İLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TÜRK M İLLİ KÜLTÜRÜ
TÜRK M İLLİ KÜLTÜRÜ
keç ərli sayılmırdı. Xarəzmşah Məhəmməd iqtidarının sonlarına doğru Səmər- qəndə çəkilərək paytaxt Gürgənci ona verməyə məcbur olmuşdu 24 .
ə t i
Bozqır türk dövlət başqanının vəzifələrindən sayılan "cahanı idarə etmə" dü şüncəsi türk-islam dövlətlərində də yaşamaqda idi. Oğuz xaqan dastanın- dan v ə uyğur hökmdar ailəsinin mənşəyi əfsanəsindən başqa Qərbi Hun impe- ratoru Attila, h un başbuğu Uldız, göytürk sərhəd komandanı türk-şad haqqın- dak ı tarixi vəsiqələrdə və Orxon kitabələrində görünən və "Günəşin doğduğu yerd ən batdığı yerə qədər" dünyanın törəyə görə türk hökmdarı tərəfindən idarə edilm əsi ülküsü olan əski türk cahan hakimiyyəti düşüncəsi 25 səlcuqlu çevrə- sind ə bütün canlılığını mühafizə edirdi. Mahmud Kaşğari belə deyir: "Tanrı döv- l ət günəşini türklərin bürcündə doğdurmuş, göylərdəki dairələrə bənzəyən dövlət- l əri onun səltənəti ətrafında döndərmiş, türkləri yer üzünün hakimi etmişdir" 26 . Pey ğəmbərimizin "Mənim türk adında bir ordum vardır" dediyini nəql edən Kaşğariyə görə 27 , türk ad ı Tanrı tərəfindən verilmişdir 28 . O zaman ın ümumi əfkarında yayğın olduğu anlaşılan bu düşüncənin siyasi sah ələrdə də əks-sədaları görünməkdə idi. Tuğrul bəydən sonra yenə x əlifə tərəfindən "Şərqin və Qərbin hakimi" elan edilən Böyük Sultan Mə- lik şah (25 aprel 1088) ölümündən az öncə Bağdadda topladığı hərb məcli- sind ə Misirin və bütün Məğrib bölgəsinin zəbt edilməsini planlaşdırır, oğlu Sultan S əncər isə xəlifəyə göndərdiyi 1133-cü il tarixli məktubunda "Ulu Tan rının lütfü ilə cahan padşahlığına yüksəldiyini" yazırdı. Digər tərəfdən M əhəmməd Xarəzmşah Suriya, Misir və civarının zəbtini planlaşdırırdı.
Yeni f
əth ediləcək ölkələrin müxtəlif bölgələrinə göndəriləcək xanə- dan üzvl
ərinin öncədən bəlirlənməsi də cahan hakimiyyəti ülküsünün tətbi- qat
ından idi. Oğuz dastanındaki ox motivi, uyğur əfsanəsində qardaşların b əlli bölgələrə sövq edilməsi, göytürk kitabələrindəki zəbt edilməsi düşünü- 24
İ. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, s. 205-214. Səlcuqlu və Xarəzmşahlar dövrün- d ə xatunlara Tərkən deyilməsi onların hökmranlıq hüququna ortaq sayıldıqlarını göstərir (bax: DLT, I, s. 376, 441; KB, beyt, 109, ayrıca bax: yux. III fəsil, qeyd 311). 25 Bax: III f əsil, Hökmranlıq; ayrıca təfsilən bax: İ. Kafesoğlu, Türk Fütuhat Felsefesi, TED, sayı 2,1971, s. 3-16. 26 DLT, I, s. 3. 27 DLT, I, s. 354. 28 DLT, I, s. 351. 395
TÜRK M İLLİ KÜLTÜRÜ
l ən istiqamətə şahzadələr təyini ilə ilgili qeydlərlə, səlcuqluların Dandənə- kan savaşından dərhal sonra toplanan məclisdə fütuhat yönlərinin və bura- larda v əzifə alacaq başbuğların seçilməsi arasında bir eynilik mövcuddur. Ayr ıca səlcuqlu idarəsi tərəfindən şüurlu bir şəkildə qərbə, Bizans sərhədlə- rinə yığılan və son dərəcə əhəmiyyətli tarixi nəticələr verən türkmən köçləri- nin
29 mümkün q ıldığı Malazgirt müharibəsi və Anadolunun fəthi də eyni ül- künün z
əfər halqalarından biridir. Bilindiyi üzrə, bütün insanlığa şamil olan səmavi dinlər (musəvilik, xristianl ıq, islamiyyətdən hər birinin qayəsi də cahana yayılaraq dünyanı öz etiqad sistemi içinə almaqdır. Ancaq türk cahan hakimiyyəti ilə bunlardakı dü şüncə arasında yenə əsaslı bir fərq vardır: insanların qardaşlığı və hüquq b ərabərliyi hər dinin öz iman şərtləri və əməl qaydalarına bağlanmaqda və m əsələn, islamiyyət və ya xristianlıq dışında qalanlar ikinci dərəcədən in- sanlar say ılmaqda ikən türk anlayışında göytürk kitabələrində açıqca ifadə olunduğu üzrə 30 , yer üzünd ə mövcud insan cinsi bir bütün sayılıb, toplu- luq- lar aras
ında sosial, kültürəl, dini hər hansı bir qədəmə qəbul edilməyərək hər k əsə bətabər haqq və ədalət tanınmaqdadır. İslam dövlətlərində fəth edilən ölk ələr islam dininə döndərilməyə və Quran dili olan ərəbcənin yayılmasına çal ışıldığı və bu, bir vəzifə olduğu halda, türk-islam dövlətlərində müxtəlif din və məzhəbdən kütlələrin gələnəklərinə müdaxilə edilmədən yaşamaları- n ın təmin edilməsi səlcuqlulardan etibarən bütün türk-islam siyasi təşəkkül- l ərində görünən türk hökmranlığında cahan hakimiyyəti prinsipinin özəlliyi mah iyyətindədir. Bununla b ərabər, islam çevrəsindəki türk hakimiyyətinin hələ XI əsr- dən itibarən islam və türk kültürlərinin bir-biri ilə qaynaşması sonucunu ver- m əyə başladığını xatırlatdıqdan sonra qeyd edək ki, islamiyyət başlıca mə- n əvi dayaq halına gəlmiş, türk dövlətləri tərəfindən bu dinin yayılması üçün böyük s əy göstərilmişdir (bax: aş. Dini həyat). Bilxassə xristianlıq davası ilə savaşan səlibçi orduların ölkəni ağır təhdidlərə məruz qoyması qarşısında türk idar əçiləri də təbii olaraq islami inanc və duyğunu ilk planda tutmuşlar. Beləliklə, yuxarıda açıqlanan prinsip əsasda eyni qalmaqla bərabər türk-is- lam çevrəsində bir düşüncə düzənlənməsi olmuş, yəni əski türk "mülk və mill ət" (ərkinlik üçün, kün üçün) prinsipi ilə sonrakı "din və dövlət" (din 29
30 Bax: Kül T əgin, şərq, sətir 1, Bilgə, şərq, sətir 2. 396
Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|