İLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

adamlar

ın  işi"  idi. Fəqət artıq  "adil  padşah"  Tuğrul  bəyin  idarəsi  sayəsində 

kims

ə nizamı pozmağa cəsarət edə bilməyəcəkdi

10

. 

Tuğrul bəy Nişapura gəlin-

c

ə, məşhur  qazı  Səidin  tövsiyələrini  dinlədi  və  işlərin  düzənlənməsini  Əbül-

Qas

ım ül-Kəvbani adlı yerli bir idarə adamına həvalə etdi. Bu zatın ilk səlcuqlu 

v

əziri olaraq göstərilməsi və arxasından digər yerli vəzirlərin iş başına gətiril-

m

ələri ilə də aydın olur ki, Xorasanda yeni bir  türk-islam dövlətinin təməlləri 

at

ılmaqda idi. Tuğrul bəy "sultan" ünvanını almış, islam ad və ləqəbləri daşı-

ma

ğa  başlamış,  Oğuz  "yabğu" ünvanı  yerinə  "məlik" təbiri  keçmiş və  höku-

mətin çevrə örnəyinə görə təşkilatlandırılmasına girişilmişdi. 

 

 

b. 

İ s l a m  a m m ə (ictimai) h ü q u q u n d a  d ə y i ş i k l i k 

 

Ancaq bu 

dövlətin xilafət mərkəzinə uzaqlığı üzündən eyni bölgələrdə 

meydana ç

ıxan tahirilər, səffarilər və samanilər kimi müsəlman-iranlı dövlətlər-

d

ən çox fərqli yanları vardı. Aşağıda açıqlayacağımız türk özəllikləri dışında, 

bu 

fərq başda hökmranlıq anlayışında görünürdü. Bilindiyi üzrə, islamiyyətdə 

dövlət  başqanı  (xəlifə) Allahın  elçisi  (rəsul)  olan  peyğəmbərimizə  vəkillik 

etdiyi üçün "bütün müs

əlmanların başı" (əmir əl-möminin) deyə anılır və o, 

insanlar

ın bütün dünya və axirət işləri daxil kainat nizamının, Allah kəlamının 

(Quran) 

əmir-nəhyləri  (şəriət)  dairəsində  idarəsindən  cavabdeh idi.  Halbuki 

türk  hökmdar

ı Tanrı bağışı "qut" yolu ilə yalnız yer üzündəki insanları idarə 

etm

əklə vəzifəli idi. Bax hakimiyyət anlayışındakı bu ayrılıq islam tarixində ilk 

d

əfə Böyük Səlcuqlu imperatorluğu çağında ortaya çıxmış və  türk hökmdar-

lar

ı dünyanı  idarə  etmə  səlahiyyətini xəlifəyə  devr  etməyərək öz  öhdələrinə 

almışlar. Daha öncəki islam dövlətlərində, hətta qəznəvilərdə belə, dövlət baş-

qanlar

ı "islam xəlifəsinə bağlı birər müsəlman əmir (komandan, idarəçi)" du-

rumunda ik

ən və xəlifənin yüksək avtoritetini tanıyaraq hər dürlü icraatda di-

ni ç

ərçivə içində qalmağa, dünya məsələlərini də şəriət hökmlərinə görə yürüt-

m

əyə qeyrət edərkən, səlcuqlu sultanları hörmətdə qüsur etmədikləri xəlifəni 

sad

əcə möhtərəm bir vətəndaş sayır və xilafət paytaxtı Bağdada  türk impera-

tor

luğunun sadə bir şəhəri gözü ilə baxırdılar. Bozqır türk dövlətlərində vic-

dan  hürri

yyəti  şəklində,  hətta  qaraxanilərdə  məşruiyyət  prinsipi  olaraq  gö-

10

 Bax: Tarih-i Bayhaki, s. 552. 

 

391 

                                                 

---

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

rün

ən, dünya işlərinin dindən ayrı tutulmasından ibarət bu əski türk gələnəyi 

xəlifə əl-Qaim Biəmrillahın pul və ərzaq təxsisatını artırmaqla yetinən Sultan 

Tuğrul  bəyin  səltənət məsələlərini  öz  üzərinə  alması  ilə  felən qüvvəyə  min-

mşdi

11

. 

Beləliklə, islam ammə hüququnda çox mühüm bir dəyişiklik meydana 

g

əlmişdi ki, xəlifə ilə  sultanı, biri  dini, digəri  dünyəvi  olmaq  üzrə  bir-birinə 

d

ənk iki baş qəbul edən bu yeni anlayışa görə, türk hökmdarı artıq "xəlifəyə 

bağlı bir müsəlman əmiri" deyil, fəkət səltənətin gerçək sahibi və dünya işlə-

rind

ən sorumlu  yeganə  şəxs idi

12

.  Yaln

ız  şəriət  ilə  məşğul olan xəlifələr isə 

m

ərkəzi hökumət tərəfindən onlara verilən ərazidən keçim və gəlirlərini təmin 

edirdilər və hətta zaman-zaman xəlifənin sultan tərəfindən tanınması gərəkir-

di

13

. Abbasi 

xəlifəsinin dünya işlərindən uzaq tutulması xüsusunun səlcuqlular-

dan  önc

ə  büveyhilər idarəsində  tətbiq  edildiyi, dolayısıyla  xəlifənin bu  yeni 

anlay

ışa yabançı olmadığı görüşü məsələni açıqlamağa kafi deyildir. Sünni ab-

basi 

xilafəti prinsiplərini qüvvədə saxlanayacağı təbii olan şiə büveyhi dövləti 

başqanının gerçəkdə islam ictimai hüququna görə, bir "əmir"i durumunda ol-

duğu Misirdəki şiə fatimi xəlifəsinin direktivlərindən xaricə çıxa bilməyəcəyi 

unudulmamal

ıdır

14

.  Şübhəsiz,  nə  büveyhilər,  nə  də  digər  islam  dövlətləri 

laiklik  dey

ə  biləcəyimiz  bu  qavram  ilə  ilgili  bir fikri  əsasa sahib  deyildilər. 

S

əlcuqlularda isə normal dini tolerans sərhədlərinin çox üstündə bir prinsip 

olaraq  görün

ən bu tətbiqat Sultan Tuğrul bəyin  Bağdadda xilafət sarayında 

ehti

şamlı bir törən ilə xəlifə tərəfindən "dünya hökmdarı" ("Şərqin və Qərbin 

hakimi")  elan  edilm

əsi  (20  yanvar  1058)  ilə  məşruiyyət  yönündən təscil 

edilmi

ş  oldu. Bundan dolayı  Sultan  Məlikşah  mədəni  hüquqa aid  yeni 

qanunlar ç

ıxara  bilirdi

15

. 

Ölkəyə  geniş  ölçüdə  vicdan hürriyyəti  gətirən  bu 

11

 Bax: W. Barthold, ... Dersler, s. 95,98; Ziya Gökalp, bax: K. N. Duru, Ziya Gökalp, 

İstanbul 1949,  s. 105; J. Risler, həmin əsər, s. 222. 

12

 Yeni durumun islam hüququ il

ə  uzlaşdırılması  baxımından  Nizamülmülkün  və  Qəzza-

linin düşüncələri üçün bax: A. K. S. Lambton, The İnternal Stucture of the Saljuq Empi-

re, The 

Cambridge History of İran, V, 1968, s. 206-212. 

13

 

Bax: İbn'ül-Esir, el-Bahir, nəşr edən: A. A. Tulaymat, Qahirə, 1963, s. 50; İbn'ül-Adim, 

Zubdat-ul-Haleb, II n

əşr, S. ad-Dahhan, Beyrut 1954, s. 250. 

14

 Büveyhil

ər dövründəki durumu abbasi xilafəti  baxımından  izah  etməyə  çalışan  ünlü 

hüquqçu 

əl-Mavərdinin görüşü üçün bax: A.K.S. Lambton, həmin əsər s. 206. 

15

 El-Mesail'ül-

Melikşahiyedən 5 maddəlik qisim üçün bax: Muhammed b. Nizam'ül-Hü-

seyni, el-Uraza..., n

əşr  edən K. Süssheim, Misir, h. 1326, s. 69 və  ardı,    türk.  tərc. 

MTM, II/5, s. 249 v

ə ardı. 

392 

                                                 

---