İLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

türkm

ən birliklərinin  irəli  hərəkata davam  etmələrini  əmrini verən  Sultan 

M

əlikşah isə yenə fatimi propaqandası ilə dəstəklənərək "Dövəti-cədidə" şü-

arı  altında yürüdülən batiniliyin  başı  olub Qəzvin civarında qayalıqlarda 

m

əşhur Ələmut ("Qartal yuvası") qalasını ələ kəçirərək o bölgədə qorxunc 

bir yeralt

ı fəaliyyəti ilə səlcuqlu imperatorluğunu içindən çökərtməyə çalı-

şan Həsən Səbbaha qarşı şiddətli mücadiləyə atılmış və son günlərində Mi-

sir

ın zəbtini planlaşdırmışdı

59

. 

Türk-islam hakimiyy

əti üçün bu dərəcədə həyati əhəmiyyət daşıyan 

şiəliyin və tərəfdarları bir qatillər şəbəkəsindən ibarət olan batiniliyin

60

 yox 

edilm

əsinə yönələn bu səlcuqlu siyasəti, düşüncə, təşkilat və siyasi qayə ba-

x

ımından bu türk imperatorluğunun davamı durumundakı əyyubilər tərəfin-

d

ən təqib edilərək sona çatdırılmış və Səlahəddin Əyyubi fatimiləri yıxaraq 

(1171) öz sünni dövl

ətini qurmuşdur.  

Misir  türk  dövl

əti  sultanları  da  həmin  izdə  yürümüşlər.  Batiniliyin 

qollar

ından ismaililik ilə mücadilə edən Aybəg və Kotuzdan sonra Bağdad 

abbasi  x

əlifəsinin 1258-ci ildə monqol Hulagü tərəfindən öldürülməsi üzə-

rin

ə eyni ailədən əl-Müstənsir-billahı Qahirədə xəlifə elan edən (1261) Sul-

tan B

əybars ilə sanki rəsmiyyət qazanan bu siyasət Osmanlıların sonuna qə-

d

ər davam etmişdir. Eyni siyasətin digər səlcuqlu dövlətləri, xarəzmşahlar, 

Dehli  sultanl

ığı,  türkmən bəylikləri  və  atabəyliklər  tərəfindən də  yürüdül-

düyü m

əlumdur. Bəytəginlilərdən Gök-börü də bu yöndən diqqət çəkici bir 

s

əy göstərmişdir.  

Ərbildə bir çox dini və sosial müəssəsələr quran, özü də sayılı mü-

cahidl

ərdən olan Gök-börü  peyğəmbərimizin  doğumunu  (mövlud) müsəl-

manlar aras

ında tam qaynaşma təmin edəcək şəkildə xalq kütlələrinin qatıl-

d

ığı ümumi şənlik olaraq qutlama üsulunu ilk dəfə ölkəsində tətbiq etmişdir 

ki, bu t

ərz mövlud törənləri sonra bütün islam məmləkətlərində adət halına 

g

əlmişdir

61

.  

 

 

59

 

Bax: İA, mad. Məlikşah. 

60

 Sui-q

əsdlərlə  öldürdükləri dövlət  adamları  üçün  bax:  Hamdullah  Müstevli,  Tarih-i Gü-

zide, I, GMS, 1910, s. 517 v

ə ardı. Tarixdə batini hərəkətləri üçün bax: B. Lewis, The 

Assas

sins, A Radical Sect in İslam, London, 1967. 

61

 T

əfsilat üçün bax: İA, mad. Kök-Böri. 

413 

                                                 

---

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

c. D i n i   b i l g i l 

ə r 

 

İslam-türk dövlətlərində islami elmlərin gəlişməsi üçün çox səy gös-

t

ərilmişdir.  Qaraxanilər zamanında özəlliklə Buxara və Səmərqənd şəhərləri 

il

ə qəznəvilər zamanında Qəznə, hind türk sultanlığında Dehli şəhərləri mü-

d

ərris, vaiz, xatib və mədrəsə tələbələrinin başlıca mərkəzləri idi. Daha ön-

c

əki dövrdə xüsusilə Mavəraünnəhr islam-türk kültür çevrəsi tanınmış türk 

bilginl

əri  yetirməyə başlamışdı. Məsələn, böyük məzhəb qurucusu Əhməd 

b. H

ənbəlin "ustad" dediyi Abdullah bin Mübarək il-Türki (ölümü 798) ünlü 

bir hadis bilgini olub eyni zamanda t

əfsirçi və qrammatist idi

62

. IX 

əsrin or-

talar

ına qədər ilk hadis və məğazi bilginlərindən Tarxan oğlu Əbul-Mütamir 

Süleyman il

ə oğlu Əbu Mühəmməd ül-Mütamir türk əsilli idilər

63

.  

İslam dünyasında böyük fiqh, hədis, kəlam, təfsir bilginlərindən ço-

xu  türk hakimiyy

əti dövründə, xüsusilə səlcuqlu çağında yetişmişdi. "Risa-

leyi-Q

uşeyriyə"  müəllifi  böyük sufi  Əbül-Qasım  ül-Quşeyri  (ölümü  1072) 

v

ə  oğlu,  "ət-Təysir”  adlı  təfsirin müəllifi  Əbu  Nəsr  Əbdürrəhim,  şafii  fa-

qihl

ərindən və Bağdad Nizamiyyəsi xocalarından Əbu İshaq Şirazi (ölümü 

1083), bir çox 

əsər yazan Əbul-Məali Cüveyni (ölümü 1085), islam aləmi-

nin 

ən böyük mütəfəkkirləri  və  Bağdad  Nizamiyyəsinin rektoru  Qəzzali 

(ölümü  1111),  ikinci 

Şafii  deyə  anılan Fəxr  ül-İslam  Əbdülvahid (ölümü 

1108), böyük h

ənəfi faqihi və qazil-quzat əl-Xatibi (ölümü 1079), faqih, hə-

disçi v

ə ünlü sufi Abdullah ül-Ənsari (ölümü 1108), əsərləri mədrəsələrdə əl 

kitab

ı olaraq oxunan təfsirci və qrammmatist Ali ül-Vahidi (ölümü 1076), 

faqih, fi

losof, şair, əsərlərindən bir qismi türkcəyə  çevrilmiş Eyn əl-Qüzat 

ül-H

əmədani (ölümü 1130), Sultan Səncər dövrünün məzhəblər tarixi (Kitab 

ül-Mil

əl və n-Nihəl) yazarı Məhəmməd üş-Şəhristani (ölümü 1153), “Məsa-

bih  üs-Sünn

ə” müəllifi Bəqavi (ölümü 1116) və başqaları ilə xarəzmşahlar 

zaman

ından məşhur  "Kəşşaf"  müəllifi  Zəmaxşəri  (ölümü  1143), dövrünün 

ünlü k

əlamçı və filosofu Fəxrəddin Razi (ölümü 1209), əyyubilər dövründə 

Seyf

əddin Amidi (ölümü: 1233) və i.a. əsrlərcə islam elm və fikir həyatında 

t

əsirləri görünən şəxsiyyətlərdir. Xaçlı səfərləri ilə monqol istilası dini təhsil 

bax

ımından bir durğunluq dövrü gətirsə də, XIII əsrin sonlarından etibarən 

62

 Bax: 

əz-Zəhəbi, Təzkirət ül-Huffaz, I, Heydərabad, 1334h., s. 250 və ardı, C. Brockel-

man, GAL. Suppl.,  I, s. 256. 

63

 Bax: 

əl-Cahiz, Mənaqib cund ul-xilafə və fəzail ül-ətrak, türk. tərc. R. Şeşen, 1967, s. 30. 

414 

                                                 

---