İLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

 

 

 

 

6. 

FƏLSƏFƏ VƏ ELM 

 

İslam fəlsəfəsinin biri əski yunan fəlsəfəsinə, digəri sufiliyə dayanan 

iki yanl

ı bir gəlişmə təqib etdiyi və hər iki cəbhəsində də türk düşüncəsi ilə 

ilgili ol

duğu görünməkdədir. Türklərdən öncə islam dünyasında kəlam mü-

bahis

ələri içində yetişmiş ünlü sufilər vardı, fəqət bunlar məhəlli və münfə-

ri

d şəxslər idi. Sufiliyin əsl, müəyyən görüşlər ətrafında mərkəzləşərək, sər-

b

əst təriqətlər halında təşkilatlanması daha ziyadə dini və fikri tolerans çağı 

olan türk-islam idar

əsi dövründə baş tutmuşdu. Digər tərəfdən xəlifə əl-Mə-

mun zaman

ının (813-833) böyük tərcümə fəaliyyəti ilə islam zehniyyətinə 

nüfuz etm

əyə başlayan yunan fəlsəfəsi əsl uğurunu türklərə borclu idi. Çün-

ki xarakteri  madd

ə, ölçü, məntiq və faydaçılıq olan yunan düşüncəsi təmə-

lind

ə peyğəmbərlik və möcizələrin yatdığı sami zehniyyətindən qaynaq alan 

islam dü

şüncəsindən ziyadə gerçəkçi türk düşüncəsinə yaxındı. Bundan do-

lay

ı yunan fəlsəfəsi islam fikir həyatında ilk həqiqi təmsilçisi olaraq Fərabi-

ni (ölümü 950) 

tapmışdı

73

. Seyhun çay

ı sahillərində  oğuzların Qaraçuq (Fə-

rab)  şəhərində  doğulan Uzluq  oğlu  Məhəmməd Fərabi  metafizika, fizika, 

astronomiya, m

əntiq, psixologiya, siyasət və sairəyə dair yazdığı 160-a qə-

d

ər kitab və risaləsi ilə Aristotelin bütün fikirlərini ən yaxşı açıqladığı üçün 

“Mü

əllimi-san”(İkinci müəllim) ləqəbi ilə tanınmış, Qərbdə "Al-Pharabius" 

dey

ə şöhrət qazanmış və əsərlərindən çoxu daha o əsrlərdə latıncaya çevrilə-

r

ək yüksək dərəcəli məktəblərdə dərs kitabı olmuşdu.  

F

ərabinin fəlsəfə ilə dini (ağıl ilə imanı) uzlaşdırma sahəsində açdığı 

ç

ığır  ibn Sina  ilə  Şərqdə,  xristian  ilahiyyatçısı  Akvinli  Thomas (ölümü 

1274)  il

ə  Qərbdə  təqib  edilmiş,  onun  üluhiyyət, ağıl, sübut və  feyz nəzə-

riyy

ələri islam kəlamçıları çevrəsində və İspaniyada Meymuni və ibn Rüşd 

(ölümü  1198)  vasit

əsi ilə Qərbin xristian fəlsəfəsində təsirini uzun müddət 

hiss etdirmişdir. Siyasət mövzusunu incələyən Fərabinin hürriyyəti izah tər-

zi  d

ə çox ilgi çəkicidir:  "Doğru düşünən və düşündüyünü  etmək iradəsinə 

73

 F

ərabinin rolu üçün bax: R. Walzer, The Rise of İslamic Philosophy, Oriens, III, 1950. 

419 

                                                 

---

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

sahib olan insan hürdür. H

əm doğru düşünmür, həm iradədən məhrumdursa 

b

əhimi (heyvan) kimidir. Doğru düşünüb iradəsi yox isə o, kölədir. Elm və 

f

əlsəfə ilə məşğul kimsələrdən bəziləri köləlikdə digər insanlardan geri qal-

mazlar. Bunla

rın bilgilərindən fayda gəlməz, özləri də digər elm ərbabı üçün 

utanc s

əbəbi olarlar"

74

.  

Dig

ər böyük filosof və  təbib ibn Sinanın  (ölümü  1037) Mavəraün-

n

əhr  türk-islam kültür  çevrəsində  yetişməsi  və  fəlsəfi  bilgisinin  əsaslarını 

F

ərabidən alması islam-türk kültürünün ucalığını göstərir. Tibb, məntiq, fi-

zika, t

əbiiyyat, əxlaq, din fəlsəfəsi və başqa sahələrdə 220 civarındakı əsəri 

il

ə elm və fikir dünyasına yeniliklər gətirən ibn Sina (Qərbdə Avicenna) is-

lam

ın ən böyük filosoflarından ikincisi olaraq Şərqdə və Qərbdə  çox təsir 

göst

ərmiş, kitabları latıncaya çevrilərək təhsil ocaqlarında oxudulmuşdur

75

. 

F

ərabinin açıb ibn Sinanın  inkaşaf  etdirdiyi  yeni  fəlsəfi  islam-türk 

dü

şüncəsi  yolunda  irəliləyənlər, hətta onu daha da qüvvətləndirməyə  çalı-

şanlar  (Yəhya b. Ədiyy,  Əbu  Süleyman Sicistani,  Əbu  Həyyan Tövhidi, 

Əbül Fərəc b. Tayyib; fizik ibn Heysəm, astronomlar ibn ün-Nəcib ül-Vasi-

ti, Öm

ər Xəyyam) olduğu kimi, Fəxrəddin Razi, Mühyiddin Ərəbi, ibn Rüşd 

v

ə Qəzzali və başqa böyük şəxsiyyətlər də eyni ekoldan feyz almışlar. An-

caq bunla

rın yeni fəlsəfəni olğunlaşdırmağa və yaymağa müvəffəq ola bil-

m

ədıkləri,  üstəlik,  Qəzzali  ilə  Mühyiddin  Ərəbinin bu müsbət fəlsəfənin 

başqa məcraya sürüklənməsində başlıca rol oynadıqları görünməkdədir. Be-

l

əliklə, yeni düşüncə inkişaf vüsətini kəsmiş və yerini getdikcə sufiliyə bi-

rax

mağa məcbur olmuşdur. Xüsusilə Qəzzali müsbət fəlsəfəyə qarşı ən sərt 

mücadil

ə  verən mütəfəkkir  idi. Onun məşhur  "Təhafüt  ül-Fəlasifə" (Filo-

soflar

ın yıxılışı) adlı əsəri Razinin tənqidlərinə uğramış, özəlliklə ibn Rüş-

dün q

ələmində şiddətli bir müqavimət ilə qarşılaşsa da “Təhafüt üt-Təhafüt” 

(T

əhafütün yıxılışı) siyasi və sosial çalxantılar içində çırpınan Şərqdə Qəz-

zali sufiliyinin t

əsiri azaldıla bilməmiş, xalq kütlələri tərəfindən mənimsən-

74

 T

əfsilən bax: İA, mad. Farabi; A. Sayılı, "Farabi ve Tefekkür Tarihindeki Yeri", Belleten, 

sayı 57, s, 1-64; yenə onun: "Farabi ve İlim, DTCF Dergisi, VIII, 4, 1950, s. 437-440; 

A. Ateş, Farabinin Eserlerinin Bibliyografyası, Farabi Tetkikleri, İstanbul, 1950, s. 175-

192; A. Mieli, La science Arabe, Leiden, 1939, s. 94 v

ə  ardı;  H.  Z  Ülken,  İslam 

Felsefesi Tarihi, 1957, s. 119-180. 

75

 

Bax: İA, mad. ibn Sina; Büyük Türk Filozof ve Tıp Üstadı ibn Sina, Şahsiyeti ve Eserleri 

Hak

kında  Tetkikler,  1937;  A.  Mieli,  həmin  əsər, indeks; H. Z. Ülkən, həmin  əsər, s. 

301. 

420 

                                                 

---