TÜRK M
İLLİ KÜLTÜRÜ
şərtlərə uydurulması olduğu sanılmaqdadır
43
. Bunlardan
başqa, lazım olduqda
xalqdan muzdlu
əsgər (haşər) də toplanırdı. Dövlətin başından sonuna qədər
böyük f
əthlər edən, bilxassə uclarda (sərhədlərdə) öz bəylərinin idarəsində
vurucu qüvv
ə olaraq əmsalsız xidmətlər göstərən türkmənləri də səlcuqlu ordu-
larına əlavə etsək əski türk 10-lu sistemi üzərinə qurulu Böyük Səlcuqlu əsgəri
gücünün
44
əzəməti və dövlətin əsgəri xarakteri ortaya çıxmış olar.
Dehli sultanl
ığında ordu xalaclar çoxluqda olmaq üzrə türk idi və Hin-
distanda h
ərbi uğurların xeyli asan əldə edildiyi anlaşılırdı. Sultan Balabanın
ifad
əsi ilə "7-8 min türk atlısı 200 min hind əsgərindən üstün" idi
45
.
Şair Xosrov
D
əhləvi (ölümü 1325) də "türkün qarşısında hind arslanın qarşısında ceyran ki-
midir"
deyirdi
46
. Sultanl
ığın son zamanlarında Orta Asiyadan türklərin gəlişi
çox seyr
əkləşdiyi üçün ordunun ehtiyacını yerlilərin hesabına ödəmək lazım
g
əldiyindən zəifləmiş olan iqtidar nəhayət yabançılara intiqal etmişdi.
Xar
əzmşahlarda yerli hissələr yanında ordunun əsl vurucu nüvəsini
kanql
ı, kimək və qıpçaq-uran kimi bozqırlı türklər meydana gətirməkdə idi.
Bu q
uruluş Sultan Təkiş zamanında (1172-1200) başlamış, xanımı Tərkən
xatunun
əqrəbaları sifətilə Xarəzmşahlar torpaqlarına axın edən bozqırlı ün-
sür
lərin çoxalması ilə getdikcə artaraq oğlu Əlaüddin Məhəmmədin əsl dayağı
ol
muşdu. Ancaq Xarəzmşaha böyük bir imperatorluq qazandıran bu ordunun
daha
ziyadə Tərkən xatunun tərəfini tutması və bundan da mühüm olmaq üz-
rə, yerli xalq ilə bir dürlü qaynaşa bilməməsi Sultan Məhəmmədin monqollar
q
arşısında pərişan düşüb dövlətini itirərək bütün Orta Şərqin monqol basqısı
altına girməsini asanlaşdırmışdı
47
.
Misird
ə isə ordunun qıpçaq türklərindən təşkilinə böyük əhəmiyyət
verilmi
ş, bundan dolayı Sultan Kotuz, Bəybars və Kalavunun anayurdu olan
q
ıpçaq bozqırı (Dəşti-Qıpçaq) ilə bağlantının qorunmasına diqqət edilmişdi.
Oradan türk g
ənclərinin dəniz yolu ilə Misirə gəlmələrini təmin etmək üçün
43
İqta sistemi, təfsilən, H. Horst, həmin əsər, s. 60-87; İA. mad. İkta; A. K S. Lambton,
h
əmin əsər, s. 230-239.
44
Bax: İbn'ül-Adim, Bugyat at-Talab, nəşr edən A. Sevim, Ankara, 1976, s. 67, mətn, s. 27.
45
Bax: Y. H. Bayur, Hindistan Tarihi, I, s. 348.
46
M. E. Elliot-
Dowson, The History of İndia..., III,
s. 561, Y. H.
Bayur, həmin əsər, Xos-
rovun türk ordusunu öy
ən bir şeiri (Nuh Sipehr adlı əsərindən) ilə Hazain'ül-Fütuhundan
bir parça üçün bax: E. Mercil, "Emir Husrev-
i Dihlevi", Türk Kültürü Araştırmaları,
XVI, 1-2, 1978, s. 192 v
ə ardı.
47
T
əfsilən bax: İ. Kafesoğlu,
Harezmşahlar Devleti Tarihi, s. 91-101, 210, 221, 265 və ardı.
404
TÜRK M
İLLİ KÜLTÜRÜ
Bizans il
ə müqavilələr bağlanırdı. Əlbəttə, qıpçaq bozqırı və Qafqazlar hə- va-
lisind
ən gətirilən gənclərin arasında slavyanlar, rumlar və özəlliklə çərkəzlər
d
ə vardı. Ancaq bunların qarnizonları ayrı idi. Türklər Nil çayı üzərində bir
adada oturur ("M
əmaliki-bəhriyyə"), digərləri Qahirə qalasında ("Məmaliki-
bürciyy
ə") iqamət edirdilər. Əski "qulamani-saray"a bənzəyən "Məmaliki-
sultaniyy
ə"nin dışındaki iqtalı orduya "cünd ül-halqa" deyilirdi. Sultan Kalavun
zaman
ında ölkədə yeni bir ərazi kadastrı tərtib edilərək əlverişli torpaqlar 24
parçaya bölünmü
ş, bunun 4-ü xas sayılmış, 10-u cünd ül-halqa əfradına ayrıl-
m
ış, qalanı da komandanlara verilmişdi. Komandanların bəsləyib savaşa hazır
tutduklar
ı və onların adlarını öz "nisbə"ləri olaraq işlədən (məsələn, Zahiri,
Barsbayi, D
əmirtaşi kimi) əfrad "məmaliki-üməra" adlanırdı. Əyalətlərdə sipa-
hil
ər və ayrıca savaş zamanında orduya qatılan "mütəvviyyə" (könüllülər) də
vard
ı. Cünd ül-halqada türklər iqtaları öz adlarına keçirdikləri halda digər əs-
g
ərlər komandan və rəisləri aracılığı ilə iqtadan faydalanırdılar.
Donanmaya g
əlincə, burada Qəznəvi Sultan Mahmudun İndusda Cat
dey
ə anılan yerli kütlələrə karşı hazırlatdığı çay flotu ilə səlcuqlularda, Süley-
man
şahın İznikdəki vəkili Əbül-Qasimin Kius limanında (Gəmlik körfəzi)
i
nşasına başlatdığı (1087-ci illərdə), fəqət dərhal Bizans tərəfindən məhv edilən
kiçik çapdak
ı dəniz qüvvələri anılmağa dəyər. Fəqət bu islam-türk dövlətləri
çağında ən qüvvətli və Bizans ilə boy ölçüşəcək donanmanı İzmir bəyi Çakan
i
nşa etdirmiş
48
və Misir Türk Dövləti də qüvvətli donanmaya sahib olmuşdu.
Öz
əlliklə, ordusunu dövrün ən üstün silahları ilə təchiz edən Sultan Bəybars
zaman
ında Aralıq dənizi və Qırmızı dənizdə gəlişdirilmiş tərsanələrdə müxtəlif
g
əmilər düzəldilirdi
49
. S
əlcuqluların da Alanya və Sinopda tərsanələri vardı.
48
Bax: İ. Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devrinde..., s. 103, 107-112.
49
T
əfsilən bax: İ. H. Uzunçarşılı,Osmanlı Dövleti Teşkilatına Medhal,1941, s. 327-472.
405