İLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

 

 

 

 

 

3.  XALQ V

Ə TORPAQ 

 

Türk idar

əçiləri yerli əhalinin işlərinə və yaşayış tərzlərinə doğrudan 

doğruya müdaxilə etmədikləri üçün türk-islam dövlətləri zamanında sosial du-

rum ümum

iyyətlə əski dövr görünüşünü mühafizə etmişdi. Dövlət məmur- luq-

lar

ı əksərən irsiliyə dayanmaqda olub

50

 iqtidar d

əyişmələrində dəxi çox vaxt 

eyni  ail

ədə  qalır; mali  baxımdan  müxtəlif  əyalət  və  mərkəzlərdə, daha zi-

yad

ə  məhəlli  şərtlər  və  gələnəklər  göz  önündə  tutulurdu.  Şəhərlərdə  idari 

məqam sahibi olmanın və  ya mali gücün verdiyi imkanlar dolayısıyla nüfuz 

qazanan böyük ail

ələr davam edirdi

51

. K

əndlərdə dehqanlar da belə idi. Nüfuz-

lu 

digər bir zümrə də din adamları idi. Bunlar hər tərəfdə yayğın hənəfi, şafii 

məzhəblərindəki xalq üzərində, seyidlər və şəriflər isə bilxassə Bağdad, Bəs-

r

ə  və  Bəhreyn  bölgələrində  qələbəlik  olan  şiələr  üzərində  çox  təsirli  idilər. 

Şəhər və qəsəbələrdə orta və kiçik tüccarlar, əsnaf, dükançı, kiçik sənət ərba-

b

ı ayrı-ayrı lojalar təşkil etmişdilər. Əhali ümumiyyətlə hənəfi, şafii "rəis"lərin, 

şiələr "nəqib"lərin  ətrafında toplanmış  olub,  böyük  mərkəzlərdə  işsiz-gücsüz 

taq

ımı da öz aralarında təşkilatlı halda idilər. Savaş zamanlarında "mütəviyyə" 

v

ə ya "haşər" olaraq orduya qatılan bu sonuncular rindlər, əyyarlar, səttarlar və 

s. kimi dürlü isiml

ər altında sufiyanə bir həyat yaşayırdılar. Ova, qır, tarlalarda 

çal

ışan köylü isə torpaqlarının xas və ya iqta durumuna görə dövlətin himayə-

sind

ə keçimini davam etdirirdi. Kəndlilər hüquqi yöndən şəhər əhalisi qədər 

hür olub, 

əllərindəki torpaqlara işləyə bildikləri müddətcə vərasət yolu ilə sahib 

olduqlar

ından qarın toxluğuna çalışdırılan işçi durumunda deyildilər. 

Qələbəlik türk kütlələrinin də Orta Şərq və Aralıq dənizi bölgəsinin so-

sial 

və  iqtisadi  şərtləri  içində  getdikcə  kəndliləşərək yerləşik  tərzə  yatqın-

laşdığı türk-islam dövlətlərində ev, həyət, ağıl kimi əmlak özəl mülkiyyətə 

daxil olsa da, 

əkilən ərazi və ormanlar -bozqır elindəki otlaq və yaylaqlar ki-

50

 M

əsələn, Nizamülmülkün ailəsi üçün bax: Xondemir, Düstur ul-vüzəra, nəşr  edən S. 

N

əfisi, Tehran, 1317ş., s. 149-167, 187 və ardı. 

51

 M

əsələn, Beyhəq şəhəri üçün bax: İbn Fındık, Tarih-i Bayhak, nəşr edən A. Bəhmənyar, 

Tehran, 1317 ş. və  Buxarada Al-i Burhan, bax: İA, mad. 

406 

                                                 

---

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

mi 

dövlət  malı  idi.  Ölkə  ərazisi  xas,  iqta,  xəraci  olmaq  üzrə  3-ə  ayrılmış, 

saraya aid xaslar d

ışındaki torpaqlar iqta ərazisi olaraq ordu mənsubları ara-

s

ında bölüşdürülmüşdü. Buralarda qəsəbələrdən  ən  kiçik  yaşayış  yerlərinə 

qədər vergiyə tabe əhali ilə hər kəsin vergiyə tabe varlığı qeyd və təsbit edi-

l

ərək, səri və örfi vergilər halında yığılırdı. Xas və xəraci torpaqlardan əldə 

edil

ən pul dövlət xəzinəsinə yatırılır, iqta ərazisinin vergiləri də iqta sahiblə-

rin

ə ödənirdi. 

İqtalarda çalışan "rəiyyət"dən (kəndli, əkinçi) alınacaq vergi nisbəti 

bölg

əsinə, istehsal maddəsi cinsinə və verimlilik dərəcəsinə görə, hər il di-

van d

əftərlərində göstərilmək üzrə "böyük divan" tərəfindən təsbit edilirdi. 

İqta sahibləri bu miqdardakı vergidən ("mali-haqq") artığını ala bilməzdilər. 

İfrat tələblər halında və ya rəiyyətin mülkünə əl uzadıldığı və ya ailə toxu-

nulmazl

ığına təcavüz edildiyi zamanlar kəndli və əkinçi "böyük divan"a və 

h

ətta doğrudan-doğruya sultana şikayət edə bilər, iqta sahibindən büsbütün 

x

oşnud  deyilsə  başqa yerə  göçə  bilərdi

52

. 

Misirdə  ən-Nasir Məhəmməd 

digər ərazilər arasında iqtanın da illik gəlirlərini "misal" deyilən sənədlərlə 

t

əsbit etdirmiş, beləliklə, kəndliyə basqı  yollarını daha da qapatmış və bu, 

Misir türk dövl

ətinin sonuna qədər davam etmişdi. 

Böyük 

səlcuqlu imperiyası çağında başlamış olduğunu göstərdiyimiz 

hərbi iqta üsulu türk-islam topluluqlarının hərbi olduğu qədər idari və hü- 

quqi 

ən sağlam təməllərindən birini təşkil edirdi. Anadolu  səlcuqlu dövlə-

tind

ə  monqol  istilası  üzündən düzən  pozulunca  iqta  ərazilərinin "yurdluq" 

(mülk) hal

ına gətirilməsi, yəni "miri" torpaq rejiminin soysuzlaşması ordu- 

nun  dağılmasına,  iqtasız  qalan sipahilərin çıxardığı  hüzursuzluq  dövlətin 

çökm

əsində başlıca səbəb olmuşdur

53

. 

Türk-islam 

dövlətlərində  bozqırlı  türkün kəndli  kültürünə  doğru 

meyl  etməsində  başlıca  amillərdən olan iqtisadi  duruma gəlincə,  türklərin 

meydana g

ətirdiyi  siyasi  istiqrar  və  qüdrətli  orduların  nəzarətində  işləyən 

münt

əzəm təşkilat, ticarət yollarının  qorunması  Orta Asiya-Şərqi  Avropa 

aras

ında və yenə Uzaq Şərq-Hindistan-Aralıq dənizi limanları-Avropa ara-

s

ındakı  ticari  fəaliyyəti  sürətləndirmiş,  dövlətlərə  böyük  maliyyə  dəstəyi 

52

 Bax: Nizam'ül-Mülk, Siyas

ətnamə, fəsil 5, 38; türk. tərc. M. A. Köymen, Ankara, 1982, s. 41, 

170. 

53

 Bax: O. Turan, Türkiye  

Selçuklularında Toprak Hukuku, Belleten, sayı 47, 1948, s. 554; İA, 

mad.  

Kılıç Arslan, IV. 

407 

                                                 

---