronxlarda,  hava  kisələrində 
zədələnmələr,  ağciyərdə  tək-tək  və  bəzən  yayılmış  formada 
düyünlər müşahidə edilir.
Xəstəliyin  iti  formasından  ölmüş  quşlarda  ağciyərin  hemor- 
roji  iltihabı  və  onun  parenximasının  müxtəlif  dərinliklərində 
milyar  sarımtıl-ağ  düyünlər  nəzərə  çarpır.  Düyünlərin  diametri
342
1-3  mm  və  bəzən  daha  çox  olur.  Hava  kisələrində  də  iltihab 
müşahidə  edilir.
Xəstəliyin  xroniki  formasından  ölmüş quşların  cəsədlərində 
ağciyərin  hemorroji  zədələnm ələri,  hepatizaiya  sahələrinin 
meydana  çıxması,  hava kisləri  və  bronxlarda  adi  gözlə  görünən 
miselial  kütlə  aşkar edilir.  Ağciyərdə  milyar düyünlər bir-birilə 
birləşərək  bərk  kütləli  şorvari  kütlə  əmələ  kətirir.  Bəzən  hava 
kisələrində qalınlığı 5 mm olan kazeozlu çöküntü müşahidə edi­
lir.
Qaraciyərdə durğunluq dəyişikləri, bağırsaqlarda  isə hemor­
roji  iltihab nəzərə çarpır.
Histoloji  müainə  zamanı  ağciyərdə  pnevmoniya  fokusları, 
çoxlu  miqdarda  nekroz  və  düyünlər,  bronx  və  bronxiolların  şe- 
likli  kütlə ilə,  fıbrinlə, piqmenlərlə,  leykositlərlə, göbələyin  mi- 
selləri  ilə dolu olması aşkar edilir.  Düyünlərin m ərkəzində radi­
al  səpələnmiş  hiflər  müşahidə  edilir  ki,  buda  qranulyasiya  to­
xunmasının  xatırladan  reaktiv  iltihab  zonası  ilə  əhatə  olunur. 
Çox  vaxt  iltihab  sahələrində nəhənq  hüceyrələr görünür.
Aspergilyoz  düyünləri  zədələnmiş  toxumalarda  tipik  infek- 
sion qranulemanı xatırladır.  Bu kapsula içərisinə alınmış törəmə 
olub  içərisində  homogen  kütlə  vardır.  Periferiyasında  histositar 
tip  hüceyrə  qatı,  psevdoeozinofıl  leykositlər  və  limfoid  tip  qat 
aşkar edilir,  Qranulema  mərkəzində göbələyin  sapları  görünür.
Diaqnoz: 
xəstəliyə  diaqnoz qoymağ üçün  onun  epizootolo- 
ji  xüsusiyyətləri,  kliniki  əlamətləri  və  patoloji-anatomik  dəyişi- 
likləri  nəzərə  alınır və  mikoloji  müayinə aparılır.
Mikoloji  müayinə  aparmaq  üçün  ağciyərdən  şorvari  kütlə 
və  ya düyün götürüb, yaxma hazırlayıb mikroskopiya edilir. Tə­
miz  kultura almaq  üçün  Çapek  qida  mühütinə,  Suslo  aqara  və s. 
qida  m ütlərinə  əkilir.  Əkilmiş  nümunələr 36-37°S  temperaturda 
yetişdirilir.  Mikroskopiya  zamanı  boyanmamış  yaxmalar  10%  - 
li  natrium  qələvisi  damlasında,  laktofenolda  və  ya əzilmiş  dam­
343

---