TÜRK M
İLLİ KÜLTÜRÜ
diyi bilin
ən müxtəlif rafızi düşüncələr də yüksək
din fəlsəfəsi səviyyəsinin
büsbütün dü
şməsinə səbəb olmuşdur. Nəticədə sufilik bir dini-fikri həmlə
olmaqdan ç
ıxaraq, istiqbalın kəşfi, "əsrar pərdəsi"nin qaldırılması və kəha-
n
ət kimi ağıl-dışı bir taqım uyğulamalar halına gəlmiş və artıq hər şeyx və
d
ərvişdən kəramətlər gözləməyə başlamışlar.
Bu durum da müsb
ət düşünmə mələkəsindən məhrum buraxdığı,
eyni zamanda m
əqbul dini tərbiyəsini yozlaşdırdığı kütlələri həqiqətlərdən
v
ə elmi anlayışdan uzaqlaşdırmış, ayrıca dini bilgiləri getdikcə qəlibləşdirən
m
ədrəsə ilə dərgah (təriqət ocağı) arasında sürüb gedən qovğalar da öncəki
əsrlərın gümrah əqli düşüncə və elm həyatını sanki tükətmişdir.
Bu etibarla islam-türk topluluqlar
ı tarixində müsbət elm mövzusunu
iki dövr
ədə ələ almaq icab etməkdədir: XII əsr ortalarına qədər olan ilk döv-
r
ədə fəlsəfədə olduğu kimi və aşağıda görüləcəyi üzrə, dünyaya rəhbərlik
ed
əcək bir qüdrət göstərən elm daha sonra silinib getmişdir. Türk-islam çev-
r
əsində müsbət elm yenə Fərabi ilə başlayır. "İhsa ül-ülum" adlı kitabı ilə
elml
əri təsnif edən Fərabinin bu əsərinin latınca tərcüməsi Qərbdə eyni za-
manda Qundisallinusun (ölümü 1157) kitab
ına əsas olmuşdu. Fərabi ayrıca
Evklidin geometriyas
ını da şərh etmişdi. Riyaziyyat elminin Şərqdəki baş-
l
ıca təmsilçilərindən olan Abdullah üt-Türki (IX əsr) ilə "Kitab ül-Cəbr vəl-
Müqabil
ə" yazarı ibn Türk ül-Cili də (X əsr) burada zikr edilməlidir
76
.
Riyaziyyat bilginl
ərindən biri də xarəzmli Əbu Reyhan Birunidir
(ölümü 1051). Q
əznə türk sarayında yaşayan və Sultan Mahmudun yanında
hind s
əfərlərinə qatılan, ehtimal ki, türk əsilli əl-Biruninin əsərlərində ayət-
l
ərlə yunan filosoflarının sözlərini bir arada zikr etməsi diqqətə dəyər. Ona
gör
ə, elmin irəliləməsi üçün sərbəst düşünə bilmək şərtdir və "İnsanların dü-
şüncə və inanışları başqa-başqadır. Məmuriyyət (mədəniyyət) də bu müx-
t
əliflikdən doğur". Açıq zehniyyəti ilə çağdaş bir elm adamı hüviyyətində
görün
ən əl-Biruni müxtəlif elm sahələrində 110-dan artıq əsər yazmışdır.
"İstixrac ül-Əvtar fid-Dairə" adlı əsərində dairə yayları və vətərlər haqqında
yeni teoreml
ər qoymuş, "Təsdiq üs-Süvər”ində həndəsi iz-düşüm üsullarını
inc
ələmişdir. Həndəsənin sadəcə pərgar və cədvəl işlətmək surətilə həlli
mümkün olmayan iki klassik m
əsələsi üzərindəki kəşfləri "Biruni problem-
l
əri" adlandırmışdır. "Təhdidü Nəhayət il-Əmakin" adlı kitabı isə riyazi coğ-
76
Bax: A. Sayılı, Abdülhamid İbn Türkün "Katışık Denklemlerde Mantıki Zaruretler" Adlı
Yazısı ve Zamanın Cebri (ingiliscəsi ilə birlikdə), Ankara, TTK Yayınları, 1962.
421
TÜRK M
İLLİ KÜLTÜRÜ
rafiyan
ın incələnməsinə dairdir və bəzi triqonometrik
məsələlər də burada
aç
ıqlanmışdır. Əl-Biruni "Dünya tarixinin Arximed, Leonardo və Leibniz ti-
pind
əki elm və intellektuall dahilərindən" biri sayılır
77
.
Astronomiyada ulduzlardan g
ələcəyə aid hökmlər çıxarmağın (elm
ün-nücum) yersizliyini aç
ıqlayan Fərabiyə görə, göy üzü varlıq və hadisələ-
rind
ən insanların aqibətlərini kəşf etmək mümkün deyildir: ərz ilə günəş ara-
s
ına ayın girməsi ilə vaqe olan günəş tutulması kimi bir göy hadisəsinin yer
üzünd
ə, məsələn, bir hökmdarın ölümü ilə bağlantılı olduğunu sanmaq
"
əcəb ül-əcaib" (saçmaların saçması) bir şeydir. Fərabiyə görə, hər hadisə-
nin bir s
əbəbi vardır: "Təsadüflər bizim səbəbini bilmədiyimiz hadisələrdir".
İbn Sina Həmədan rəsədxanasında çalışmış, əl-Biruni isə "Tarix ül-Hind”-
ind
ə yerin bir ildə günəş ətrafında döndüyündən bəhs etmiş, “əl-Qanun ül-
M
əsudi”sində (qəznəvi sultanı I Məsud adına yazılmışdır) yerin boyutlarını
Q
əznə-İskəndəriyyə arasındakı meridian və paralel dairələrini təsbitə çalış-
m
ışdır. Toxunduğu hər metalı qızıla çevirdiyi iddia olunan filosof daşına və
h
əyatı uzadan və ya ədəbiləşdirən "iksir"ə inanmadığını, bunların birər xəyal
olduğunu göstərən ibn Sinadan sonra yenə əl-Biruni "əl-Cəmahir fi Mərifət
il-C
əvahir" adlı əsərində
78
ilk d
əfə özgül ağırlıq xüsusunda mühüm nəticə-
l
ərə varmış, icad etdiyi bir piknometr ilə 16 maddənin özgül ağırlığını həqi-
q
ətə yaxın şəkildə ölçmüşdür.
İslam-türk dünyasında həkimlikdə ibn Sina ilk planda gəlir. Onu
Q
ərbdə "Təbabətin hökmdarı" adlandırırlar. Biruninin "Kitab üs-Saydələ"si
əczaçılığa dairdir. İbn Bədirin "Ən-Nasiri”si ünlü baytarlıq kitabıdır.
Əskidən islam dünyasında coğrafya, daha ziyadə bir müşahidə bilgisi
durumunda ik
ən, bunun elm halına gəlməsi türk-islam çağında olmuşdur.
Əl-Biruni Sultan Mahmud ilə birlikdə getdiyi Hindistanın tarixini, örf və
ad
ətlərini təsbit etdiyi "Təhqiq ma li-Hind" adlı əsərində bu bölgənin coğra-
fiyas
ına dair geniş bilgi vermiş, hətta İndus vadisinin aluviyonla dolan əski
bir d
əniz qalıntısı olduğunu söyləmişdir. "Təhdid ül-Əmakin"ində
79
is
ə Hin-
di
stan, Əfqanıstan və Xarəzm haqqındakı geoloji təsbitlərini qeyd etmişdir.
77
T
əfsilən, İA, mad. Biruni; ayrıca A. Sayılı, "Biruni", Belleten, sayı 49, s. 53 89.
78
Bax: Ş. Yaltkaya, "Ebu’r-Reyhan’ın Bir Kitabı", TM, V, 1936, s. 1-26.
79
Tahdid Nihayat al-Amakin, n
əşr edən M. Tanci, Ankara, 1961.
422