Iman esaslarynyň şerhi

2. Olardan bize atlary belli bolanlara iman etmeklik. Mysal üçin: Muhammet, Ibrohim (Ybraýym), Musa, Isa we Nuh -aleýhyssalamlar- sabyr-çydamly resullardyr. Olary Alla tagala Kuranyň iki ýerinde ýatlap geçdi: «(Ýatlaň! Eý, Muhammet! Haçanda) biz (barça) pygamberlerden we sizden, Nuhdan, Ybraýym we Merýem ogly Isadan (dini ýetirmeklikde) ähti-peýman alypdyk» (Ahzab:7).

Şura süresinde Alla tagala şeýle diýdi: «Biziň: «Dini dogry saklaň we topar-topar bolup bölünişmäň!» diýip, Nuha ündew eden zadymyzy, saňa (Muhammede) wahyý eden zatlarymyzy, Ybraýyma, Musa we Isa ündänlerimizi, Alla size (eý, adamlar) din (hökmünde) berendir» (Şura:13).

Emma atlaryny bilmeýänlerimize şeýle umumy iman edýäris. Alla tagala aýtdy: «Kasam bolsun! Biz senden öň hem pygamberler ugratdyk. Olaryň arasynda saňa kyssalaryny gürrüň berenlerimiziň bolşy ýaly, saňa gürrüň bermediklerimiz hem bardyr» (Gafir:78).

3. Olaryň habarlaryndan dogry bolanlaryny dogry saýmak.

4. Olardan bize iberileniň dinine görä amal etmek. Ol bolsa pygamberleriň soňkysy Muhammet -sallallahu aleýhi wesellemdir-. Ol bütin ynsanlara iberilendir. Bu barada Alla tagala şeýle aýtdy: «Ýok! Perwerdigäriňe kasam bolsun! Olar öz aralarynda dörän düşünişmezliklerinde höküm etmegiň üçin seni (emin) edip, seniň çykarjak hökümiňi göwünlerine hiç zat getirmezden (kabul edip, saňa) doly boýun bolmasalar, iman getirdikleri bolmaz» (Nisä:65).

Resullara iman etmeklik birnäçe uly miweleri berýändir. Bular:

1. Alla tagalanyň gullary baradaky edýän tagallasyny bilmeklikdir. Çünki Ol (Alla) resullary, adamlara Allanyň ýoluny görkezip, olara Alla tagala nähili görnüşde ybadat etmeklerini öwretmeklik üçin iberendir. Sebäbi, adam aklynyň özi ol zatlary hiç bilip bilmez.

2. Bu uly nygmat üçin Alla tagala şükür etmeklik.

3. Resullary –aleýhys-salamlary- söýmeklik, olara hormat goýmaklyk we laýyk derejede (çenden geçmän) olara öwgi-sena aýtmaklyk. Sebäbi olar Allanyň resullarydyr, olar Oňa ybadat etdiler, Onuň iberen zadyny adamlara ýetirdiler we olara nesihat etdiler.

Hak zady bilip, kabul etmedikler öz resullaryny ýalançy saýan bolup: «Allanyň resullary adamlardan bolmaz» diýip, ýalan sözlediler. Alla tagala bu geplerini Kuranda ýatlap, ýalana çykardy: «Adamlara dogry ýoly görkeziji (pygamber) gelende, olaryň iman getirmegine: «Alla pygamber edip (perişdäni däl-de) adamy iberdimi?» diýen sözlerinden başga zat päsgel bolmady. (Eý, Muhammet!) Aýt: «Eger ýer ýüzünde perişdeler (adamlar ýaly) rahat ýerleşip, gezip ýören bolsalardy, elbetde, olara asmandan bir perişdäni pygamber edip ibererdik» (Isra:94-95).

Alla tagala olaryň sözlerini batyla çykardy. Çünki resul hökmany suratda adam bolmalydyr. Sebäbi ol, ýerdäkilere iberilýändir, olar bolsa adamlardyr. Eger ýerdäkiler perişdeler bolan bolsa, onda Alla olara asmandan olara meňzeş bolar ýaly, perişdäni pygamber edip ibererdi. Alla tagala olaryň aýdan sözlerini (Kuranda) şeýle hekaýat etdi:

«Olar: «Siz hem biz ýaly adamsyňyz. Siz bizi ata-babalarymyzyň ybadat eden zatlaryndan (butlaryndan) daşlaşdyrmak isleýärsiňiz. Hany, (eger çyn pygamber bolsaňyz) bize aýdyň delil getiriň bakaly» diýdiler. Pygamberleri olara: «(Hawa), biz hem siziň ýaly adamlardyrys. Ýöne Alla bendelerinden islän kişisine (pygamberlik) berýär. Allanyň rugsady bolmasa, biziň size delil getirmegimiz mümkin däldir». (Ibrohim:11-12).

***

Ahyret gününe iman etmek

Ahyret güni: «Ynsanlaryň sogap ýa-da azap we hasap üçin, täzeden direlýän güni, Kyýamat günüdir».

Ahyret güni diýilmekliginiň sebäbi, jennetiler öz jennetdäki ýerlerine we dowahylar öz dowzah ýerlerine ýerleşerler.

Ahyret gününe iman etmeklik dört sany zady öz içine alýandyr:

1. Bagsa (gaýtadan direlişe) iman etmek. Bu bolsa: Ikinji gezek Sur çalynyp, ölüleriň täzeden direldilmegidir. Şonda adamlar aýakgapsyz, ýalaňaç we sünnetsiz halda turup älemleriň Rebbine hasabat bermek üçin gelerler.

Alla tagala aýtdy: «...Ilkinji gezek nähili ýaradan bolsak, (şol hala) gaýtararys. (Bu) Biziň boýnumyzdaky wadadyr. Elbetde, Biz (şeýle) edýändiris». (Enbiýa:104).

Gaýtadan direlmeklik: Kuran, Hadys we musulmanlaryň bir agyzdan goldamaklary esasynda hakdyr. Alla tagala aýtdy: «Soňra, şek-şübhesiz, siz elbetde, öljeksiňiz. Soňra, şek-şübhesiz, siz Kyýamat gününde gaýtadan direlersiňiz». (Mu'minun:15-16).

Pygamber -sallallahu aleýhi wesellem- aýtdy: «Ynsanlar Kyýamat gününde aýakgapsyz, ýalaňaç, we sünnetsiz direldiler». (Buhary we Muslim).

Musulmanlar (Kyýamat gününiň) hakdygyny bir agyzdan kabul edendirler. Olaryň ýaradylmagynyň düýp manysyda şudur. Çünki Alla tagala resullarynyň dilleriniň üsti bilen, (adamlara) buýran zatlary üçin, bu halyfyň (adamzadyň) sogabyny-günäsini berjek wagtyny belländir.

Alla tagala aýtdy: «...Siz özüňiziň boş ýere ýaradylyp, Bize gaýdyp gelmersiňiz öýtdüňizmi?!». (Mu'minun:115).

Ýene-de Alla tagala öz pygamberine şeýle aýtdy: «(Eý, Muhammet!) Kurany saňa (adamlara ýetirmegi we oňa amal etmegi) parz eden (Alla), takyk, seni dolanyp barjak ýeriňe (Kyýamat sagadyna) gaýtaryp elter». (Kasas:85).

2. Hasap we sogap-jeza bardygyna iman etmek. Gul (adam) eden amalyna görä sogabyny-günäsini aljakdyr. Muňa Kuran, sünnet we musulmanlaryň bir agyzdan goldamaklary delalat edýändir.

Alla tagala aýtdy: «Elbetde, olar (hökman) Bize gaýdyp gelerler. Soň, elbetde, olary hasaba çekmek Biziň işimiz bolar». (Gaşyýa:25-26).

«Kim bir ýagşy amal kylsa, oňa (Allanyň ýanynda eden işiniň) on essesi bardyr. Kim bir ýaman iş kylsa‚ diňe eden ýamanlygyna barabar jeza görer. Olara (hiç hili) zulum edilmez». (Engam:160).

«Biz kyýamat güni üçin adalat terezilerini gurarys, (şondan soň) hiç kime hiç hili zulum edilmez. Edilen iş hardal (dary) dänesiniň agyrlygynda bolsa hem, biz ony getirip ýüze çykararys. Biz ýeterlik hasap soraýjydyrys». (Enbiýa:47).

Abdulla ibn Omaryň -Alla olardan razy bolsun- rowaýat etmegine görä, Pygamber -sallallahu aleýhi wesellem- aýtdy: «Takyk, Alla tagala mömini ýakynlaşdyryp onuň üstüni kepenini goýup örterde: «O günäňi bilýärmisiň? Bu günäňi bilýärmisiň?» diýip sorar. Ol: «Hawa Rebbim» diýer. Tä ol günälerini kabul edip we özüniň ynha-ynha heläk boljagyna düşünende, (Alla tagala) oňa: «Olary dünýede örtüpdim we bu gün bolsa saňa bagyşlaýaryn» diýer we oňa sogap kitapçasy beriler. Emma kapyrlara we mynafyklara (musulmanlara imanyny görkezip içinden bolsa iman etmedikler) ýaradylanlaryň içinden olara: «...Bular Reblerine ýalan sözlänlerdir. Biliň! Allanyň lagnaty zalymlara bolsun» diýerler. (Buhary we Muslim).

Ýene-de Pygamber -sallallahu aleýhi wesellemden- rowaýat edilen sahyh hadysda: «Kim bir sogap etmegi ýüregine düwüp ony etse, Alla tagala ony Öz gatynda on sogapdan tä ýedi ýüze çenli, hatda ondan-da ep-esli esselere çenli sogap ýazar. We kim bir ýaman işi niýet edip ony etse, Alla tagala diňe bir günä etdi, diýip ýazar».

Takyk ki, edilen amallar üçin hasabyň we jezanyň bardygyna musulmanlar bir agyzdan jemlenendirler. Bu Alla tagalanyň hikmedine görädir. Çünki, Alla tagala kitaplary inderip, resullar iberip we gullara (adamlara) olaryň getiren zatlaryny kabul etmekligi, olaryň buýran wajyp amallaryny bitirmekligi we olara garşy çykan (kapyrlara) uruş etmekligi buýrandyr. Olaryň ganlaryny, zürýatlaryny, aýallaryny we emläklerini (musulmanlar üçin) halal etdi. Emma hasap-jeza bolmasa-dy, bu zatlar ýöne bir oýun bolardy, hikmet eýesi bolan Alla tagala mundan päkdir. Alla tagala muňa yşarat edip şeýle diýdi: «Bes, Biz özlerine pygamber iberilenlerden hasap sorarys. Iberilen ol ilçilerden hem hasap sorarys. Bes, biz olara (dünýäde eden işleri barada) Öz ylmymyza daýanyp aýdyp bereris. Çünki Biz hiç wagt gaýyp (ýok) bolmandyk ahyry!» (Agraf:6-7).

3. Jennete we Dowzaha iman etmek. Olaryň ikisi, ýaradylanlaryň ebedi barjak ýerleridir.

Jennet: Alla tagalanyň iman etmesi wajyp eden zatlaryna iman edip, Alla we Onuň resulyna boýun bolup we Allany (reblikde, ybadatda, we atlarynda-sypatlarynda birläp) Onuň resulynyň öwredişi ýaly ybadat edip, Ondan gorkýan (buýranyny edip, haram eden zadyndan gaýdan) möminler üçin, taýýarlan nygmat mekanydyr. Jennetde «Adamyň gözi görmedik, gulagy eşitmedik we göwnüne gelmedik» nygmatlar bardyr.

Bu barada Alla tagala şeýle aýtdy: «Emma iman getirip, ýagşy amallary edýänler bolsa, ýaradylan zatlaryň iň haýyrlysydyr. Bulara Perwerdigäriniň huzurynda beriljek sylag-sogaplary, aşagyndan derýalar akýan hem-de ebedi galjak ýerleri bolan «Adn» jennetleridir. Alla olardan, olar hem Alladan razy bolandyrlar. Ine, bu (sylag) Perwerdigärden gorkan takwalaryňkydyr». (Beýýine:7-8).

«Hiç kim olaryň eden ýagşy işlerini sylaglamak üçin (jennetde) gözleri guwandyrjak niçeme nygmatlaryň gizlenendigini bilýän däldir». (Es-Sejde: 17).

Dowzah: Emma Dowzah ody bolsa, bu Allany inkär eden we Onuň resullaryna boýun bolmadyk kapyrlar üçin, Alla tagalanyň taýynlap goýan azap mekanydyr. Dowzahda göz-öňüne getirip bolmajak her dürli azaplar bardyr.

Bu barada Alla tagala şeýle aýtdy: «We kapyrlar üçin taýýarlanyp goýlan dowzahdan gorkuň!». (Äli-Imran: 131).

«Takyk, Biz zalymlar üçin (daş-töweregi) diwarlar bilen gurşalan ody (dowzahy) taýýarlap goýandyrys. Eger olar (teşnelik jebrine çydaman) suw sorasalar, olara ýüzlerini (ýakyp) eretjek (ýanan ýag ýaly) suw berler. Gör, (ol) nähili erbet içgidir we (ol) nähili erbet söýeniljek ýerdir». (Kehf: 29).

«Takyk, Alla kapyrlary lagnatlady we olara ýalynly ody taýýarlady. Olar ol ýerde ebedi galarlar. Şeýle hem olar özlerine ne bir hemaýatkär, ne-de bir ýardamçy taparlar. Olar ýüzleri oda aýlandyrylan güni: «Käşgä, biz Alla we Onuň ilçisine tabyn bolsadyk» diýerler». (Ahzab:64-66).

Ölümden soňky boljak zatlara iman etmeklik, Ahyret gününe iman etmeklik bilen baglanyşyklydyr. Bular:

1. Gabyr pitnesi (soragy): Bu, öli adamyň Rebbi, dini we pygamberi barada sorag berilmegidir. Alla tagala iman edenleri berk-mäkäm söz (lä ilähä illa Alla) bilen bekitjekdir we ol kişi: «Rebbim Alla, dinim Yslam, pygamberim Muhammet -sallallahu aleýhi wesellem-» diýjekdir. Emma zalym kapyrlary Alla tagala azdyrjakdyr we ol (kapyr): «Hä, hä bilemok» diýer. We mynafyk (ýada şübhede gezen kişi): «Bilmeýärin, adamlaryň bir zatlar aýdanyny eşitdim we şolar ýaly aýtdym» diýer.

2. Gabyr azaby we nygmaty.

(Gabyr azaby) Kapyrlardan we mynafyklardan bolan zalym kişiler üçindir. Alla tagala aýtdy: «(Eý, Muhammet!) Sen bu zalymlary jan çekişýän (soňky deminde) wagtlary, (ajal) perişdeleriniň ellerini uzadyp, (olara): «Janlaryňyzy (ruhlaryňyzy) çykaryň! Siz bu gün Alla hakda hakykat bolmadyk (ýalan) zady aýdandygyňyz, Onuň aýatlaryny ulumsylyk (bilen inkär) edendigiňiz sebäpli, ryswa ediji azap bilen jezalandyrylarsyňyz» (diýenlerinde, ol kapyrlaryň ýagdaýyny) bir görsediň!» (Engam:93).

Fyrgawnyň maşgalasy barada Alla tagala şeýle diýdi: «Olar (kyýamata çenli) ertir-agşam dowzah oduna salnarlar. Kyýamat gopan güni bolsa: «Fyrgawnyň maşgalasyny (yzyna eýerenleri) iň gazaply azaba duçar ediň» (diýler)». (Gafir: 46).

Sahyh Muslim (kitabynda) Zeýd ibn Säbit -Alla ondan razy bolsun- rowaýat etmeginde, Pygamber -sallallahu aleýhi wesellem- aýtdy: «Şeksiz, bu ymmat gabyrlarynda synag-pitnelere duçar boljakdyrlar. Eger birek-biregiňizi jaýlamazlygyňyzdan gorkmasadym, meniň eşidýän gabyr azabyny sizede eşitdirmegini Alla tagaladan dileg ederdim» diýdi. (Zeýd ibn Sabit aýtdy): «Soňra bize tarap öwürlip: «Dowzah azabyndan Alla sygynyň!» diýdi». (Sahabalar): «Dowzah azabyndan Alla sygynýarys» diýdiler. (Pygamberimiz -sallallahu aleýhi wesellem-): «Gabyr azabyndan Alladan pena soraň!» diýdi. (Sahabalar): «Gabyr azabyndan Alla sygynýarys» diýdiler. (Pygamberimiz -sallallahu aleýhi wesellem-): «Gizlin we äşgär pitnelerden Alladan pena soraň!» diýdi. (Sahabalar): «Gizlin we äşgär bolan pitnelerden Alla sygynýarys» diýdiler. (Pygamberimiz -sallallahu aleýhi wesellem-): «Dejjalyň pitnesinden (synagyndan) Alla sygynyň!» diýdi. (Sahabalar): «Dejjalyň pitnesinden Alla sygynýarys» diýdiler».

Emma gabyr nygmatlary bolsa, hakyky iman eden möminler üçindir. Alla tagala aýtdy: «Takyk, «Perwerdigärimiz Alladyr!» diýenlerinden soň, dogry ýoly (dini, şerigaty) tutanlaryň ýanlaryna (ölüm pursatynda) perişdeler gelerler we olara: «Gorkmaň, gamgyn hem bolmaň, siz wada berlen jennetiň hoş habary bilen şatlanyň!» (Fussylat:30).

«Bes, siziň janyňyz bogazyňyza ýeten wagty, seredip (aňalyp) galarsyňyz. Biz bolsa oňa (ajalyňyza) sizden has ýakyndyrys! Emma siz (hakykaty) görüp bilmersiňiz! Eger siziň (ahyretde berjek) hasabyňyz ýok bolsa we siz (bu sözüňizde) dogruçyl bolsaňyz, onda ony (çykan ol ruhy-jany) yzyna öwrüň-dä?! Eger (jan beren kişi Alla) ýakyn imanlylardan bolsa, onuň üçin rahatlyk, gözel rysgal we «Nagym» jennetleri bardyr!» (Wakyga:83-89).

Baro ibn Azibden rowaýat edilmeginde, Pygamber -sallallahu aleýhi wesellem- imanly adam gabrynda iki sany perişdäniň berjek soraglaryna jogap berensoň, boljak hadysa barada şeýle diýdi: «...Asmandan oňa bir ses gelip: «Meniň gulum dogry aýtdy, oňa jennetden bir ýer düşäň, ony jennetden (jennet lybasyndan) geýdiriň we oňa (gabrynda) jennete gapy açyň» diýler. (Pygamber -sallallahu aleýhi wesellem-) aýtdy: «Oňa jennetiň rowhyndan we hoşboý ysyndan ys geler we gabyry gözüniň ýeten ýerine çenli giňeler». (Ymam Ahmet we Ebu Dawud uzak hadysda rowaýat etdiler).

Ahyret gününe iman etmekde birnäçe uly peýdalar bardyr:

1. Ol günüň sogabyny umyt edip haýyr ybadatlar etmeklige isleg döreder we iterer.

2. Ol günüň azabyndan gorkup, günä işleri etmekden saklanar we ondan razy bolmaklykdan çekiner.

3. Dünýe nygmaty eline gelmedik mömin kişini, ahyret nygmaty we sogaby bilen onuň göwnüne teselli bermek, rahatlandyrmak.

Takyk ki, kapyrlar «(Ahyret gününiň) geljegi mümkin däl» diýip, ölümden soňky direlişi inkär etdiler. Olaryň bu gepleriniň ýalandygyna şerigat (din), duýgy we akyl delildir (şaýatdyr).

1. Şerigat tarapdan delili. Alla tagala aýtdy: «Kapyrlar ölenlerinden soň hiç haçan direlmezler öýtdüler. (Olara): «Ýok, Perwerdigärime kasam bolsun! Siz (hökman) täzeden direldilersiňiz. Soň size eden işleriňiz (ýekeme-ýeke) habar berler. Bu Alla üçin (juda) aňsatdyr» diýip aýt». (Tagabun:7).

(Direlişiň boljagyny) Alladan inen ähli kitaplar (Töwrat, Injil, Zebur) hem tassyklaýandyr.

2. Duýgy (görmeklik) tarapdan delili. Alla tagala bu dünýede öz bendelerine ölüleri direltýändigini görkezendir. Bakara süresinde muňa bäş sany mysal getirilendir.

Birinji mysal: Musa pygamberiň halky haçan oňa: «Allany aç-açan görýänçäk saňa iman etmeris» diýenlerinde, Alla tagala olary öldürip direldendir. Şonda Alla tagala beni-ysraýyl ogullaryna (ýewreý halkyna) ýüzlenip şeýle diýdi: «(Eý, beni Ysraýyl, ýatlaň!) Siz: «Eý, Musa! Biz, tä Allany äşgär görýänçäk, saňa hiç haçan iman etmeris» diýen wagtyňyz, gözüňiziň alnynda sizi ýyldyrym urdy. Siziň şükür etmegiňiz üçin (ýyldyrym urandan) soň, Biz sizi (täzeden) direltdik». (Bakara:55-56).

Ikinji mysal: Bir öldürilen kişiniň üstünde Ysraýyl ogullarynyň dawa edenligi baradaky kyssadyr. Alla tagala olara bir sygyr soýmaklaryny buýrup, ol kişini kimiň öldürenini aýtmagy üçin (sygyryň) bir bölegi bilen (ölüni) urmaklygy buýurdy.

Bu babatda Alla tagala şeýle diýdi: «(Eý, beni Ysraýyl, ýatlaň!) Siz (bir wagt) bir adam öldüripdiňiz, (soň hem) onuň (ganhorynyň kimdigi) barada öz araňyzda dawalaşypdyňyz. Alla siziň gizleýän zatlaryňyzy ýüze çykaryjydyr. Biz (size): «Onuň (öldürilen sygryň) bir bölek (eti) bilen ony (öldürilen adamy) uruň» diýdik. Ine, siziň akylyňyza aýlanmagyňyz üçin, Alla ölüleri şeýdip direldýär we size öz alamatlaryny (gudratlaryny) görkezýär». (Bakara:72-73).

Üçünji mysal: Müňlerçe sanly bolup, öz ýurtlaryndan ölüm gorkusy sebäpli gaçan halkyň kyssasydyr. Alla tagala olary öldürip, soňra hem direldendir.

Bu babatda Alla tagala şeýle diýdi: «Sen (sanlary) müňlerçe bolsa hem, ölüm gorkusy sebäpli, ýurtlaryndan çykyp gidenleri görmediňmi? Alla olara: «Ölüň!» diýdi, (olar hem öldüler). Soň bolsa olary direltdi. Takyk, Alla ynsanlara pazly-kerem eýesidir. Ýöne ynsanlaryň aglabasy şükür etmezler». (Bakara:243).

Dördünji mysal: Bir öli obanyň ýanyndan geçip barýan kişi, olary Alla tagalanyň gaýtadan direltjegini mümkin bolmadyk zat görende, ony Alla tagala öldürip, ýüz ýyldan soňra hem, direlden kişisi baradadyr.

Bu babatda Alla tagala aýtdy: «Ýa-da sen (öýleriniň) üçekleri (diwarlarynyň) üstüne ýykylan (we hiç kim hem diri galmadyk) bir obanyň deňinden geçip barýan kişiniň: «Alla bulary ölenlerinden soň nädip direldip bilerkä?» diýenini görmediňmi? Şonda Alla onuň janyny alyp, ýüz ýyldan soň ony direldip, oňa: «Näçe wagt (öli halda) galdyň?» diýdi. Ol: «Bir gün ýa-da ýarym gün galdym» diýdi. (Alla): «Ýok, sen ýüz ýyl galdyň. Azygyňa we şerbetiňe seret, henizem üýtgän däldir. Eşegiňe hem seret! Biz (muny) seniň ynsanlara ybrat (bolmagyň) üçin etdik. Sen (ölen eşegiň) süňklerine seret! Olary nähili (ýerbe-ýer) goýýarys. Soň ony et bilen gaplap (direldýäris)» diýdi. Ol bu ýagdaýa göz ýetirensoň: «Men Allanyň ähli zada güýjüniň ýetýändigine göz ýetirdim» diýdi». (El-Bakara:259).

Bäşinji mysal: Ybraýym Halyl pygamber, Alla tagaladan ölüleri nähili direldýänini görkezmegini soranda, Alla tagala oňa dört sany guşy soýup, olary biri-biri bilen garyp, golaýdaky daglaryň üstüne goýuşdyrmagy we soňra olary çagyrmagy buýranda, ol bölekler bir-birine sepleşip öňki halynda Ybraýyma tarap gelenligi baradaky kyssadyr.

Bu babatda Alla tagala aýtdy: «Ybraýým (hem): «Eý, Perwerdigärim! Maňa ölüleri nädip direldýändigiňi görkez» diýipdi. (Alla): «Sen näme ynanmadyňmy?» diýdi. (Ybraýym): «Ýok (ynandym), ýöne kalbymyň ynjalmagy üçin (görmek isleýärin)» diýdi. (Alla): «Sen dört sany guşy alyp, olary (gowy tana), soň (öldürip, etlerini bölekläp, biri-birleri bilen garyşdyryp) ýanyňa al! Soň her dagyň başyna olardan bir bölek et goý! Soň olary çagyr, derrew seniň ýanyňa gelerler» diýdi. Takyk, Allanyň Gudraty güýçlüdigini‚ hikmet eýesidigini bilip goý!» (Bakara:260).

Bular, ölüleri direltmekligiň mümkin zatdygyna delalat edýän, bolup geçen, duýgy tarapdan mysallardyr.

Ýene-de Merýem ogly Isanyň Alla tagalanyň rugsady bilen, ölüleri direldip we olary gabyrlaryndan çykaranlygy baradaky gudratlaryny hem ýatlap geçipdik.

3. (Alla tagalanyň bardygyna) Akylyň delalat etmegi iki görnüşdir:

1. Takyk, Alla tagala asmanlaryň, ýeriň we olaryň arasyndaky zatlaryň ilkibaşdaky Ýaradyjysydyr! Indi olary ilkibaşda ýaratmagy başaran, gaýtadan ýaratmaga hem ejizlik etmez.

Bu babatda Alla tagala şeýle aýtdy: «Ähli zady ilkibaşda ýaradyp, soň bolsa (ölenlerinden soň) olary gaýtadan ýaratjak Oldur (Alladyr) we bu iş Onuň üçin örän aňsatdyr». (Rum:27).

«...Ilkinji ýaradanymyzdaky ýaly, öňki ýagdaýyna (täze dogan çaga ýaly edip) getireris. Bu (Biziň) Öz üstümize alan wadamyzdyr. Takyk, biz ony ýerine ýetireris». (Enbiýa:104).

Alla tagalanyň süňkleri gaýtadan direltmegini inkär edenlere, şeýle jogap bermegi buýrandyr: «Oňa: «(Olary) ilkibaşda kim ýaradan bolsa, şol hem (täzeden) direlder. Çünki Ol ähli ýaradan (zatlaryny) bilýändir» diýip aýt». (Ýasin: 79).

2. Ýer ýüzi ýaşyl agaçsyz, gury we jansyz halda bolup, onuň üstüne ýagmyr ýaganda, ol ýeriň ösümlikleri yranyp, gögermäge başlar we gök öwsüp duran hala geler. Onuň her jübütinden owadan ösümlikler emele geler. Çünki ýeri gaýtadan direltmäge kadyr bolan Alla, Kyýamat güni ölüleri gaýtadan direltmäge-de kadyrdyr.

Bu barada Alla tagala şeýle aýtdy: «Seniň ýeri gurap ýatan ýagdaýda görmegiň hem, Allanyň aýatlaryndandyr (alamat-gudratlaryndandyr). (Sebäbi) Biz ýere suwy (ýagşy) ýagdyranymyzda, (ösümlikler) gymyldaşyp, gögerip çykýar. Oňa (guran ýere) jan berýän, elbetde, ölüleri hem direlder. Ol ähli zada kadyrdyr». (Fussylat: 39).

«Biz asmandan bereketli suw inderdik. Onuň bilen bag-bakjalary we oruljak ekinleri, (şahalary) biri-biri bilen çyrmaşyp giden uzyn boýly hurma agaçlaryny ýetişdirdik. Bendelerimize rysgal (bermek) üçin, ol (suw) bilen öli ýere (topraga) ýaşaýyş berdik. (Ölenleriň öz gabyrlaryndan gaýtadan direlip) çykmaklary hem, ine, şeýle bolar». (Kaf:9-11).

Hak ýoldan gyşaran käbir topar adamlar, (gabyr azaby we nygmaty) akla sygmaýanlygy üçin, munuň bolmajagyny aýdyp ýoldan azaşdylar. Olar gabyr azabyny we onuň nygmatlaryny inkär edip şeýle diýdiler: «Eger öliniň gabry açylsa we oňa hiç zat bolman, adaty haldadygyny we gabyryň ne giňelendigini, ne-de daralandygyny görersiň» diýdiler.

Olaryň bu sözleri şerigat (din), duýgy we akyl taýdan ýalňyşdyr:

1. Şerigat tarapdan ýalňyşdygyna delil: Ýokarda gabyr azabynyň we onuň nygmatlarynyň hakdygy baradaky bölümde, olara iman etmeklik, Ahyret gününe iman etmeklik bilen baglydygyna (Kurandan we Hadysdan) delilleri bilen agzalyp geçilendir. Sahyh Buhary kitabynda Abdulla ibn Abbas -Alla olardan razy bolsun- rowaýat eden hadysynda şeýle gürrüň berdi: «Pygamber -sallallahu aleýhi wesellem- bir gün Medinäniň hurma bagçylygynyň ýanyndan geçip barýarka, gabyrlarynda azap çekip ýatan iki kişiniň sesini eşidýär. Şonda (Pygamber -sallallahu aleýhi wesellem-) aýtdy: «Takyk ki, olardan biri peşewden (syçramasyndan) goranmaýardy -başga rowaýatda: «peşewinden goranmaýardy» (diýip hem gelýär). Emma beýlekisi bolsa, (adamlaryň arasynda) gybat ederdi». (Buhary).

2. Duýgy tarapdan ýalňyşdygyna delil: Elbetde, ýatan adam düýşünde giň, owadan ýerde bolup ýörenini görüp, ondan lezzetlenip bilýär, ýa-da ol düýşünde dar, gorkunç ýeri görüp ezýetlenip hem bilýär. Käwagt öz gören düýşünden ýaňa oýanýaram. Ýöne şonda-da ol öz otagynda, düşeginde zat bolmadyk ýaly öňki halyndadyr. Uky bu ölümiň doganydyr. Şonuň üçin Alla tagala ony (ukyny) ölüm diýip atlandyrdy.

Bu barada Alla tagala şeýle aýtdy: «Alla (ajaly ýeteniň) janlaryny ölüm pursatynda alar, (entek ajaly ýetmän) ölmedik (dirileriň janlaryny) bolsa uklap ýatyrka alar. (Alla) janyny almak üçin höküm berenleriniň janlaryny saklar, beýleki (ajaly ýetmedikleriň) janlaryny bolsa bellenilen wagta (ölüme) çenli goýberer. Takyk, bu barada pikirlenip bilýänler üçin ybratlar bardyr». (Zümer:42).

3. Akyl tarapdan ýalňyşdygyna delil: Takyk ki, ýatan kişi öz düýşünde hakyky akla laýyk düýşi görüp biler. Belki-de Pygamber -sallallahu aleýhi we sellemi- onuň hakyky sypatynda görüp hem biler. Ony hakyky sypatynda gören adam, durmuşda gören ýalydyr. Ýöne şonda-da ýatan şol öňki otagynda, öz düşeginde, gören zatlaryndanam daşdadyr. Indi bu zatlar dünýe kanunlarynda başdan geçýän bolsa, ahyretde näme üçin bolmasyn!?

Emma olaryň: «Eger öliniň gabry açylsa we oňa hiç zat bolman, adaty haldadygyny we gabryň ne giňelendigini, ne-de daralandygyny görersiň» diýen geplerini delil tutunmaklaryna gelsek, oňa aşakda birnäçe ýol bilen jogabyny bereris:

1. Bu bolgusyz şübheler bilen diniň getiren zadyna garşy çykmak bolmaýar. Muňa garşy adam eger diniň getiren zatlary barada bir oturyp akyl işletse, bu şübheleriň dereksizdigini bilerdi. Öňde-de bir (şahyr) şeýle diýen:

«Dogry sözi aýyplap, ýazgarýan birnäçe kimseler bardyr,

Munuň apaty bolsa, onuň ýalňyş düşünşindedir»

2. Elbetde, «Barzah¹» älemdäki ahwallar, duýgy bilen ýetip-düşünip bolmajak bizden gaýyp habarlardandyr. Eger bu zatlar duýgy bilen ýetip bolýan bolsa, onda gaýyp (görünmeýän) zatlara iman etmekden hiç-hili peýda bolmazdy we gaýyba iman eden möminler bilen, gaýyby inkär eden kapyrlar deň bolardy.

3. Gabyr azabyny we onuň nygmatlaryny, onuň giňligini ýa-da darlygyny ölüden başga adam bilmez. Edil şonuň ýaly hem, ýatan adam düýşünde, ol dar, gorkunç ýa-da ol giň, owadan bir ýerdedigini görüp biler we onuň ukysy başga kişä bildirip durmaz. Ol (adatdaky ýaly) öz ýorgan-düşeginiň arasyndadyr.

Hakykatdan-da, Pygamber -sallallahu aleýhi weselleme- wahyý inen wagty ol sahabalarynyň ýanynda bolsa-da, ony diňe özi eşidip, beýleki sahabalar bolsa, ol wahyýny eşitmeýärdiler. Kä wagtlar bolsa, onuň ýanyna perişde erkek adam sypatynda gelende, ol onuň bilen gürleşerdi. Emma sahabalary (onuň ýanynda bolup hem), perişdäni görmezdilerem, eşitmezdilerem.

4. Alla tagalanyň gullaryna bagyş eden duýgy diýilýän zady olarda çäklidir. Olar ähli zatlary duýup-görüp bilmezler. Ýedi gat asmanlar, ýer we olaryň içindäki zatlar we ähli barlyklar, hakyky görnüşde Alla tagala tesbih aýdýarlar (Allany aýyplardan päkleýärler), Oňa öwgi-alkyşlar aýdýarlar. Alla tagala gullaryndan islänine ol tesbihleri eşitdirer, ýöne bu zatlar bar hem bolsa, bize gizlindir, bizden perdelenendir.

Alla tagala aýtdy: «Ýedi gat asman, ýer we bularda bar bolan zatlar Ony (Allany) tesbih edýärler. Oňa hamdy-sena bilen zikir aýtmaýan hiç bir zat ýokdur. Ýöne siz olaryň hamdy-senasyny bilmersiňiz». (Isra:44).

Şonuň ýaly hem, şeýtanlar, jynlar, ýeriň ýüzünde oňa- muňa gidip-gelip ýörendirler. Hakykatdan-da jynlar Pygamber -sallallahu aleýhi wesellemiň- ýanyna gelip, Kuran okamaasyna gulak asyp diňläp, soňra bolsa olar öz halklaryna (dowzah) azapdan ägälendirijiler bolup dolanandyrlar. Ýöne şonda-da bu zatlar bar hem bolsa, bize gizlindir, bizden perdelenendir.

Alla tagala aýtdy: «Eý‚ Adam ogullary! Şeýtanyň ene-ataňyzyň uýat ýerlerini ýüze çykarmak üçin eginlerindäki takwalyk geýimlerini çykardyp‚ jennetden daşlaşdyryşy ýaly, sizi-de bela duçar etmeginden seresap boluň! Çünki ol we onuň nökerleri siziň görünmeýän ýerleriňizden sizi görerler. Takyk‚ Biz şeýtanlary iman getirmedikleriň dostlary etdik». (Agraf:27).

Indi Alla tagalanyň bendeleri her bir barlygy duýup-görüp bilmeýän bolsalar, onda (Kuran we hadysda) bize gelen gaýyp habarlary duýup, görmeseler-de, olara ony inkär etmek bolýan däldir.

***