Inocte 2017
International New Tendencies Congress in Ottoman Researches
September 12-14, 2017 Baku
49
BOSNA’DAN OSMANLI SARAYINA, OSMANLI SARAYINDAN KLASİK TÜRK
ŞİİRİNE DEVŞİRİLENLER: POTUR OĞULLARI
Gamze AYDIN*
ÖZET
Osmanlı Devleti askerî birliklerinden yeniçeriler, uzunca bir süre merkezi otorite için
önemli bir güç kaynağı olmuştur. Sultan I. Murad zamanında kurulan Acemi Ocağı’nda, asker
ihtiyacı ilk zamanlar savaş esirleriyle karşılanmış, acemiler iki akçe ile yeniçeri yapılmış ve
ardından savaşa gönderilmiştir. Sonrasında devşirme sistemi kanunlaşarak asker alımında yeni
düzenlemeler yapılmıştır. Hristiyan esirlerden seçilen devşirmeler, görünüş, karakter ve
yetenekleri ölçüsünde ocağın çeşitli bölümlerinde görevlendirilmiştir. Fatih Sultan Mehmed
devrinde, devşirmelerin ocağa kaydedilmeden önce bir Türk aileye verilmesi koşulu gerekli
görülmüş, Bosna’nın fethedilip halkın İslamiyet’i kabul etmesiyle ise, Poturlar veya Potur
oğulları olarak adlandırılan Bosna’daki Müslüman oğlanlar doğrudan sarayda ya da Bostancı
Ocağı’nda hizmete başlayarak ilk kez Müslümanlar da devşirilmeye başlamıştır. Klasik Türk
şiirinin en önemli kaynaklarından biri tarihî hadiseler ve kişilerdir. Dîvân şairleri, tarih
sahnelerini, tarihte yer almış kişi ya da toplulukları, bilgi ve sosyal çevrelerinden edindikleri
izlenimleri neticesinde eserlerine yansıtmıştır. Çevresel faktörlerden soyutlanma ve onları
eserlerinde işlememe gibi bir ihtimali olmayan şairler, bu vesileyle övgü, takdir, yergi ya da
eleştirilerini de dile getirmiştir. Dolayısıyla, özellikle bizzat şahit oldukları olayları şiir potasında
eriterek, hem şiirine zenginlik katmış hem de eserleriyle geçmiş zamana ışık tutmuşlardır. Bu
çalışmada, kaynaklarda Boşnak devşirmeler ile ilgili değerlendirmelerden bahsedilerek, potur
kelimesinin kökeni, anlamları, Poturların Klasik Türk şiirinde nasıl bir yaklaşımla ve hangi
yönleriyle ele alındığı üzerinde durulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Klasik Türk şiiri, sosyal hayat, Bosna, devşirme, potur oğulları
*
Doktora Öğrencisi.
Gazi Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı,
email:
gamze_aydin_87@hotmail.com
, TÜRKİYE
Inocte 2017
International New Tendencies Congress in Ottoman Researches
September 12-14, 2017 Baku
50
SUFIZM VƏ OSMANLI DÖVRÜ TÜRK BƏDII TƏFƏKKÜRÜ
Gülşən Əliyeva-KƏNGƏRLI
*
ÖZET
Avropa düşüncə tərzindən fərqli olaraq Şərq, o cümlədən türk-islam xalqlarının təfəkkürü
üçün sıçrayışlı yox, təkamülü (evolyusion) inkişaf tərzi xarak terikdir. Burada bir bədii sistem, yaxud
hər hansı bir cərəyan öz bətnində özündən sonra gələni hazırlayır. Ona görə də Şərqdə heç bir bədii,
yaxud nəzəri sistem itmir, məhv olmur, az və ya çox dərəcədə özündən sonra gələnin mahiyyətində
yaşamaqda davam edir. Ona görə də Şərq - Azərbaycan bədii-fəlsəfi cərəyanlarına çoxcəhətlilik,
müxtəlif məzmunluluq, sinkretizm xasdır. Bu baxımdan bütün Şərqdə yaranıb, dünya sivilizasiyasını
məşğul edən sufizm (təsəvvüf) dünyada analoqu olmayan unikal bir təfəkkür hadisəsidir. Təfəkkür
hadisəsi dedikdə, fəqət sufizmə təkcə təfəkkür hadisəsi kimi baxmaq olmaz. Təfəkkür hadisəsi sufizm
haqqındakı elmdir. Sufizm özü isə ilahi tərəfindən insana yer həqiqətlərini dərk etmək üçün bəxş
edilmiş təfəkkürlə sonadək dərk edilə bilməz. Sufizm kainatı bəsirət gözü ilə görməyi bacaranların
getdiyi yol və bədii-fəlsəfi təlimdir. Sufinin gücü ruhundadır. Ruhu insana Allah verir, ruh Allah
əmanətidir, əqli isə insan özü qazanır.Sufizmin çoxsaylı təriqətlərinin tarixini, nəzəri-fəlsəfi
mahiyyətini, bu təriqətlərin münasibətlərini araşdırmaq mürəkkəb bir problemdir. Nəinki bir insan
ömrü boyu, hətta bir universitet bir əsr araşdırma aparsa belə bu işin öhdəsindən gələ bilməz. Bu
olduqca adi və müxtəsər qeydlərdən sonra biri digərini tamamlayan iki məsələyə qısa-eksklüziv nəzər
salsaq güman edirik ki, onu bir bədii-fəlsəfi cərəyan kimi adi oxucu səviyyəsində təqdim etmiş olarıq.
Birincisi, sufizmin intişarında (təkamülündə) bədii ədəbiyyatın rolu nədən ibarətdir; ikincisi sufizm
(təsəvvüf) ədəbiyyatın poetikasını hansı səviyyədə təkmilləşdirdi. Sufi ədəbiyyatda, təbii ki, əsasən
poeziyada dini (mistik) fəlsəfi məzmun özünün ifadəsi üçün poetik mükəmməllik tələb edirdi. Çünki
sufizmdə (sufi üçün) poeziya Allaha qovuşmaq üçün vəcdə gəlməyin əsas vasitələrindən biri idi.
XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda Şeyx Mahmud Şəbüstəri (1287-1320) sufi fəlsəfə və poeziyanı
sintez etdi, Anadoluda Mövlanə Cəlaləddin Rumi (1207-1273) sufi fəlsəfənin yüksək poeziyasını
yaratdı. Mövlanənin poeziyası türk sivilizasiyasında sufizmə bəraət qazandırdı, bədii-fəlsəfi cərəyan
kimi onun təşəkkülünü təmin etdi.Ümumtürk ədəbiyyatında sufizmin ilk korifeylərindən biri Mövlanə
Cəlaləddin Rumi (30 sentyabr 1207, 17 dekabr 1273) hesab olunur. Mövlanə 30 sentyabr 1207-ci ildə
indiki Əfqanıstan ərazisinə daxil olan, o zaman çox böyük və Şərqdə məşhur Bəlx şəhərində anadan
olub. Bahauddin Vələd adı ilə məşhur olan atası Məhəmməd ibn Hüseyn əl-Xətibi, əl-Bəlxi (1148-
1231) dindar alim idi və təbii ki, oğluna – Cəlal əd-din Məhəmməd Mövləvi Bəlxi Rumiyə də yüksək
təhsil vermişdir. Onun atası “alimlərin sultanı” adını qazanmışdır. Mövlanə 1212-1220-ci illərdə
Nişanurda, Bağdadda, Dəməşqdə yaşayıb. Mədrəsə təhsili alıb. Ailəsi ilə birlikdə birdəfəlik Konya
şəhərinə köçüb (1220). 1244-cü ildə onun həyatını dəyişdirən bir hadisə baş verib. Rumi böyük sufi
mütəfəkkir Şəms Təbrizi ilə görüşüb. İki il onun təsiri altında qalıb, Mövləviyyə təriqətini yaradıb, bu
ilahi dostluq sayəsində “Divan – Şəms Təbrizi”ni yazıb. Rumi əl-Qəzalinin davamçısı, böyük sufi
Nəcməddin Kübra ilə yaxınlıq edirdi.
Anahter Kelimeler: Sufizm, fəlsəfi məzmun, Osmanlı dövrü, sufizmdə poeziya, türk bədii
təfəkkürü
*
Prof. Dr., Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət
Universiteti, email:
gulshenkengerli@mail.ru
,
AZERBAYCAN