İLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

yenilikl

ər bunlardı: islam dövlətində məşruluğun şərti kimi hökmdarlığın xə-

lif

ə tərəfindən təsdiqi, ölkədə xəlifə adına xütbə  oxudulması; pulun üstündə 

xəlifənin adının yazılması, bir də xaqanın başı üzərində "çətir"

7

 daşınması idi. 

İslamiyyəti ilk qəbul edən Satuk Buğradan (Əbdül-Kərim) etibarən xanlar mü-

s

əlman ad və ləqəbləri almağa başlamışlar, fəqət "sultan" ünvanını ancaq XIII 

əsrə doğru işlətmişlər. 

Qaraxani 

dövlətində hökmranlıq, əsasda, bozqır eli məşruiyyət prinsi- 

pin

ə dayanırdı. 1070-ci ilə doğru Kaşğarda yazıldığı bilinən ünlü siyasət kitabı 

“Qutad

ğu Bilig”də bu xüsus göstərilməkdədir. Şəriət, xilafət kimi islam döv-

lətinin təməl  ünsürlərindən,  Qurandan,  hədisdən  və  dini-hüquqi  islam  müəs-

sis

ələrindən bəhs edilməyən və əhalinin bir islam cəmiyyətindən ziyadə  türk 

topluluğu vəsfində tanıdıldığı bu əsərdə məşruluq əski türk "qut" və "törə" dü-

şüncələrinə dayandırılmışdır

8

. 

Daha ziyad

ə məhəlli bir islam dövləti durumundaki qəznəvilərdə hö- 

kmdarl

ığı xilafət məqamı tərəfindən təsdiq edilən və xəlifədən müxtəlif lə-

qəblər alan Mahmud, ehtimal ki, "sultan" ünvanı ilk tövcih edilən hökmdar ol-

muş

9

,  sonra  bu  t

əbir bütün  islam  dövlət  başqanları  tərəfindən rəsmi  ünvan 

olaraq 

istifadə  edilmişdir. Ancaq  siyasi  inkişaf  yönündən  səlcuqlu  imperiya-

sının davamı olub, formal baxımdan onun yüksək hakimiyyətində birər idari 

avtoritet v

əsfini mühafizə edən atabəyliklər və daha ziyadə  türk ünvanlarının 

d

aşındığı Anadolu  türkmən bəyliklərində "sultan" ünvanı mövcud olmamışdır 

ki, bu da bütün Orta 

Şərq bölgəsində yayılmış müxtəlif siyasi quruluşların, bu 

arada Anadolu s

əlcuqlu qolunun məşru hökmranlığını öz üzərində daşıyan Bö-

yük S

əlcuqlu imperiyasınun oynadığı mərkəzi rolu ortaya qoyur. 

S

əlcuqlular başlanğıcda əski göytürk dövlət anlayışı və təşkilatını tətbiq 

edən  oğuz-yabğu dövlətinin izində  idilər.  Başda yabğu vardı.  İnal  (inəl), yı-

nanç, inançu 

və bəy ünvanlı xanədan üzvləri onun ətrafında idari məsuliyyəti 

bölüşürdülər. Fəqət Xorasana keçəndən sonra dəyişikliklər göründü. Gerçək-

7

 

Sırmalı qədifədən şəmsiyyə, hakimiyyət əlaməti idi, bax: F. Köprülü,  həmin əsər, s. 26. 

8

 T

əfsilən  bax:  İ.  Kafesoğlu,  Kutadgu  Bilig  ve  Kültür  Tarihimizdeki  Yeri,  TED,  sayı  1, 

1970, s. 11-27. Bilindiyi üzr

ə, hökmranlığı tanrının hədiyyəsi olaraq qəbul etməklə bir-

likd

ə törə hökmləri ilə sınırlayan bu anlayışın əski hind-iran düşüncəsi ilə bir ilgisi möv-

cud deyildir. Bax: h

əmin əsər, s. 27 və ardı. 

9

 

Əks fikirlər üçün bax: C. E. Bosworth, The Literature of the Early Ghaznavids, Oriens, 

XV, 1962, s. 222 v

ə ardı. 

389 

                                                 

---

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

d

ən, 1040-cı il Dandanəkan (Taş-rabat) savaşının çox mühüm bir nəticəsi ola-

raq,  s

əlcuqluların Xorasana  yerləşməsi türk-islam dövlət və cəmiyyətinin tə-

şəkkülündə ən təsirli hadisə vəsfində görünməkdədir. Nişapur, Mərv, Səraxs, 

Tus 

və Bəlx kimi böyük yaşayış məskənlərini (şəhərləri və civar köyləri) içi-

n

ə alan Xorasan vilayəti eyni zamanda sahəsinin genişliyi və otlaqları ilə boz-

qırlı nüfusu ən yaxşı şəkildə barındıracaq bir ölkə durumunda idi. Ayrıca  türk-

l

ərin çox saylı qoyun, sığır, at sürülərindən əldə etdikləri məhsullar da şəhərli-

lərin və kəndlilərin ehtiyaclarını qarşılaması və yerli əl sənətlərinə xam maddə 

t

əşkil etməsi etibarilə bölgə iqtisadiyyatını tamamlayacaq mahiyyətdə idi. Belə-

liklə, səlcuqlu kütlələrinin əsl köç səbəbləri olan yer darlığını ortadan qaldırıb 

keçim s

ıxıntısını yox edən Xorasan, üstəlik, ortaçağ dünya ticarətinin bəlli-

başlı nöqtələrindən biri olaraq da böyük dəyər daşıyırdı. Bilxassə ana yolların 

bir-biri  il

ə  qovuşduğu  Nişapur  şəhəri  dolayısıyla  strateji  yönündən də  çox 

əhəmiyyətli idi. İslam Şərqinin seçkin idarə, ədəbiyyat və elm adamlarını ye-

ti

şdirən zəngin kültür mərkəzi Xorasan saydığımız bu özəllikləri üzündən civar 

dövlətlər arasında (qaraxanilər, samanilər, qəznəvilər) şiddətli rəqabət mövzusu 

olmaqda 

və səlçuqlular üçün də ələ keçirilməsi əlzəm ana hədəf sayılmaqda 

idi. Bunu t

əşviq edən digər bir xüsus da Xorasan əhalisinin qismən türk olması 

idi. S

əlcuqlulardan öncə də burada türklər yaşayırdılar. Əsasən tanınmış ərəb 

alimi 

əl-Cahiz (ölümü  869)  ilə  əl-Biruninin  (ölümü  1051)  qeydlərinə  görə, 

xorasanl

ılarla çay (Ceyhun) ötəsindəki  türklər arasında ümumi düşüncə və 

yaşayış baxımından böyük fərq yoxdu. Bax bu iqtisadi, əsgəri, kültürəl və qöv-

mi xüsusi

yyətlərilə Xorasan bölgəsi Səlcuqlu dövlətinin sağlamlaşmasını təmin 

etmi

ş və sonra əsrlərcə sürəcək Orta Şərq türk hakimiyyətinin xarakterini mü-

əyyənləşdirmişdir. 

Sosial 

və fikri həyat etibarilə "yerləşik" kültür dəyərlərinin yaşadığı şə- 

h

ər və qəsəbələrində islam xilafəti tərəfindən təmsil edilən Şərq-islam inanc 

və davranışlarının hökm sürdüyü, eyni zamanda, açıqlamağa çalışdığımız geniş 

imkanlar  dolay

ısıyla bu  kültürün gəlişdirildiyi  Xorasan çevrəsində  bozqırlar-

dan g

ələn səlcuqluların dövlət qura bilmələri ancaq islamiyyətin və məhəlli xü-

susi

yyətlərin dəyərləndirilməsi  ilə  mümkündü  və  minlərcə  illik  bir  idarəçilik 

g

ələnəyinə  sahib  səlcuqlu  başbuğları  da  bunun fərqində  idilər.  İslamda  və  

türkd

ə ortaq düşüncə olan ədalət və nizam sayğısı hələ 1038-ci ildə Tuğrul 

b

əyin avanqardı  sifəti  ilə Nişapura gələn  İbrahim  Yınalın nitqindən  anlaşıl-

maqda  idi. Y

ınala görə,  o  zamana  qədər  ətrafda  görünən asayişsizlik "kiçik 

390 

---