İLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TÜRK M İLLİ KÜLTÜRÜ
TÜRK M İLLİ KÜLTÜRÜ
xüsusil ə Anadoluda böyük din adamları və sufilər yetişmişdir. Bunlardan " Ənvar üt-Tənzil" yazarı Qazi əl-Beyzavi (ölümü 1291), bir qismi məntiq, bir qismi k əlama dair olan "Mətali ül-Ənvar" adlı əsərin yazarı Siracəddin Ürm əvi (ölümü 1283) və fəlsəfi kəlam hərəkatını canlandıran, eyni zamanda astronom Qütb əddin Şirazi (ölümü 1320) həmin gələnəyi gələcək nəsillərə çat dıranlar olaraq qeydə dəyər simalardır. Fəqət sünniliyi bu qədər himayə ed ən və özləri birər səmimi müsəlman olan türk hökmdarları və dövlət adamlar ının mütəəssib kimsələr olduqları sanılmamalıdır. Onlar milli gələ- n əkləri icabı din baxımından çox dözümlü idilər. Qaraxanilər, bilindiyi ki- mi, türk örfünü davam etdirmi şlər, xarəzmşahlar, Dehli və Misir sultanları dövl ətdə milliliklərini qorumada titizlik göstərmişlər, türkmən bəylikləri də bu yönd ən ortaya qoyduqları həssasiyyətlə səlcuqluları örnək almışlar. Tuğ- rul b əyin Bağdadda tac qoyma törəninin xatirəsi olaraq qabartma təsvirli bir alt ın medalyon hazırlanması 64 s
m əhsulları 65 , Sultan Alparslan v ə Məlikşahın qeyri-müslimlərə qarşı atalıq qayğısı, Sultan Səncərin hüzurunda cərəyan edən dini-fəlsəfi söhbətlər, I Qı- l ınc Arslanın süryanilərə və ermənilərə müsəmahakar davranışı, xristianları x oş tutan və Malatyada süryani patriki ilə "Kitabi-müqəddəs" üzərində mü- bahis ələrə girişən, Konyada bağçalara mərmər heykəllər dikdirən II Qılınc Arslan ın, sarayın qapı və divarlarını insan rəsmləri ilə, Konya divarlarını qa- bartmalarla süsl ədən I Əlaüddin Keyqubadın, II Sultan Keyxosrovun və bu- nun kimi, insan t əsvirli pullar kəsdirən türkmən bəylərinin 66 durumlar ı türk idar
əçilərinin nə qədər sərbəst düşüncəli olduqlarını göstərməyə yetər.
ç. S u f i l i k
Bu etibarla türk-islam dövl ətlərində sufilərə də xoşgörülü davranıl- m ış, bunların böyüklərinə xüsusi sayğı göstərilmişdir. Sufilik o çağda qüv- v ətli bir cərəyan halında idi. Dövrün anlayışı içində "çoxluqda birlik" və ya "varl ıq birliyi" ("vəhdəti-vücud") deyə ifadələndirilən və xüsusi mənası ilə can lı-cansız hər şeyin tək varlıq olan Allahda birləşdiyi, kainatın Allahın 64
65
Bax: Sanat Tarihi Yıllığı, IV, 1971, s. 122 və ardı. 66 Bax: Butak, 11- 13. Yüzyıllarda Resimli Türk Paraları, İstanbul, 1950, əlavə 1-2. 415
TÜRK M İLLİ KÜLTÜRÜ
əlamətlərindən ibarət olduğu, hikmət, ağıl, bilgi və ədalətin onun mənəvi qüdr ətindən doğduğu, ən mükəmməl məxluq olan insanın Allahın cüzü (ki- çik bir parças ı) olduğu, gerçəyin ağıl vasitəsi ilə deyil, ancaq sərhəd tanımaz hiss yolu il ə qavrana biləcəyi görüşü olan sufilik Hindistan, Aralıq dənizi və Orta Asiya fikir c ərəyanlarının birləşmə nöqtəsi olan Türküstan və xüsusilə Xorasanda ən canlı çevrəsini tapmış və bu vəziyyət XI əsrdən etibarən türk- islam ölk ələrinin dürlü təriqətlər içində çalxalanmasına səbəb olmuşdu. Möminl ərə qəti şərt və qaydalar halında bir çox vəcibələr yükləyən kitabdan (Quran) ziyad ə duyğunu keçərli saydıqları üçün mədrəsəyə cəbhə alaraq r əqsi və musiqini ön plana çıxaran və zaviyələrdə, xanəgahlarda ruhani bir hava içind ə yaşayan sufilər (şeyx və dərvişlər) islam doqmatizminə uyma- qda güclük ç əkən bozqırlı türkmən kütlələri üzərində etkili olurdular. Əs- lind ə də, kitab və din təlimi ilə vəzifəli mədrəsələr yetərli dərəcədə qüvvət- l ənə bilmədiyi üçün dini bilgilər sufilik anlayışları ilə olduqca qarışıq bir şə- kild ə yürüməkdə idi. Yuxarıda adlarını saydığımız tanınmış din bilginlərin- d ən çoxu eyni zamanda sufi idilər. Bunlar islami əqidələrlə sufilik arasın- dak ı ziddiyyəti yumşaltmağa çalışırdılar. Ünlü kəlamçı Qəzzali (ölümü 1111) uğur qazandı. İslam dünyasında Fərabi (ölümü 950) ilə canlandığı bi- lin ən əski yunan fəlsəfi düşüncəsinə qarşı dini fəlsəfənin müxtəlif mövzula- r ında yazdığı kitap və risalələrində sağlam məntiqə dayanan, inandırıcı də- lill ərlə uzlaşdırmağa müvəffəq olduğu kəlam-təsəvvüf yolu ilə Qzzali 67
əsr- l ərcə islam dünyasının ziyalı çevrələrində çox təsirli olan islam sufiliyinin əsaslarını qurmuşdu. Bir yandan xaçlı ordularının sarsıntıya uğratdığı, bir yandan da batini h ərəkatlarının yıpratmağa çalışdığı islam mənəvi birliyini t əhlükədən qorumaq üçün bu yeni sufilik anlayışı ilə islam dünyasında hər dürlü y ıxıcılığa köks gərə biləcək bir ruhi hüzur təmin etmək məqsədini gü- d ən böyük mütəfəkkirin düşüncələri o tarixdə bir həyati reallığa uyğun dü- şür, bir sosial ehtiyaca cavab verirdi. Böyük əksəriyyəti sünnilik cizgisində olaraq sufiyan ə görüşlərin təşkilatlanmasından ibarət təriqətlər eyni mənəvi sakitliyi t əmin etməyə çalışırdı. Türk-islam dövründə rifailikdən 68
başqa dörd böyük t əriqət xüsusilə toplayıcı vəsfləri ilə mühüm idi: Əbdülqadir 67
İA, mad. Gazzali: H.Z Ülken, İslam Felsefesi Tarihi, 1957, s. 322-389; ayrıca, İ. A. Çu- bukçu, Gazzali’ de Şüphecilik, Ankara 1964, s. 62-107. 68
İA, mad. Rifai; qurucusu Əhməd Rifai, ölümü 1183; F. Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, 1962 , s. 174, 227. 416
Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|