TÜRK M
İLLİ KÜLTÜRÜ
2.T
ƏŞKİLAT
İslam-türk dövlətlərində məqam və məmuriyyət adlarından və vəzir Ni-
zamülmülkün "Siyas
ətnamə"sindən anlaşıldığına görə, hökumət təşkilatı və or-
du q
uruluşunda əsas etibarilə islam-İran gələnəyini davam etdirən qəznəvi
türk
dövləti səlcuqlulara və dolayısıyla sonrakı bütün türk-islam siyasi təşək-
küll
ərinə örnək olmuş durumdadır. Bununla bərabər, səlcuqlu dövründə ata-
b
əy
34
, sü
başı, çavuş, tuğra, ulağ, cufğa kimi təşkilatla ilgili türkcə terminlər yaşa-
m
ışdır. Ayrıca, bəyləri daima türk ünvanları daşıyan türkmən bəylikləri dışın-
da, Türküstan
ın davamlı təsiri ilə Dehli sultanlığında heç olmazsa termin ola-
raq türk ünvanlar
ı uzun müddət görünmüşdür. Məsələn, əski yabğu təbirinin
yerin
ə keçən "məlik" sözü ümumiyyətlə Hindistanda "xan" ünvanı ilə qarşılan-
m
ış, "yuğruş" ünvanı da mühafizə edilmişdir. Firuzşahın atası "Məlik Yuğruş"
dey
ə anılırdı.
a. H ö k m d a r v
ə s a r a y
Dövlət təşkilatının ən mükəmməl şəklini almış olduğu Böyük Səlcuqlu
imperiyası zamanında sultan (Məlikşah, Səncər, Böyük Sultan -əs-Sultan ül-
Əzəm) adına ölkənin hər tərəfində xütbə oxunur, pul onun adına kəsilir, fər-
manlara, "böyük divan" (m
ərkəzi hökumət) qərarlarına onun ismindən ibarət
tuğrası çəkilirdi. Sultan türkcə adıyla bərabər bir müsəlman adı da alır, səltə-
nətin xilafət tərəfindən təsdiqi münasibəti ilə xəlifənin verdiyi ləqəbləri daşı-
y
ırdı. Savaşlarda və gəzilərdə başı üstündə çətir tutulur və daima yanında olan
musiqi taq
ımı ("növbət") gündə 5 namaz vaxtında növbət çalırdı. Məliklər an-
34
İA, mad. Atabəy; ayrıca A. K. S. Lambton, həmin əsər, s. 239-244.
399
TÜRK M
İLLİ KÜLTÜRÜ
caq 3 növb
ət çaldıra bilirdilər. Yalnız imperiyasınun çox genişləndiyi dövrdə
özünün "
İskəndəri-Sani" (II İskəndər) adlandırılmasını münasib görən Xa-
r
əzmşah Sultan Əlaüddin Məhəmməd 5 növbəti məliklərə və tabe hökmdarlara
t
əxsis edərək özü üçün gündə 2 dəfə (günəş doğarkən və batarkən) çalınmaq
üzrə "Zülqərneyn növbəti" təyin etmişdi. Sultanlar həftənin müəyyən gün-
l
ərində dövlət ərkanını və komandanları qəbul edir, xalqın şikayətlərini din-
l
əyir, qazıları təyin, iqtaları təvzi, tabe dövlət başqanlarının hökmdarlıqlarını,
m
əliklərin idarəçiliklərini təsdiq edir, dövlətə qarşı işlənən suçlarla məşğul olan
ali m
əhkəməyə (divani-məzalim)
35
başqanlıq edirdilər.
Doğrudan-doğruya sultanın şəxsinə bağlı olan saray (dərgah, bargah)
bel
ə təşkilatlanmışdı: haciblər (hacib ül-hüccab, hacibi-bozorq), çubdarlar (dəy-
n
əkçilər), silahdarlar, bayraqdar (əmiri-ələm), camədar (əlbisə mühafizi), şərab-
dar, taştdar (abdar), əmiri-çeşnigir, əmiri-axur, vəkili-xas (sultan dairəsi naziri),
s
ərhəng, nədimlər, mühasiblər. Bu vəzifəlilərin hamısı hökmdarın ən sadiq
adamlar
ı arasından seçilirdi.
b. H ö k u m
ə t
"Divani-
səltənət" (böyük divan) deyilən hökumət başında "sahib di-
vani-
səltənət və ya divani-əla" (və ya xaceyi-bozorq) ünvanlı vəzirin durduğu di-
vani-v
əzarətə bağlı olan 4 divandan (nazirlik) ibarət idi:
1) Divani-
tuğra (dövlətlərin bəzilərində divani-inşa, divani-risalət: iç və
d
ış yazışmalar).
2) Divani-istifa (maliyy
ə. Xalqdan yığılan vergilərin
36
topland
ığı
"
xərc" /məsrəf/ xəzinəsi ilə xas ərazidən və tabe hökumətlərdən alınan vergi,
h
ədiyyə və s. aid "əsl" /ehtiyat/ xəzinəni idarə edir və dövlətin ümumi gəlirlərini
düz
ənləyir.
3) Divani-
ərz ül-ceyş (hərbiyyə).
4) Divani-i
şraf (ümumi təftiş). Burada hərbi və ədli işlər dışındakı bü-
tün
dövlət məmurları və müəməlatının tamamən müstəqil bir işraf quruluşu
il
ə nəzarət altında tutulması diqqətə dəyər.
35
Bax: A. K. S. Lambton, h
əmin əsər, s. 227
.
36
T
əfsilən: A. K. S. Lambton,
həmin əsər, s. 248-256.
400
TÜRK M
İLLİ KÜLTÜRÜ
Əyalət isə böyük divana bağlı və mərkəzi şəhərlərdə birər "şıxnə" (hərbi
vali) olan
əyalətlərlə məliklər idarəsindəki bölgələrə ayrılmışdı. Hər şəhər və
qəsəbədə mülki idarədən sorumlu bir "amid", mali işlərə baxan bir "amil",
xalq
tərəfindən seçilən bir "rəis" və bələdiyyə işlərini görən bir "mühtəsib" var-
d
ı. Müxtəlif vəzifələrlə bütün ölkəyə yayılmış naiblər, vəkillər, katiblər, təh-
sildarlar v
ə s. vardı ki, sayları xeyli çox idi. Ayrıca imperatorluqda "peyk"lər
və "pərəndə"lərdən qurulu çabuq xəbər alma təşkilatı, müntəzəm ulağ (poçt)
şəbəkəsi, hərbi və ticari baxımdan önəmli yollarda zastavalar və asayişin da-
im qorunmas
ı gərəkli yerlərdə "ribat"lar (təhkimli bina), "münxi" adlanan
gizli istixbarat m
əmurları hökumət təşkilatını tamamlayan ünsürlərdi
37
.
c. Ə d l i y y ə
Ədliyyə şəri yarğı və örfi yarğı olaraq ikiyə ayrılmışdı. Qazılar şəri da-
valara baxaraq,
başlarındakı "qazi-l-quzat" (qazılar qazısı, baş qazı) mərkəzdə
(
səlcuqlu dövründə Bağdadda) məhkəmə başqanı kimi bütün qazılara nəzarət
edirdi. T
ərəkə, xeyriyyəçilik işləri və vəqflərin idarəsi, vəqfiyələrin tənzimi də
qaz
ılara aiddi. Hənəfi və şafıi fıqhi (hüququ) əsaslarına görə müamilə yürü-
d
ən qazıların hökmləri kəsindi, pozula bilməzdi. Ancaq bir qazının bilərək
yanl
ış verdiyi bir hökm digər bir neçə qazı tərəfindən imzalı açıqlamalarla
sultana
ərz edilirdi. Örfi və qanuni məsələləri həll etməklə vəzifəli ayrı məh-
k
əmələr vardı. Başında "əmiri-dad" və ya dadbəgin (ədliyyə naziri) və əyalətdə
bunun naibl
əri və inzibat məmurlarının bulunduğu bu təşkilatın üstündə, ağır
siyasi suçlar sultan
ın başqanlığındaki məhkəmə, yəni divani-məzalimdə (və ya
türkc
ə yuvuluk us-sultan)
38
hökm
ə bağlanırdı. Əyalətlərdə vəzir, vilayətlərdə
vali, nahiy
ələrdə rəis, iqta ərazisində iqta sahibi hökmdarın təmsilçiləri idilər.
Ordu
mənsublarının davaları "qazıəsgər"lər tərəfindən görülürdü. Misirdə Sul-
37
Saray, m
ərkəz və əyalət təşkilatı üçün təfsilən bax: İ. Kafesoğlu, Sultan Melikşah devrin-
de..., s. 143-155; H. Horst, Die Staatsverwaltung der Grosselguquen und Horezmšahs,
1038-I23. Wiesbaden, 1964, s. 15-59; A. K. S. Lambton, h
əmin əsər, s. 257-268; A. K.
S. Lambton, (türk. t
ərc.), Atabetû'l-Ketebe’ye Göre Sancar İmparatorluğunun Yönetimi,
Belleten, 147, 1973, s. 365-394.
38
Bax: Nesevi, Siret, n
əşr edən O. Houdas, 1891, s. 167, H. Horst, həmin əsər, s. 92 və ar-
dı. Təbir ehtimal ki, yuwul=ağıllandırmaq sözündəndir, bax: DLT, III, s. 80.
401