İLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)



Yüklə 0,83 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/34
tarix15.03.2018
ölçüsü0,83 Mb.
#31563
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   34

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

 



 

 

 



 

 

 



 

2.T

ƏŞKİLAT 

 

İslam-türk dövlətlərində məqam və məmuriyyət adlarından və vəzir Ni- 



zamülmülkün "Siyas

ətnamə"sindən anlaşıldığına görə, hökumət təşkilatı və or-

du  q

uruluşunda  əsas  etibarilə  islam-İran  gələnəyini  davam  etdirən  qəznəvi 



türk 

dövləti səlcuqlulara və dolayısıyla sonrakı bütün türk-islam siyasi təşək-

küll

ərinə örnək olmuş durumdadır. Bununla bərabər, səlcuqlu dövründə ata-



b

əy

34



, sü

başı, çavuş, tuğra, ulağ, cufğa kimi təşkilatla ilgili türkcə terminlər yaşa-

m

ışdır. Ayrıca, bəyləri daima türk ünvanları daşıyan türkmən bəylikləri dışın-



da, Türküstan

ın davamlı təsiri ilə Dehli sultanlığında heç olmazsa termin ola-

raq türk ünvanlar

ı uzun müddət görünmüşdür. Məsələn, əski yabğu təbirinin 

yerin

ə keçən "məlik" sözü ümumiyyətlə Hindistanda "xan" ünvanı ilə qarşılan-



m

ış, "yuğruş" ünvanı da mühafizə edilmişdir. Firuzşahın atası "Məlik Yuğruş" 

dey

ə anılırdı. 



 

 

a. H ö k m d a r  v 



ə  s a r a y 

 

Dövlət təşkilatının ən mükəmməl şəklini almış olduğu Böyük  Səlcuqlu 



imperiyası zamanında sultan (Məlikşah, Səncər, Böyük Sultan -əs-Sultan ül-

Əzəm) adına ölkənin hər tərəfində xütbə oxunur, pul onun adına kəsilir, fər-

manlara,  "böyük  divan" (m

ərkəzi hökumət) qərarlarına onun ismindən ibarət 

tuğrası çəkilirdi. Sultan türkcə adıyla bərabər bir müsəlman adı da alır, səltə-

nətin xilafət tərəfindən təsdiqi münasibəti ilə xəlifənin verdiyi ləqəbləri daşı-

y

ırdı. Savaşlarda və gəzilərdə başı üstündə çətir tutulur və daima yanında olan 



musiqi taq

ımı ("növbət") gündə 5 namaz vaxtında növbət çalırdı. Məliklər an-

34

 

İA, mad. Atabəyayrıca A. K. S. Lambton, həmin əsərs. 239-244. 



399 

                                                 




TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

caq 3  növb



ət çaldıra bilirdilər. Yalnız imperiyasınun çox genişləndiyi dövrdə 

özünün  "

İskəndəri-Sani"  (II  İskəndər)  adlandırılmasını  münasib  görən  Xa-

r

əzmşah Sultan Əlaüddin Məhəmməd 5 növbəti məliklərə və tabe hökmdarlara 



t

əxsis edərək özü üçün gündə 2 dəfə (günəş doğarkən və batarkən) çalınmaq 

üzrə  "Zülqərneyn  növbəti"  təyin  etmişdi. Sultanlar həftənin  müəyyən  gün-

l

ərində dövlət ərkanını və  komandanları qəbul  edir,  xalqın şikayətlərini din-



l

əyir, qazıları təyin, iqtaları təvzi, tabe dövlət başqanlarının hökmdarlıqlarını, 

m

əliklərin idarəçiliklərini təsdiq edir, dövlətə qarşı işlənən suçlarla məşğul olan 



ali m

əhkəməyə (divani-məzalim)

35

 başqanlıq edirdilər. 



Doğrudan-doğruya sultanın şəxsinə bağlı olan saray (dərgah, bargah) 

bel


ə təşkilatlanmışdı: haciblər (hacib ül-hüccab, hacibi-bozorq), çubdarlar (dəy-

n

əkçilər), silahdarlar, bayraqdar (əmiri-ələm), camədar (əlbisə mühafizi), şərab-



dar, taştdar (abdar), əmiri-çeşnigir, əmiri-axur, vəkili-xas (sultan dairəsi naziri), 

s

ərhəng, nədimlər, mühasiblər.  Bu  vəzifəlilərin  hamısı  hökmdarın  ən  sadiq 



adamlar

ı arasından seçilirdi. 

 

 

b. H ö k u m 



ə t 

 

"Divani-



səltənət"  (böyük  divan) deyilən  hökumət  başında "sahib  di- 

vani-


səltənət və ya divani-əla" (və ya xaceyi-bozorq) ünvanlı vəzirin durduğu di-

vani-v


əzarətə bağlı olan 4 divandan (nazirlik) ibarət idi:  

1) Divani-

tuğra (dövlətlərin bəzilərində divani-inşa, divani-risalət: iç və 

d

ış yazışmalar).  



2)  Divani-istifa  (maliyy

ə.  Xalqdan  yığılan vergilərin

36

 topland


ığı 

"

xərc" /məsrəf/ xəzinəsi ilə xas ərazidən və tabe hökumətlərdən alınan vergi, 



h

ədiyyə və s. aid "əsl" /ehtiyat/ xəzinəni idarə edir və dövlətin ümumi gəlirlərini 

düz

ənləyir.  



3) Divani-

ərz ül-ceyş (hərbiyyə).  

4) Divani-i

şraf (ümumi təftiş). Burada hərbi və ədli işlər dışındakı bü-

tün 

dövlət məmurları və müəməlatının tamamən müstəqil bir işraf quruluşu 



il

ə nəzarət altında tutulması diqqətə dəyər. 

35

 Bax: A. K. S. Lambton, h



əmin əsər, s. 227. 

36

 T



əfsilən: A. K. S. Lambton, həmin əsər, s. 248-256. 

400 


                                                 


TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

Əyalət isə böyük divana bağlı və mərkəzi şəhərlərdə birər "şıxnə" (hərbi 



vali) olan 

əyalətlərlə məliklər idarəsindəki bölgələrə ayrılmışdı. Hər şəhər və 

qəsəbədə  mülki  idarədən  sorumlu  bir "amid", mali  işlərə  baxan bir "amil", 

xalq 


tərəfindən seçilən bir "rəis" və bələdiyyə işlərini görən bir "mühtəsib" var-

d

ı. Müxtəlif vəzifələrlə bütün ölkəyə  yayılmış  naiblər, vəkillər,  katiblər, təh-



sildarlar v

ə s. vardı ki, sayları xeyli çox idi. Ayrıca imperatorluqda "peyk"lər 

və  "pərəndə"lərdən qurulu çabuq xəbər alma təşkilatı, müntəzəm ulağ  (poçt) 

şəbəkəsi, hərbi və ticari baxımdan önəmli yollarda zastavalar və asayişin da-

im  qorunmas

ı  gərəkli  yerlərdə  "ribat"lar  (təhkimli  bina),  "münxi"  adlanan 

gizli istixbarat m

əmurları hökumət təşkilatını tamamlayan ünsürlərdi

37



 



 

c. Ə d l i y y ə 

 

Ədliyyə şəri yarğı və örfi yarğı olaraq ikiyə ayrılmışdı. Qazılar şəri da-



valara baxaraq, 

başlarındakı "qazi-l-quzat" (qazılar qazısı, baş qazı) mərkəzdə 

(

səlcuqlu dövründə Bağdadda) məhkəmə başqanı kimi bütün qazılara  nəzarət 



edirdi. T

ərəkə, xeyriyyəçilik işləri və vəqflərin idarəsi, vəqfiyələrin tənzimi də 

qaz

ılara aiddi. Hənəfi və şafıi fıqhi (hüququ) əsaslarına görə müamilə yürü-



d

ən  qazıların  hökmləri  kəsindi,  pozula  bilməzdi.  Ancaq  bir  qazının bilərək 

yanl

ış  verdiyi  bir  hökm  digər  bir  neçə  qazı  tərəfindən  imzalı  açıqlamalarla 



sultana 

ərz edilirdi. Örfi və qanuni məsələləri həll etməklə vəzifəli ayrı məh-

k

əmələr vardı. Başında "əmiri-dad" və ya dadbəgin (ədliyyə naziri) və əyalətdə 



bunun naibl

əri və inzibat məmurlarının bulunduğu bu təşkilatın üstündə, ağır 

siyasi suçlar sultan

ın başqanlığındaki məhkəmə, yəni divani-məzalimdə (və ya 

türkc

ə  yuvuluk us-sultan)



38

 hökm


ə bağlanırdı. Əyalətlərdə vəzir, vilayətlərdə 

vali, nahiy

ələrdə rəis, iqta ərazisində iqta sahibi hökmdarın təmsilçiləri idilər. 

Ordu 


mənsublarının davaları "qazıəsgər"lər tərəfindən görülürdü. Misirdə Sul-

37

 Saray, m



ərkəz və əyalət təşkilatı üçün təfsilən bax: İ. Kafesoğlu, Sultan Melikşah devrin-

de..., s. 143-155; H. Horst, Die Staatsverwaltung der Grosselguquen und  Horezmšahs,  

1038-I23. Wiesbaden, 1964, s. 15-59; A. K. S. Lambton, h

əmin əsər, s. 257-268; A. K. 

S. Lambton, (türk. t

ərc.), Atabetû'l-Ketebe’ye Göre Sancar İmparatorluğunun Yönetimi, 

Belleten, 147, 1973, s. 365-394. 

38

 Bax: Nesevi, Siret, n



əşr edən O. Houdas, 1891, s. 167, H. Horst, həmin əsər, s. 92 və ar-

dı. Təbir ehtimal ki, yuwul=ağıllandırmaq sözündəndir,  bax: DLT, III, s. 80. 

401 

                                                 




Yüklə 0,83 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   34




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə