İLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

Hindistanda çatm

ışdılar: Sultan Mahmudun 17 hind səfəri (1001-1027) ilə 

İndus-Pəncab həvalisinə götürdüyü islamiyyət sonra oğulları və Dehli türk 

sultanlar

ı  vasitəsilə  daha  yayğınlaşdırılmış  və  bu, bugünkü  müsəlman Pa-

kistan dövl

ətinin təməli olmuşdur. Xalac ailəsindən Əlaüddin Məhəmmədin 

(1296-1316)  qeyr

ətləri  ilə  islamiyyət Dəkkana qədər  gedib  çatmışdı.  Ana-

dolunun f

əthində də Bizansın əlindəki torpaqların "küffar"dan qurtarılması 

lüzumu kimi  bir "cihad" havas

ına girmək  türk  başbuğlarının  vəzifələrini 

asan

laşdırmışdı.  İslamiyyət-türklük mənəvi  birliyinin  təmin edildiyi, həm 

türkün qüdr

ət və şanını, həm islam dinini yüksəltmək kimi bir qayə uğrunda 

g

əlişən bu yeni ruh xaçlı ordularının bütün səylərini sıfıra düşürməklə qal-

mamış, monqol istilaçılığını da öz islami-türk mühtəvasında əritmiş və bi-

lindiyi  üzr

ə, 1000 illik bir dövrdə türk-islam dövlət və topluluqlarının ana 

siyas

ət cizgilərindən birini təsbit etmişdir. 

 

 

b. S ü n n i l i k – 

ş i ə l i k 

 

İslam kültür çevrəsində türklər daha ziyadə şiə təmayüllü iranlılarla 

t

əmas qurmalarına rəğmən böyük əksəriyyətlə sünni idilər. Çünki irani gələ-

n

əklərlə ilgisi az olan sünnilik eyni zamanda türk düşüncəsinə uyğun düşən 

bir 

əqliliyi ehtiva edirdi. Türklər sünniliyin dörd qolundan biri olan hənəfi-

liyi m

ənimsəmişdilər. Səbəbi də bu məzhəbin insanda iradəni tanıyaraq ilahi 

əmrin ağıl yolu ilə dəlilləndirməyi caiz görməsi və bəzi hüquqi əsaslarının 

türk 

əsillli olduğu sanılan səmərqəndli Əbu Mənsur ul-Maturidi (ölümü 944) 

t

ərəfindən Mavəraünnəhr türk çevrəsində işlənmiş olması idi

58

. Dolay

ısıyla 

h

ənəfiliyin islami hüquq nizamını zaman və şərtlərın icablarına uydurmağı 

mümkün q

ılmaq və s. yönləri ilə gerçəkçi və tətbiqi tərəfi  yüksəkdi. Türk 

dövl

ət anlayışı baxımından çox tətminkar olan bu duruma əlavə olaraq ab-

basi  x

əlifələrinin də  eyni  məzhəbi  təmsil  etmələri  islam-türk  dövlətləri  ilə 

xilaf

ət arasındakı  münasibətləri  xeyli  qüvvətləndirirdi. Bundan dolayı  səl-

cuqlu başbuğlarının Xorasanda siyasət səhnəsinə çıxmalarını abbasi xəlifəsi 

ilgi il

ə qarşılamış və onlarla sürətlə təmas qurma imkanlarını aramışdı. Tuğ-

58

 Bax: M. T. Tanci, Abu Mansur al-

Maturidi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, I-Il, 1958, s 1-12; 

H. Z. Üken, İslam Düşüncesi, 1946, s. 68, 92; A. Vehbi Ecer, Abu Mansur al-Matüridi, 

Milli Kültür Dergisi, sayı 10, 1977, s. 28-33. 

411 

                                                 

---

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

rul b

əyin Nişapura birinci girişində (1038) xəlifə əl-Qaim tərəfindən səlcuq-

lulara gönd

ərilən elçiyə, qaynaqlara görə, türkmənlərin təxribat etmələrinin 

qarşısını almaq tapşırılmışdı. Təxribatın bütün məmləkətdə davam etdiyi bir 

zamanda x

əlifənin davranışındakı gerçək məqsəd aşkardı. Səlcuqlu fütuhatı 

artaraq  yeni  dövl

ətin qüdrəti bütün İranda hiss edildiyi və qorxuya qapılan 

şiə büveyhilərin Bağdadda və civarında təzyiqi artırdıqları zaman şəxsən xə-

lif

ənin səlcuqlu sultanını Bağdada dəvət etməsi də bunu göstərir. Beləcə şiə-

lik v

ə qolları ilə mücadilə səlcuqlu siyasətinin təməl prinsiplərindən biri ki-

mi mü

əyyənləşmiş olurdu.  

Burada 

şiəliyə qarşı cəbhə alma ilə dövlətdəki "dini tolerans" prinsi-

pi aras

ında bir ziddiyyət yoxdur. Çünki ortaya çıxdığı anlardan etibarən si-

yasi v

əsf qazanmış olduğu bilinən şiəlik XI əsrdə fatimilər tərəfindən bu şiə 

dövl

ətin maddi-mənəvi  dəstəyi  ilə  sünni  islam məmləkətlərini  qarışıqlığa 

dü

şürmək üçün ən qüvvətli silah olaraq işlədilirdi. İraqı və Cənubi İranı əl-

l

ərində tutan şiə büveyhilər (932-1055) abbasi xəlifələrini təhəkkümləri al-

t

ına almışdılar ki, bu durum böyük əksəriyyəti sünni olan şərq-islam əhali-

sini olduqca t

ədirgin etməkdə idi. Üstəlik, iqtidardan faydalanaraq həmin öl-

k

ələrdə şiəliyin yayılması üçün kəsif fəaliyyətdə bulunulması əqidə etibarı 

il

ə şiələrlə uzlaşması çətin olan sünni çevrələrdəki əndişəni büsbütün artı-

r

ırdı. Dövrün  ünlü  büveyhi  komandanı  Arslan  ül-Bəsasiri  hər zaman fati-

mil

ərlə əməkdaşlıq edən ifrat bir şiə idi və İranın hər tərəfində müxtəlif ad-

lar alt

ında bir çox rafızi (bəzi baxımlardan sünnilik inancından fərqli düşü-

n

ən) zümrələr fəaliyyət halında idi. Tanınmış yazar Əbdul Qahir Bağdadiyə 

(ölümü 1038) gör

ə, bu cür məzhəblərin sayısı 70-dən artıq idi.  

Xalq yönünd

ən ən böyük iztirab qaynaqlarından biri olan bu ayrılığa 

son verm

ək  üzrə  büveyhi  dövlətini  ortadan qaldıran  Sultan  Tuğrul  bəyin 

Bağdadda törənlə "Şərqin və Qərbin hökmdarı" elan edilməsi eyni zamanda 

bu dini  siyas

ətin xilafət tərəfindənə  də  rəsmən təsvibi  deməkdi. Fatimiləri 

şərqdən əl çəkdirən səlcuqluların uğuru təbii ki, sünniliyin də zəfəri olmuş 

v

ə  artıq  səlcuqlu  idarəçiləri  islam dünyasını  sünnilik  bayrağı  altında bir-

l

əşdirməyi başlıca qayələrindən saymışlar. Tuğrul bəydən sonra Sultan Alp-

arslan bir yandan M

əkkə və Mədinədə özünün və abbasi xəlifəsi əl-Qaimin 

ad

ına xütbə oxutdurur, Bağdadda və digər mühüm mərkəzlərdə qurdurduğu 

Nizamiyy

ə mədrəsələri yolu ilə bilgi və düşüncə yönündən sünniliyi qüvvət-

l

əndirərkən, bir yandan da fatimi dövlətini yıxmağa hazırlaşırdı. Suriyadakı 

412 

---