TÜRK M
İLLİ KÜLTÜRÜ
yanında, yəsəvi şairlərinin təsiri ilə sufiyanə türk ədəbiyyatı cığırı açılmış-
dır. Eyni zamanda Sultan Vələd aracılığı ilə Gülşəhrini və Aşıq Paşa kimi
klass
ik türk şeirinin təmsilçilərini hazırlayan bu cığırda ünlü türkmən şairi
Yunus Əmrə (ölümü 1320) əsrlərcə yetişilməsi mümkün olmayan bir zirvə-
y
ə yüksəlmişdir
102
.
101
F. İz, Saltukname (nəşr). Harward 1974-1976. Sarı Saltuk və türbəsi haqqında təfsilən
bax: M. Kiel, The Türbe of Sarı Saltuk...
102
T
əfsilən bax: İA, mad. Selçuklular, VI, 4; M. F. Köprülü, Türk Edebiyatında İlk
Mutasavvıflar, 1966, s. 219-307; Z. Korkmaz, "Yunus Emre ve Anadolu Türkcesinin
Kurulusundaki Yeri", Türkoloji Dergisi, V, Ankara 1973.
431
TÜRK M
İLLİ KÜLTÜRÜ
7.
İNCƏSƏNƏT VƏ ABADLIQ FƏALİYYƏTLƏRİ
Ortaçağ türk hakimiyyəti dövründə sənət və abadlıq fəaliyyətlərini
göst
ərən və aralarında çoxu şahəsər vəsfini daşıyan memarlıq, kitabə, xətt,
t
əzhib, süsləmə, miniatür, çini, xalı və kilim kimi sənət əsərlərini burada
say
mağa imkan yoxdur. Qaynaqlarımızın və Nasiri-Xosrovdan (ölümü
1061) etibar
ən son zamanlara qədər bir çox səyyahın görüb yazdığı üzrə,
Çin s
ərhədlərindən Aralıq dənizinə, oğuz bozqırlarından Hindistan ortaları-
na v
ə Misirə qədər uzanan geniş coğrafiya üzərində gözəl və çox vaxt rəngli
yaz
ılı, daxilən incə təzyinatlı, bəziləri çini ilə örtülü saray, cami, məscid,
imar
ət, han, hamam, darüşşəfa, mədrəsə, xanəgah, türbə, günbəz, fontan,
çe
şmə, səbil, qala, divar, ribat və məzar sənduqəsindən minlərcəsi mövcud-
dur. Biz burada yaln
ız türklərin bu çağda sənət dünyasına gətirdiyi bu mü-
hüm yenilikl
əri xatırladacağıq: mədrəsə memarlığı (Bağdad Nizamiyyəsi),
m
ədrəsə cami memarlığı (Sultan Məlikşahın İsfahandakı Məscidi-camisi),
k
ərpic günbəz memarlığı və qoşa qübbə inşaatı (Mərvdə Sultan Səncər tür-
b
əsi, Naxçıvanda Eldənizin zövcəsinin türbəsi), üstüvani, bəzən yivli yüksək
v
ə incə minarə tipi, "dəmət sütun", "paxlavalı sütun başlığı", "sivri kəmər",
p
əncərələrin qatlar halında sıralanması, "türk üçbucaqları" (qübbə memar-
l
ığında), dördbucaq və ya beş köşəli mehrab. Yazıda "Səlcuqlu sülsü, nəsxi
v
ə kufisi". Kitab rəsmi və miniatürdə "Səlcuqlu üslubu" və s.
Anadolu türkm
ən pullarındakı təsvirlərin də göstərdiyi kimi, sultan
Tuğrul bəyin Bağdadda tac qoyub qılınc qurşanması münasibətilə bu törənin
xatir
əsi olaraq hazırlanan təsvirli altun medalyon və Reydə saray həyatını
canland
ıran stuk pannodakı qabartma səlcuqlu dövrü sənətinin nadir örnək-
l
əridir. Uyğur türk müsiqisi ilə sıx əlaqəsi olduğu bilinən oğuz musiqisi da-
ha sonra Mav
əraünnəhr, Azərbaycan və Anadoluda üç qol halında gəlişmiş
432
TÜRK M
İLLİ KÜLTÜRÜ
v
ə türklərin nüfuz etdikləri yerlərə qədər yayılmışdır ki, bu türk musiqisinin
n
əzəriyyatı haqqında bir çox əsər yazılmışdır
103
.
Bütün
bu türk dövl
ətlərində daş işçiliyi (məsələn, bütün Anadoluda
bir ekol hal
ında gəlişən Axlat daş işçiliyi), zərgərlik, misgərlik, zireh, kə-
m
ər, qalxan, minalı qab emalatı, keramika, yunlu, pambıqlı, qədifə toxucu-
luğu, xalıçılıq və tökmə sənəti ən zərif məhsullarını vermişdilər. Bunlar indi
d
ə türk və dünya muzeylərinin gözdə əsərlərini təşkil edir
104
.
Misird
ə Fustat yaxınlığında yeni bir şəhər (əl-Xətai) qurdurmuş olan
Tolunoğlu Əhməd ayrıca çeşmə, hamam, su bəndi və islam dünyasında ilk
d
əfə yoxsul və fəqirlərin pulsuz tədavi edildiyi bir dövlət xəstəxanası açmış-
dı (873). Buna bağlı bir də aptek vardı. Yenə onun
Fustatda inşa etdirdiyi
"Tüluniy
ə" camisi islam sənətinə türk zövq və üslubunu qatan ünlü bir
əsərdir. Oğlu Xumarveyhin salonları hökmdar ailəsi mənsublarının heykəl-
l
əri ilə süslü, duvarları altın yaldızlı sarayı ilə Quran surələri biçimində olan
ba
ğçası məşhur idi. İslam dünyasında bağça kültürü və çiçəkçilik öncə bu-
rada görünmü
şdü. Yenə tarixdə ilk dəfə olaraq Səmərrada türklər tərəfindən
qurulan heyvanat ba
ğçasının daha mükəmməli bu dövrdə Misirdə təsis edil-
mi
şdi
105
.
Qaraxani hökmdarlar
ı Mavəraünnəhr, Kaşğar, Balasağun bölgələrin-
d
ə cami, mədrəsə, türbə, yol və köprülər, ayrıca zəngin vəqflərlə dəstəklə-
n
ən ribatlar tikdirmişdilər. Ərəb tarixçisi əl-Müqəddəsi yalnız İsficab (Say-
ram) bölg
əsində 2700 ribat bulunduğunu söyləyir ki, rəqəmdəki mübaliğə
yen
ə ribatların o zamankı əhəmiyyətini göstərməyə yarayır. Şəmsül-mülk
N
əsr xanın Buxarada inşa etdirdiyi köşklər, bağçalar, hovuzlar qoruqlarla
süslü idi. Ayr
ıca bir də heyvanat bağçasının bulunduğu "Şəmsabad" sitəsi
il
ə, 1068-ci ildə tikilənn möhtəşəm mehrablı Buxara Ulu camisi çox məşhur
idi. Saray
ının mərmərləri, yaldızları, altundan çiçək və çubuq təzniyatı əl-
Ütbi t
ərəfindən mədh edilən Sultan Mahmud dövrü Qəznəsi çox abad, süslü
v
ə yenə Sultan Mahmudun Ləşkəri-Bazar sarayı möhtəşəm idi. Qəznəvi
103
Bax: İA, mad. Selçuklular, VI, 4.
104
T
əfsilən: O. Aslanapa, Türk Sanatı, III, İstanbul, 1972-73.
105
T
əfsilən bax: A. Metz, Die Renaissance des Islams, 1922, türk. tərc. Ülkü, sayı 50, s.
126, sayı 77, s. 440 və ardı, sayı 79, s. 30 və ardı; E. Esin, "Türk ül-Acem’lerin..., s.
328.
433