İLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)



Yüklə 0,83 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə17/34
tarix15.03.2018
ölçüsü0,83 Mb.
#31563
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   34

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

diyi  bilin



ən müxtəlif rafızi düşüncələr də yüksək din fəlsəfəsi səviyyəsinin 

büsbütün dü

şməsinə  səbəb  olmuşdur. Nəticədə  sufilik bir dini-fikri  həmlə 

olmaqdan ç

ıxaraq, istiqbalın kəşfi, "əsrar pərdəsi"nin qaldırılması və kəha-

n

ət kimi ağıl-dışı bir taqım uyğulamalar halına gəlmiş və artıq hər şeyx və 



d

ərvişdən kəramətlər gözləməyə başlamışlar. 

 Bu durum da müsb

ət düşünmə  mələkəsindən məhrum buraxdığı, 

eyni  zamanda m

əqbul dini tərbiyəsini  yozlaşdırdığı kütlələri həqiqətlərdən 

v

ə elmi anlayışdan uzaqlaşdırmış, ayrıca dini bilgiləri getdikcə qəlibləşdirən 



m

ədrəsə ilə dərgah (təriqət ocağı) arasında sürüb gedən qovğalar da öncəki 

əsrlərın gümrah əqli düşüncə və elm həyatını sanki tükətmişdir.  

Bu etibarla islam-türk topluluqlar

ı tarixində müsbət elm mövzusunu 

iki dövr


ədə ələ almaq icab etməkdədir: XII əsr ortalarına qədər olan ilk döv-

r

ədə  fəlsəfədə  olduğu  kimi  və  aşağıda görüləcəyi  üzrə,  dünyaya rəhbərlik 



ed

əcək bir qüdrət göstərən elm daha sonra silinib getmişdir. Türk-islam çev-

r

əsində müsbət  elm yenə Fərabi ilə başlayır. "İhsa ül-ülum" adlı kitabı ilə 



elml

əri təsnif edən Fərabinin bu əsərinin latınca tərcüməsi Qərbdə eyni za-

manda Qundisallinusun (ölümü  1157) kitab

ına əsas olmuşdu. Fərabi ayrıca 

Evklidin geometriyas

ını da şərh etmişdi. Riyaziyyat elminin Şərqdəki baş-

l

ıca təmsilçilərindən olan Abdullah üt-Türki (IX əsr) ilə "Kitab ül-Cəbr vəl-



Müqabil

ə" yazarı ibn Türk ül-Cili də (X əsr) burada zikr edilməlidir

76



Riyaziyyat  bilginl



ərindən biri  də  xarəzmli  Əbu  Reyhan  Birunidir 

(ölümü 1051). Q

əznə türk sarayında yaşayan və Sultan Mahmudun yanında 

hind s


əfərlərinə qatılan, ehtimal ki, türk əsilli əl-Biruninin əsərlərində ayət-

l

ərlə yunan filosoflarının sözlərini bir arada zikr etməsi diqqətə dəyər. Ona 



gör

ə, elmin irəliləməsi üçün sərbəst düşünə bilmək şərtdir və "İnsanların dü-

şüncə  və  inanışları  başqa-başqadır. Məmuriyyət (mədəniyyət) də  bu müx-

t

əliflikdən  doğur". Açıq zehniyyəti  ilə  çağdaş  bir  elm adamı  hüviyyətində 



görün

ən  əl-Biruni  müxtəlif  elm  sahələrində  110-dan  artıq  əsər yazmışdır. 

"İstixrac ül-Əvtar fid-Dairə" adlı əsərində dairə yayları və vətərlər haqqında 

yeni teoreml

ər qoymuş, "Təsdiq üs-Süvər”ində həndəsi iz-düşüm üsullarını 

inc


ələmişdir.  Həndəsənin sadəcə  pərgar  və  cədvəl  işlətmək  surətilə  həlli 

mümkün olmayan iki klassik m

əsələsi üzərindəki kəşfləri "Biruni problem-

l

əri" adlandırmışdır. "Təhdidü Nəhayət il-Əmakin" adlı kitabı isə riyazi coğ-



76

 

Bax: A. Sayılı, Abdülhamid İbn Türkün "Katışık Denklemlerde Mantıki Zaruretler" Adlı 



Yazısı ve Zamanın Cebri (ingiliscəsi ilə birlikdə), Ankara, TTK Yayınları, 1962. 

421 


                                                 


TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

rafiyan



ın  incələnməsinə  dairdir və  bəzi  triqonometrik məsələlər də  burada 

ıqlanmışdır. Əl-Biruni "Dünya tarixinin Arximed, Leonardo və Leibniz ti-



pind

əki elm və intellektuall dahilərindən" biri sayılır

77

.  


Astronomiyada  ulduzlardan g

ələcəyə  aid hökmlər çıxarmağın  (elm 

ün-nücum) yersizliyini aç

ıqlayan Fərabiyə görə, göy üzü varlıq və hadisələ-

rind

ən insanların aqibətlərini kəşf etmək mümkün deyildir: ərz ilə günəş ara-



s

ına ayın girməsi ilə vaqe olan günəş tutulması kimi bir göy hadisəsinin yer 

üzünd

ə,  məsələn, bir hökmdarın ölümü  ilə  bağlantılı  olduğunu  sanmaq 



"

əcəb ül-əcaib" (saçmaların saçması) bir şeydir. Fərabiyə görə, hər hadisə-

nin bir s

əbəbi vardır: "Təsadüflər bizim səbəbini bilmədiyimiz hadisələrdir". 

İbn Sina Həmədan rəsədxanasında çalışmış, əl-Biruni isə "Tarix ül-Hind”-

ind


ə yerin bir ildə günəş ətrafında döndüyündən bəhs etmiş, “əl-Qanun ül-

M

əsudi”sində (qəznəvi sultanı I Məsud adına yazılmışdır) yerin boyutlarını 



Q

əznə-İskəndəriyyə arasındakı meridian və paralel dairələrini təsbitə çalış-

m

ışdır. Toxunduğu hər metalı qızıla çevirdiyi iddia olunan filosof daşına və 



h

əyatı uzadan və ya ədəbiləşdirən "iksir"ə inanmadığını, bunların birər xəyal 

olduğunu göstərən ibn Sinadan sonra yenə əl-Biruni "əl-Cəmahir fi Mərifət 

il-C


əvahir" adlı əsərində

78

 ilk d



əfə özgül ağırlıq xüsusunda mühüm nəticə-

l

ərə varmış, icad etdiyi bir piknometr ilə 16 maddənin özgül ağırlığını həqi-



q

ətə yaxın şəkildə ölçmüşdür.  

İslam-türk  dünyasında həkimlikdə  ibn Sina  ilk planda gəlir.  Onu 

Q

ərbdə "Təbabətin hökmdarı" adlandırırlar. Biruninin "Kitab üs-Saydələ"si 



əczaçılığa dairdir. İbn Bədirin "Ən-Nasiri”si ünlü baytarlıq kitabıdır. 

Əskidən islam dünyasında coğrafya, daha ziyadə bir müşahidə bilgisi 

durumunda  ik

ən, bunun elm halına gəlməsi  türk-islam  çağında  olmuşdur. 

Əl-Biruni  Sultan Mahmud ilə  birlikdə  getdiyi  Hindistanın tarixini, örf və 

ad

ətlərini təsbit etdiyi "Təhqiq ma li-Hind" adlı əsərində bu bölgənin coğra-



fiyas

ına dair geniş bilgi vermiş, hətta İndus vadisinin aluviyonla dolan əski 

bir d

əniz qalıntısı olduğunu söyləmişdir. "Təhdid ül-Əmakin"ində



79

 is


ə Hin-

di

stan, Əfqanıstan və Xarəzm haqqındakı geoloji təsbitlərini qeyd etmişdir.  



77

 T

əfsilən, İA, mad. Biruni; ayrıca A. Sayılı, "Biruni", Belleten, sayı 49, s. 53 89. 



78

 

Bax: Ş. Yaltkaya, "Ebu’r-Reyhan’ın Bir Kitabı", TM, V, 1936, s. 1-26. 



79

 Tahdid Nihayat al-Amakin, n

əşr edən M. Tanci, Ankara, 1961. 

422 


                                                 


Yüklə 0,83 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   34




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə