İLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)



Yüklə 0,83 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə15/34
tarix15.03.2018
ölçüsü0,83 Mb.
#31563
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   34

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

Gilani (ölümü 1166) t



ərəfindən qurulub Hindistana və İspanyaya qədər ya-

y

ılan qadirilik, xarəzmşahlar zamanında Şeyx Nəcməddin Kübranın (ölümü 



1221)  qurduğu  kübrəvilik,  Anadoluda Mühyiddin  İbn  ül-Ərəbi  (=  Şeyxi-

Əkbər / Ən böyük üstad, mənəvi lider/, ölümü 1240) tərəfindən qurulan ək-

b

ərilik arasında xüsusilə ikincisi, əski türk "alp"lıq düşüncələrini əks etdirən 



"m

əlaməti" fikirləri ilə türk psixologiyasını olduqca qavrayan əsaslar ehtiva 

edir v

ə Anadoluda anlayış baxımından daha çox İran sufiliyinə yatqın "möv-



l

əviliyyə"ə təməl vermiş olurdu. Dördüncü böyük təriqət olan yəsəvilik Tür-

küstanda Y

əsi şəhərindən Xoca Əhməd Yəsəvi (ölümü 1166) tərəfindən qu-

rulmuş  olub,  təriqət  dili  də  türkcə  idi  (Yəsəvinin  "Hikmətləri"). Bozqırlı 

türkl


ər arasında çox sevilən Hakim Süleyman Ata (ölümü 1186) sufiliyə da-

ir 


əsərləri ilə tanınmış bir yəsəvi idi. Yəsəvilik Türküstandan və şimal boz-

q

ırlarından başqa Altun Ordu sahəsində, Əfqanıstanda, Xorasan bölgəsində 



yay

ılarkən, bir yandan da Mavəraünnəhrdə nəqşbəndlik (qurucusu Bəhaəd-

din N

əqşbənd, ölümü 1389) və Anadoluda bəktaşilik və bənzəri təriqətlərin 



ortaya ç

ıxmalarını hazırlamışdı. Türk sufiliyinin İran sufiliyindən daha yay-

ğın və başarılı olması onun özəlliyindən irəli gəlməkdə idi. Təsəvvüfi dav-

ran


ışı "sənətkaranə" bir dünya görüşünə keçid sayaraq, dolayısıyla mücadi-

l

əyə arxa çevirərək onu qövmlər, dövrlər üstü bir düşüncə tərzi qəbul edən 



İran  sufiliyinə  qarşılıq  türk  sufiliyi  insanı,  doğru  əxlaqı  və  ruh təmizliyini 

qay


ə qəbul etmiş və bu qayəsini qədim  türk düşüncəsinin xarakteri gərəyi 

olaraq, v

ətən və ülkü fikirlərilə qaynaşdırmışdı. Bu səbəblədir ki, türk sufi-

liyinin t

əmsilçiləri və tərəfdarları yurd müdafiəsində, sərhəd boylarında və 

fütuhatda böyük xidm

ətlər göstərmişlər. Beləliklə, bozqır türk "alp"ları Xo-

rasan


ın ruhani  atmosferində  "baba", "abdal" kimi  deyimlərlə  anılan  türk 

şeyxlərinin rəhbərliyində alp-ərənlər olaraq, savaş ölkəsi Anadoluda da "qa-

zi"l

ər sifəti ilə vətəni vəzifələrini yerinə yetirmişlər. Ancaq bir dəfə Anado-



luda dini 

duyğuları siyasi istismara vasitə qılınaraq təhrik edilən türkmənlər 

dövl

ətə baş qaldırmışlar



69

Babalar v



ə abdallar xalq vəliləri idilər və zehniyyətləri bəsit bir isla-

mi cila alt

ında gəlişən rafızi düşüncələrindən formalaşmışdı. Təbii ki, Xora-

sana en


ən türk kütlələri üzərində islami əqidələr yanında əski İranın manixe-

izm, m


əzdəkizm, zərdüştlük kimi dini qalıntıları ilə birləşərək yeni bir məz-

69

  



Baba İshaqın idarə etdiyi “Babai” üsyanı, 1239. Bax: İA, mad. Selçuklular, VI, 3. 

417 


                                                 


TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

h



əb hüviyyəti qazanmış olan şiəliyin də təsirləri olacaq idi. Sünniliyə zidd 

inanca meyl xüsusil

ə xalq vəlilərində hiss edilirdi. Əski türk davranışı içində 

ortaya ç


ıxan bu rafızi dərvişlər türkmənlər arasında sevilir, sayılır, hətta sün-

ni müs


əlman olaraq islam birliyini qoruduqlarını, şiəlik və ona yaxın cərəya-

nlarla mücadil

ə etdiklərini bildiyimiz türkmən hökmdarları (səlcuqlu sultan-

lar


ı və digərləri) tərəfindən da yadırğanmırdılar. Məsələn, Tuğrul bəy, Alp-

arslan, M

əlikşah zamanlarında Baba Tahir Üryan, Əbu Səid Əbülxeyr

70

 v



ə 

b

aşqaları  bu  cür  etibarlı  kimsələrdi. Xarəzmşahlar  dövlətində  bir Ahu-puş 



hökmdarlar n

əzdində  xalqın  adından  danışacaq  qədər təsirli  idi. Misirdə 

b

ənzər bir sufi olan Şeyx Xızıra sultanlar sayğı göstərirdilər.  



Bel

əliklə, türk-islam dövlətlərində bir yandan ziyalılara xitab etmək

dig

ər tərəfdən xalqı təmsil etmək üzrə gəlişən və yayılan sufilik hər iki cəb-



h

əsi ilə Anadoluda da mövcud olmuş və bilindiyi kimi, burada, türkmən ba-

bala

rı yanında islami elmlərə vaqif dərin kültürlü sufilər (Mühyiddin Ərəbi, 



C

əlaləddin Rumi və s.) böyük rol oynamışlar

71

.  Türkm


ən bəyliklərində də 

t

əsəvvüfi əsərlər yazılmışdır.  



Sufilik Dehli  türk  sultanl

ığında da qüvvətli  idi. Fəridəddin Məsud 

(ölümü  1265),  onun  x

ələfi "Məhbubi-İlahi" (Allahın sevgilisi) deyə anılan 

Nizam

əddin Övliya (ölümü 1325) və şair Həsən Dəhləvi (ölümü 1327) döv-



n şöhrətli sufiləri idi. Hindistanda bu cərəyan hind düşüncəsini dəyişdirə-

c

ək qədər  etkili  olmuşdu:  əski  canlılığını  itirərək  formalizmə  yuvarlanmış 



br

əhmənizmə qarşı içdən və gerçək ibadətə üstünlük verən baxti hərəkatının 

XIV 

əsrdəki qüvvətli müdafiəçisi Ramanandın bu fikirləri islami sufilik ina-



m

ını  əks etdirirdi:  "Hər  şeyə  hakim olan tanrı  hər  şeydə  mövcud olan bir 

qüdr

ətdir". XV əsrdə insanların bərabər olduğunu irəli sürərək, "kasta" siste-



mini r

ədd etməyə doğru həmlə edən Benaresli Kəbir isə belə deyirdi: "Qəlb 

t

əmizliyi  Qanq  çayında yuyunmaqdan daha mühümdür... Hindlərlə  türklər 



eyni  torpaqdan  düz

əldilmiş çanaqlar kimidir". Türk soylu Nizaməddin Öv-

liyan

ın düşüncələrinə çox yaxın olan bu görüşlər sonraki siqh inamının əsa-



s

ını təşkil etmişdir. Karmatilər əlindəki Multan bölgəsinin dövlətə qazanıl-

mas

ında çox xidmətləri keçən sufilərin oradakı türbələri arasında ən gözəllə-



rind

ən birini (Şeyx Rüknəddin türbəsini) Qiyasəddin Tuğluq tikmişdir

72

.  


70

 

İA, bu maddələr. 



71

 

Bax: İA, mad. Selçuklular, VI, 3. 



72

 T

əfsilən bax: Y. H. Bayur, Hindistan Tarihi, I, s. 351-359. 



418 

                                                 




Yüklə 0,83 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   34




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə