İLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)



Yüklə 0,83 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə22/34
tarix15.03.2018
ölçüsü0,83 Mb.
#31563
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   34

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

yanında, yəsəvi şairlərinin təsiri ilə sufiyanə türk ədəbiyyatı cığırı açılmış-



dır. Eyni zamanda Sultan Vələd aracılığı ilə Gülşəhrini və Aşıq Paşa kimi 

klass


ik türk şeirinin təmsilçilərini hazırlayan bu cığırda ünlü türkmən şairi 

Yunus Əmrə (ölümü 1320) əsrlərcə yetişilməsi mümkün olmayan bir zirvə-

y

ə yüksəlmişdir



102

.  


 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

101


 

F. İz, Saltukname (nəşr). Harward 1974-1976. Sarı Saltuk və türbəsi haqqında təfsilən 

bax: M. Kiel, The Türbe of Sarı Saltuk... 

102


 T

əfsilən  bax:  İA,  mad.  Selçuklular,  VI,  4;  M.  F.  Köprülü,  Türk  Edebiyatında  İlk 

Mutasavvıflar,  1966,  s.  219-307; Z. Korkmaz, "Yunus Emre ve Anadolu Türkcesinin 

Kurulusundaki Yeri", Türkoloji Dergisi, V, Ankara 1973. 

431 

                                                                                                                            




TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

 



 

 

 



7. 

İNCƏSƏNƏT VƏ ABADLIQ FƏALİYYƏTLƏRİ 

 

 



Ortaçağ  türk  hakimiyyəti  dövründə  sənət və  abadlıq  fəaliyyətlərini 

göst


ərən və aralarında çoxu şahəsər vəsfini daşıyan memarlıq, kitabə, xətt, 

t

əzhib, süsləmə, miniatür, çini,  xalı  və  kilim kimi  sənət  əsərlərini  burada 



say

mağa  imkan yoxdur. Qaynaqlarımızın və  Nasiri-Xosrovdan  (ölümü 

1061)  etibar

ən son zamanlara qədər bir çox səyyahın  görüb  yazdığı  üzrə, 

Çin s

ərhədlərindən Aralıq dənizinə, oğuz bozqırlarından Hindistan ortaları-



na v

ə Misirə qədər uzanan geniş coğrafiya üzərində gözəl və çox vaxt rəngli 

yaz

ılı, daxilən  incə  təzyinatlı, bəziləri  çini  ilə  örtülü  saray, cami, məscid, 



imar

ət, han, hamam, darüşşəfa, mədrəsə,  xanəgah, türbə,  günbəz,  fontan, 

çe

şmə, səbil, qala, divar, ribat və məzar sənduqəsindən minlərcəsi mövcud-



dur. Biz burada yaln

ız türklərin bu çağda sənət dünyasına gətirdiyi bu mü-

hüm yenilikl

əri  xatırladacağıq:  mədrəsə  memarlığı  (Bağdad  Nizamiyyəsi), 

m

ədrəsə  cami  memarlığı  (Sultan Məlikşahın  İsfahandakı  Məscidi-camisi), 



k

ərpic günbəz memarlığı və qoşa qübbə inşaatı (Mərvdə Sultan Səncər tür-

b

əsi, Naxçıvanda Eldənizin zövcəsinin türbəsi), üstüvani, bəzən yivli yüksək 



v

ə incə minarə tipi, "dəmət sütun", "paxlavalı sütun başlığı", "sivri kəmər", 

p

əncərələrin qatlar halında sıralanması, "türk  üçbucaqları" (qübbə  memar-



l

ığında), dördbucaq və ya beş köşəli mehrab. Yazıda "Səlcuqlu sülsü, nəsxi 

v

ə kufisi". Kitab rəsmi və miniatürdə "Səlcuqlu üslubu" və s.  



Anadolu  türkm

ən pullarındakı təsvirlərin də  göstərdiyi kimi, sultan 

Tuğrul bəyin Bağdadda tac qoyub qılınc qurşanması münasibətilə bu törənin 

xatir


əsi  olaraq hazırlanan təsvirli  altun medalyon və  Reydə  saray həyatını 

canland


ıran stuk pannodakı qabartma səlcuqlu dövrü sənətinin nadir örnək-

l

əridir. Uyğur türk müsiqisi ilə sıx əlaqəsi olduğu bilinən oğuz musiqisi da-



ha sonra Mav

əraünnəhr, Azərbaycan və Anadoluda üç qol halında gəlişmiş 

432 



TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

v



ə türklərin nüfuz etdikləri yerlərə qədər yayılmışdır ki, bu türk musiqisinin 

n

əzəriyyatı haqqında bir çox əsər yazılmışdır



103

.  


Bütün bu türk  dövl

ətlərində daş işçiliyi (məsələn, bütün Anadoluda 

bir  ekol hal

ında gəlişən Axlat  daş  işçiliyi),  zərgərlik,  misgərlik,  zireh, kə-

m

ər, qalxan, minalı qab emalatı, keramika, yunlu, pambıqlı, qədifə toxucu-



luğu, xalıçılıq və tökmə sənəti ən zərif məhsullarını vermişdilər. Bunlar indi 

d

ə türk və dünya muzeylərinin gözdə əsərlərini təşkil edir



104

.  


Misird

ə Fustat yaxınlığında yeni bir şəhər (əl-Xətai) qurdurmuş olan 

Tolunoğlu Əhməd ayrıca çeşmə, hamam, su bəndi və islam dünyasında ilk 

d

əfə yoxsul və fəqirlərin pulsuz tədavi edildiyi bir dövlət xəstəxanası açmış-



dı (873). Buna bağlı bir də aptek vardı. Yenə onun Fustatda inşa etdirdiyi 

"Tüluniy


ə"  camisi  islam sənətinə  türk  zövq və  üslubunu qatan ünlü  bir 

əsərdir. Oğlu Xumarveyhin salonları hökmdar ailəsi mənsublarının heykəl-

l

əri ilə süslü, duvarları altın yaldızlı sarayı ilə Quran surələri biçimində olan 



ba

ğçası məşhur idi. İslam dünyasında bağça kültürü və çiçəkçilik öncə bu-

rada görünmü

şdü. Yenə tarixdə ilk dəfə olaraq Səmərrada türklər tərəfindən 

qurulan heyvanat ba

ğçasının daha mükəmməli bu dövrdə Misirdə təsis edil-

mi

şdi


105

.  


Qaraxani hökmdarlar

ı Mavəraünnəhr, Kaşğar, Balasağun bölgələrin-

d

ə cami, mədrəsə, türbə, yol və köprülər, ayrıca zəngin vəqflərlə dəstəklə-



n

ən ribatlar tikdirmişdilər. Ərəb tarixçisi əl-Müqəddəsi yalnız İsficab (Say-

ram) bölg

əsində  2700 ribat  bulunduğunu  söyləyir ki, rəqəmdəki  mübaliğə 

yen

ə  ribatların o zamankı  əhəmiyyətini  göstərməyə  yarayır.  Şəmsül-mülk 



N

əsr  xanın Buxarada inşa  etdirdiyi  köşklər, bağçalar, hovuzlar qoruqlarla 

süslü  idi. Ayr

ıca bir də  heyvanat bağçasının  bulunduğu  "Şəmsabad" sitəsi 

il

ə, 1068-ci ildə tikilənn möhtəşəm mehrablı Buxara Ulu camisi çox məşhur 



idi. Saray

ının mərmərləri, yaldızları, altundan çiçək və  çubuq təzniyatı əl-

Ütbi t

ərəfindən mədh edilən Sultan Mahmud dövrü Qəznəsi çox abad, süslü 



v

ə  yenə  Sultan Mahmudun Ləşkəri-Bazar sarayı  möhtəşəm  idi. Qəznəvi 

103

 

Bax: İA, mad. Selçuklular, VI, 4. 



104

 T

əfsilən: O. Aslanapa, Türk Sanatı, III, İstanbul, 1972-73. 



105

 T

əfsilən bax: A. Metz, Die Renaissance des Islams, 1922, türk. tərc. Ülkü, sayı 50, s. 



126, sayı 77, s. 440 və ardı, sayı 79, s. 30 və ardı; E. Esin, "Türk ül-Acem’lerin..., s. 

328. 


433 

                                                 




Yüklə 0,83 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   34




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə